ରାଘବ ବିଳାସ

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର

ସଂଗ୍ରାହକ ଓ ଟୀକାକାର

ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର

ପଦେ

କବି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାବଳୀକୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ତତ୍‍ସହ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀକୁ ପ୍ରକାଶ କରି ଲୋକଚକ୍ଷୁକୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ଆମେ ଦଶ ବର୍ଷ ତଳେ କଳ୍ପନା କରିଥିଲୁ । କିନ୍ତୁ କବିଙ୍କର ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରଚନାବଳୀକୁ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ କେହି ହେଲେ ଆଗଭର ହେଲେ ନାହିଁ । କଷ୍ଟସ୍ୱୀକାର କରି ସମଗ୍ର ଗଡ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳ ବୁଲି କବିଙ୍କର ଲେଖା-ଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଅତି କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ଅନେକଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲୁ । ତଥାପି ଆମେ ଆଶା ନ ଛାଡ଼ି କବିଙ୍କର କାବ୍ୟ ଓ ହାସ୍ୟରସଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ବରଂ ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପ କଲୁ ।

ଇତ୍ୟବସରରେ ଦୈବାତ୍‌ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀରଚରଣ ଦାସ (ସମାଜର ଜେନେରାଲ ମ୍ୟାନେଜର) ଆମକୁ ଏ ଦିଗରେ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରି ସଂଗ୍ରାହକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟ କରାଇ ଦେଲେ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଆମେ ଚିର କୃତଜ୍ଞ । ଚକ୍ରଧର ବାବୁ ହିଁ ଏକମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି ଯେ କି ବହୁ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରି କବିଙ୍କର ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରଚନାବଳୀକୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ସେଗୁଡ଼ିକର ଟୀକା କରି ପାରିଛନ୍ତି । ଆଉ ଯାହାସବୁ କବିଙ୍କର ରଚନାବଳୀରେ ଦିଆ ନ ଯାଇ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଇଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ଯଦି କୌଣସି ସାହିତ୍ୟ ରସିକ ତଥା ସହୃଦୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଆମକୁ ଯୋଗାଇ ଦେଇ ପାରନ୍ତି ତାହାହେଲେ ଆମେ ଉପକୃତ ହେବୁ ।

ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ପାଣ୍ଡୁଲିପିଟି ଅବସର ପ୍ରାପ୍ତ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ କରୁଣାକର କରଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇଛି ।

ଆମୁଖ

ପୂର୍ଣ୍ଣମଦଃ ପୂର୍ଣ୍ଣମିଦଂ ପୂର୍ଣ୍ଣାତ୍ ପୂର୍ଣ୍ଣମୁଦଚ୍ୟତେ ।

ପୂର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣମାଦାୟ ପୂର୍ଣ୍ଣମେବାବଶିଷ୍ୟତେ ।।

କାବ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ସୃଷ୍ଟି । ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଏହି ଯେ—ତହିଁର ମଧ୍ୟରେ ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ସଂଯୋଗ (ସହିତ) ରହିଛି । କାବ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି କରେ ତାହାର ମଧ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏହି ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ମିଳିଥାଏ । ନିସର୍ଗ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ନୁହେଁ, ତାହା ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ସକଳ ପ୍ରକାର ଶିଳ୍ପ କଳାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ସଙ୍ଗୀତ ଶବ୍ଦମୟ କିନ୍ତୁ ସଙ୍ଗୀତର ଶବ୍ଦରେ ଅର୍ଥ ରହିବାର ପ୍ରୟୋଜନ ନାହିଁ । ଅଧିକାଂଶ ସ୍ଥଳରେ ସଙ୍ଗୀତରେ ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ରହି ନ ଥାଏ । ଚିତ୍ରକଳା, ସ୍ଥପତି ଶିଳ୍ପ ପ୍ରଭୃତିରେ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇ ନ ଥାଏ ତେଣୁ ତାହା ଶବ୍ଦାର୍ଥ ନୁହେଁ । ସୁତରାଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବୋଧହୁଏ—ତାହାର ସୂତ୍ର ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ମାଧ୍ୟମରେ ନିହିତ ରହିଛି । ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ମାଧ୍ୟମରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କଲେ ସାହିତ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବୋଧ ସହଜରେ ହୋଇଥାଏ ।

ସାହିତ୍ୟରେ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଯେପରି ପରେ ପରେ ସଜା ହୋଇଥାଏ—ତାହା ମଧ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ତାରତମ୍ୟ ରହିଥାଏ । ସ୍ଥଳେ ସ୍ଥଳେ ଶବ୍ଦର ସଜ୍ଜା ଖୁବ୍ ଯାକଜମକ ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥଳେ ସ୍ଥଳେ ଖୁବ୍ ଅନାଡମ୍ବର ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ସାଜସଜ୍ଜାକୁ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପଦର ସଂଘଟନା ଓ ରୀତି କହନ୍ତି । ପଦ ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣର ଏହିପରି ସଜ୍ଜାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି—ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ଓଜସ୍ୱିତା ଏବଂ ପ୍ରସାଦ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣଲାଭ ଅର୍ଥାତ୍ ପଦର ସଂଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ଓଜଃ, ପ୍ରସାଦ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ବୃତ୍ତି ଓ ରୀତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ବୃତ୍ତି ଓ ରୀତି କାବ୍ୟଶୋଭାର ନାମ ମାତ୍ର, କିନ୍ତୁ ସେହି ଶୋଭାର ସନ୍ଧାନ ସେମାନେ ଦେଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

କେବଳ ଗଣର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଲେ କାବ୍ୟତତ୍ତ୍ୱ ଉପଲବ୍‍ଧ ହୁଏ ନାହିଁ । ଗୁଣ ହେଉଛି ଗୁଣୀର ଧର୍ମ । ଗୁଣୀକୁ ନ ଜାଣିଲେ ଗୁଣର ପରିଚୟ ମିଳି ପାରିବ ନାହିଁ, ଯେପରି ଶୂରର ଗୁଣ ଶୌର୍ଯ୍ୟ, ଦୀପ୍ତିମାନର ଗୁଣ ଦୀପ୍ତି—ସେହିପରି ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣ ଯେଉଁ ବିଶିଷ୍ଟ ଅର୍ଥ କିମ୍ବା କାବ୍ୟର ଆତ୍ମାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ରହିୃ-ଥାଆନ୍ତି—ସେହି କାବ୍ୟର ଆତ୍ମାର ଅନୁସନ୍ଧାନ କଲେ କାବ୍ୟ ଶୋଭାର ରହସ୍ୟ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

କାବ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ—ଏହା ଅନୁଭବ ସିଦ୍ଧ । ସୁତରାଂ ରମଣୀର ଦେହ ଯେପରି କଙ୍କଣ, ହାର କେୟୂରାଦି ଅଳଙ୍କାରଦ୍ୱାରା ଶୋଭା—ସମନ୍ୱିତ ହୁଏ ସେହିପରି ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର କୌଶଳମୟ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଲାଭ କରିଥାଏ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ । କୌଣସି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ବାକ୍ୟର ବା ସନ୍ଦର୍ଭର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସାଧାରଣ ସୂତ୍ରର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଯାଇପାରେ । ଏହି ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଅଳଙ୍କାର ଦିଆଯାଇଛି । କେତେକଙ୍କୁ କୁହାଯାଏ—ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର, ଯଥା—ଅନୁପ୍ରାସ ପ୍ରଭୃତି । କେତେକଙ୍କୁ କୁହାଯାଏ—ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ଯଥା— ଉପମାରୂପକ ପ୍ରଭୃତି । ଏକଥା ଅବଶ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ଅନୁପ୍ରାସ—ଉପମା ପ୍ରଭୃତି ଅଳଙ୍କାର କାବ୍ୟର ଶୋଭାବର୍ଦ୍ଧନ କରେ । ସେଥିଲାଗି ଆମ ଦେଶରେ ସାହିତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱକୁ ଅଳଙ୍କାର ଶାସ୍ତ୍ରର ଅନ୍ତର୍ଗତ ବୋଲି ନିର୍ଦେଶିତ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଏମତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ପ୍ରଥମତଃ ଅଳଙ୍କାର କହିଲେ ଅଳଙ୍କାର୍ଯ୍ୟ ନିଶ୍ଚୟ ରହିବ । କେହି ନିଜେ ନିଜର ଅଳଙ୍କାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ଗୁଣର ଅନ୍ତରାଳରେ ଯେପରି ଗୁଣୀକୁ ଖୋଜିବାକୁ ହେବ ସେହିପରି ଅଳଙ୍କାରର ଅନ୍ତରାଳରେ ଅଳଙ୍କାର୍ଯ୍ୟକୁ ମଧ୍ୟ ଖୋଜି ପାଇବାକୁ ହେବ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଜଗତରେ ଏପରି ଅନେକ ରୂପସୀ ଅଛନ୍ତି—ଯାହାଙ୍କର ରୁପଲାବଣ୍ୟ ନିରାଭରଣତା ମଧ୍ୟରେ ସମଧିକ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୋଇ ଉଠିଥାଏ । ସେହିକଥା କାଳିଦାସ ଶକୁନ୍ତଳାଙ୍କ ରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନବେଳେ କହିଛନ୍ତି—

‘‘କିମିବ ହି ମଧୁରାଣାଂ ମଣ୍ଡନଂ ନାକୃତୀନାମ୍ ।”

ସେହିପରି ଏପରି ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟରାଜି ରହିଅଛି—ତାହା ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପରିଚିତ ଅଳଙ୍କାର ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତହିଁର କାବ୍ୟ—ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଅଣୁମାତ୍ର ହାନି ହୁଏନାହିଁ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମଟଭଟ୍ଟ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶ୍ଳୋକଟିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି—

‘‘ଯଃ କୌମାରହରଃ ସ ଏବ ହି ବରସ୍ତା ଏବ ଚୈତ୍ରକ୍ଷପା—

ସ୍ତେ ଚୋନ୍ନୀଳିତମାଳତୀ—ସୁରଭୟଃ ପୌଢ଼ାଃ କଦମ୍ୱାନିଳାଃ ।

ସା ଚୈବାସ୍ମି ତଥାପି ତତ୍ର ସୁରତବ୍ୟାପାରଲୀଳାବିଧୌ

ରେବାରୋଧସି ବେତସୀତରୁତଳେ ଚେତଃ ସମୁତ୍‍କଣ୍ଠତେ ।

‘‘ଯେଉଁ ନାୟକ ମୋର କୁମାରୀତ୍ୱ ଅପହରଣ କରିଥିଲେ, ସେ ସେହିପରି ଅଛି । ସେହି ଚୈତ୍ର ରଜନୀ ମଧ୍ୟ ରହିଅଛି । ଉନ୍ମୀଳିତ ମାଳତୀକୁସୁମର ସୌରଭ-ବାହୀ କଦମ୍ବବନର ପ୍ରଗଲ୍‍ଭ ବାୟୁ ପୂର୍ବପରି ବହୁଅଛି । ମୁଁ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ରହିଅଛି । ତଥାପି ରେବାନଦୀ ତୀରସ୍ଥିତ ବେତସବୃକ୍ଷତଳରେ ସୁରତଲୀଳାନିମିତ୍ତ ମୋର ଚିତ୍ତ ଉତ୍କଣ୍ଠିତ ହେଉଛି ।”

ଏହି କବିତାଟିର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଅପରୂପ କିନ୍ତୁ ଏହାର ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଅଳଙ୍କାର ନାହିଁ । ଏହାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନୂତନ ଅଳଙ୍କାର ଉଦ୍‍ଭାବନା କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଏପରି ଭାବରେ ଅଗ୍ରସର ହେଲେ ଅଳଙ୍କାର ଅସଂଖ୍ୟ ହୋଇ ପଡ଼ିବ ଏବଂ ତାହାଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର କୌଣସି ସୁସଙ୍ଗତ ସ୍ଫୁରଣ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମିଳିପାରିବ ନାହିଁ ।

ରମଣୀ ଦେହର ତୁଳନାଟି ସ୍ମରଣ ରଖିଲେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିର ଅବତାରଣା କରି ଅଳଙ୍କାରର ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣତା ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇପାରେ । ଅଳଙ୍କାର ବାହାରର ବସ୍ତୁ । କିନ୍ତୁ ରୂପସୀର ଅଳଙ୍କାର ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ମନୋହାରୀ ହୋଇଥାଏ ତାହାର ଲାବଣ୍ୟ । ଏହି ଲାବଣ୍ୟ ଅବୟବମାନଙ୍କର ଗଠନଦ୍ୱାରା ଆକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଅବୟବ ସଂସ୍ଥାନଠାରୁ ପୃଥକ୍‍ଭାବରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଏ । ଅଳଙ୍କାର ଏହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଅଳଙ୍କାର ଏହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରାଣ ହୋଇପାରେନାହିଁ । ରମଣୀଦେହ ଅନେକ ସମୟରେ ଅଳଙ୍କାର ବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ; ସେତେବେଳେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଉପଚୟ ନ ହୋଇ ଅପଚୟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କେହି କେବେ କହିବେ ନାହିଁ— ଯେ କୌଣସି ରମଣୀ ଲାବଣ୍ୟବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି ଅନେକ କାବ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଅଳଙ୍କାରର ବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ କିନ୍ତୁ କୌଣସି ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାବ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ବାହୁଲ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାର କରି ଦେଖିବାକୁ ହେବ—ଶବ୍ଦାର୍ଥ କୌଣସି ଶକ୍ତିର ବଳରେ କାବ୍ୟର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ—

‘‘କୃତେ ବରକଥାଳାପେ କୁମାର୍ଯଃ ପୁଲକୋଦ୍‍ଗମୈଃ

ସୂଚୟନ୍ତି ସ୍ପୃହାମନ୍ତର୍ଲଜ୍ଜୟାଽବନତାନନାଃ ।”

‘‘ଭାବୀ ବରର ବିଷୟ ଆଲୋଚିତ ହେଲେ—କୁମାରୀମାନେ ଲଜ୍ଜାରେ ମୁଖ ଅବନତ କରି ପୁଲକର ଉଦ୍ୟମଦ୍ୱାରା ନିଜ ନିଜର ଅନ୍ତଃସ୍ଥିତ ସ୍ପୃହାକୁ ସୂଚିତ କରିଥାନ୍ତି ।” ଏଠାରେ ବକ୍ତବ୍ୟ କଥାଟି ସହଜ ଭାବରେ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଭାବରେ କୁହାଯାଇଛି । ଏ ଅର୍ଥଟି କାଳିଦାସ ‘‘କୁମାରସମ୍ଭବ” କାବ୍ୟରେ ଏପରିଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି—

ଏବଂ ବାଦିନି ଦେବର୍ଷୌ ପାର୍ଶ୍ୱେ ପିତୁରଧୋମୁଖୀ ।

ଲୀଳାକମଳପତ୍ରାଣି ଗଣୟାମାସ ପାର୍ବତୀ ।।

‘‘ଦେବର୍ଷି ନାରଦ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ଶିବଙ୍କ ସହିତ ବିବାହ କଥା କହିଲାବେଳେ ପାର୍ବତୀ ପିତାଙ୍କ ପାଖରେ ମୁହଁ ଅନବନତ କରି ବସି ଲୀଳାପଦ୍ମର ଦଳ ଗଣିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।”

ପ୍ରଥମ ଶ୍ଳୋକଟିକୁ କେହି ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାବ୍ୟ କହିବେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ କାବ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ଅଧିକାଂଶ କାବ୍ୟ ରସିକ ଆପତ୍ତି କରିବେ । ଦ୍ୱିତୀୟ ଶ୍ଳୋକଟି ଯେ ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟ—ଏହା ସର୍ବବାଦି ସମ୍ମତ । ତେବେ ତାର କାବ୍ୟତ୍ୱ କେଉଁଠାରେ ? ପାର୍ବତୀଙ୍କର ପୂର୍ବ ଇତିହାସରୁ କାବ୍ୟତ୍ୱର କେତେକାଂଶ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । ଯେଉଁମାନେ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବରପ୍ରାପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ତପସ୍ୟା ପ୍ରଭୃତିର ବିଷୟ ଜାଣନ୍ତି ସେମାନେ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବ୍ୟବହାରର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶେଷ ଭାବରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବେ । କାଳିଦାସଙ୍କର ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ଆଲୋଚନା କଲେ କେତୋଟି ବିଷୟ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ଲଜ୍ଜା ବା ସ୍ପୃହାର କଥା ସରଳଭାବରେ କୁହାଯାଇ ନାହିଁ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ଲଜ୍ଜା, ପୁଲକ, ସ୍ପୃହା ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଯେ କେବଳ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇନାହିଁ ତାହା ନୁହେଁ; ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ତହିଁର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ କରିଲେ ମଧ୍ୟ ସପୁଲକ ଲଜ୍ଜାବୋଧ ହେବନାହିଁ । ଏଠାରେ କେବଳ ମାତ୍ର ଲୀଳାପଦ୍ମର ପତ୍ର ଗଣନା ଉଲ୍ଲିଖିତ ହୋଇଛି, ଆଉ ଯେ କେହି ଅନନ୍ତ କାଳ ଧରି ଲୀଳାପଦ୍ମର ପତ୍ର ଗଣନା ମଧ୍ୟ କରିପାରେ । ପାର୍ବତୀ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟସମୟରେ ଲୀଳାପଦ୍ମର ପାଖୁଡ଼ା ଗଣି ପାରନ୍ତି; କେହି କହିବେ ନାହିଁ ଯେ ତାହା ଲଜ୍ଜା ବା ସ୍ପୃହା ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବ । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଅଧୋମୁଖ ହୋଇ ରହିବା ଏବଂ ଲୀଳାକମଳ ପତ୍ରର ଗଣନାର ସହଜ ବୋଧ ଅର୍ଥ ଗୌଣ ହୋଇଛି ଏବଂ ତାହା ସଲଜ୍ଜ ପ୍ରେମାତୁରତାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଏହି ପ୍ରାଧାନୀଭୂତ, ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥର ନାମ— ବ୍ୟଞ୍ଜନା ବା ଧ୍ୱନି । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଆନନ୍ଦବର୍ଦ୍ଧନ ଅଭିନବ ଗୁପ୍ତାଙ୍କ ମତରେ ଏହି ଧ୍ୱନି ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନା ହେଉଛି କାବ୍ୟର ପ୍ରାଣ ।

ସୁତରାଂ ଦେଖଯାଉଛି ଯେ କାବ୍ୟରେ ଶବ୍ଦର ୨ଟି ଅର୍ଥର ଉପଲବଧି ହୋଇପାରେ । ୧ମ ଶବ୍ଦଟିର ସହଜ, ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ । ଏହା ଅବଶ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେବ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦର ସଙ୍ଗରେ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଗୁନ୍ଥା ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅର୍ଥକୁ କହନ୍ତି—ସାଙ୍କେତ । ଏହି ସାଙ୍କେତିକ ଅର୍ଥର ନାମ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ । ଶବ୍ଦ ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ଏହି ସାଙ୍କେତିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ଅର୍ଥ ଏବଂ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନ ରହି ନ ଥାଏ ।

ଅନେକ ସମୟରେ ଏହି ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରିଲେ କୌଣସି ସଙ୍ଗତ ଅର୍ଥ ମିଳେ ନାହିଁ । ପୁରୁଷ ସିଂହ କହିଲେ ନରସିଂହ ଅବତାର ବୁଝାଏ ନାହିଁ କି, ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ସିଂହ ନୁହେ । ତିଣୁ ପୁରୁଷସିଂହ ଶବ୍ଦ ତେଜସ୍ୱିତା ବୁଝାଇଥାଏ । ଆଜିକାଲି କଳାବଜାର ଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ବଜାର ଯେ କାଳିପରି କଳା ଏ ଅର୍ଥ ବୁଝାଉ ନାହିଁ, ତାହା କେବଳ ଲୁଚାଛପା କାରବାର କଥା ବା ଦୁର୍ନୀତି ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ଜାତୀୟ ଅର୍ଥକୁ କହନ୍ତି ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଅର୍ଥଟି ମଧ୍ୟ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥର ଅଙ୍ଗ । କାରଣ ପୁରୁଷସିଂହ ବା କଳାବଜାର କହିଲେ ପ୍ରଥମରେ ସିଂହତ୍ୱ ବା କୃଷ୍ଣତ୍ୱ ବୁଝାଇ ପରେ ତେଜସ୍ୱିତା ଓ ଦୁର୍ନୀତି ବୁଝାଏ । ପ୍ରାଥମିକ ବା ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ବାଧିତ ହେଲା ପରେ ଅଭିପ୍ରେତ ଅର୍ଥଟି ସରଳ ଭାବରେ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହି ଲକ୍ଷିତ ଅର୍ଥ ପରେ ମଧ୍ୟ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତିତ ହୋଇପାରେ କିମ୍ୱା ହୋଇ ନ ପାରେ । କିନ୍ତୁ ‘‘ଏବଂ ବାଦିନି” ପର୍ବୋକ୍ତ କାଳିଦାସଙ୍କର ଶ୍ଳୋକଟିରେ ଯଦ୍ୟପି ଏ ଜାତୀୟ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ଆଦୌ ନାହିଁ, ତଥାପି ପ୍ରଥମ ଅର୍ଥର ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥଟି ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ । ମନେ ରଖିବାକୁ ହେବ ଯେ, ଏଠାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଅର୍ଥଟି ବାଧିତ ହୋଇ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଥମିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥଟିକୁ ଆକ୍ଷିପ୍ତ କରୁଛି । ସୁତରାଂ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ଏପରି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି ଯେ ତାହା ସହଜରେ ଜଣାପଡ଼େ । ପ୍ରାଥମିକ ବା ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଉଦ୍‍ବୋଧିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥର ଅଙ୍ଗ ।

‘‘ଏବଂ ବାଦିନି ଦେବର୍ଷୌ” ଶ୍ଳୋକଟି ଖାଣ୍ଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ନିଦର୍ଶନ । ଏହାର ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ପ୍ରାର୍ଥକ୍ୟ ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସହଜରେ ଜଣାପଡେ । ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଟି ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା କଥିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଶବ୍ଦର ସହିତ ଜଡ଼ିତ । କିନ୍ତୁ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ମଧ୍ୟରେ କିଛି ବ୍ୟବଧାନ ରହିଥାଏ । ଏହି କ୍ରମ ସବୁ ସମୟରେ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତଥାପି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ଏହି ଦୁରତ୍ୱ ବା କ୍ରମ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ‘‘ଅଧୋମୁଖ ହୋଇ ରହିବା ଏବଂ ଲାଳାପଦ୍ମ ପତ୍ରଗଣନା” ଅର୍ଥର ଉପଲବ୍ଧି ପରେ ‘ଲଜ୍ଜା ଓ ସ୍ପୃହା’ ରୂପ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତିତ ହୁଏ । ଧ୍ୱନି ହେଉଛି ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ନାମାନ୍ତର ମାତ୍ର । ଏହି ଧ୍ୱନିକୁ ‘କାବ୍ୟର ଆତ୍ମା’ ବୋଲି ଆନନ୍ଦବର୍ଦ୍ଧନ ପ୍ରଭୃତି ଆଚାର୍ଯ୍ୟମାନେ ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି ।

‘‘କାବ୍ୟରସାତ୍ମକ ବାକ୍ୟ” ବୋଲି ବିଶ୍ୱନାଥ ମହାପାତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଆଚାର୍ଯ୍ୟମାନେ କାବ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏହି ରସ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଦ୍ୱାରା ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଶୃଙ୍ଗାର ରସ, ବୀର ରସ କହିଲେ—ପ୍ରେମ, ପ୍ରୀତି ବା କ୍ରୋଧ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ ରସର ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ତାହା ଦୋଷଯୁକ୍ତ (ସ୍ୱଶବ୍ଦ ବାଚ୍ୟତ୍ୱ) ହୁଏ । ଏହି ରସ କେବଳ ବ୍ୟଞ୍ଜନାଦ୍ୱାରା ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ।

ରସ କି ବସ୍ତୁ ? ରସ ବୋଧ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବା ଧ୍ୱନିର କେତେ ଦୂର କିପରି ପ୍ରୟୋଜନ ଓ ଉପଯୋଗିତା ରହିଅଛି ?

ମାନବ ହୃଦୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବା ଭାବ ନିହିତ ଅଛି—ଯଥା—ରତି, ଶୋକ, ଉତ୍ସାହ, କ୍ରୋଧ ପ୍ରଭୃତି । ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ଲୌକିକ କର୍ମ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧି ଏ ଭାବମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରେ ଏବଂ ଭାବମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ପୂର୍ବ ସଂସ୍କାର ଫଳରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ବାସନା ରୂପରେ ଅନ୍ତରେ ନିହିତ ରହିଥାଆନ୍ତି । ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଭାବଦ୍ୱାରା ଉଦ୍‌ବୋଧିତ ଓ ଚାଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତ ଓ ବ୍ୟାପୃତ ରହେ । ଯେଉଁ ସବୁ ଭାବ ପରଗତ ଅର୍ଥାତ, ଯେଉଁ ଭାବ ସବୁ ପରର, ଯାହା ସହିତ ତାହାର ସଂପର୍କ ନାହିଁ, ଯେଉଁ ଭାବଦ୍ୱାରା ସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେ ଭାବ ସଂପର୍କରେ ସେ ଉଦାସୀନ ରହିଥାଏ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଇଷ୍ଟସିଦ୍ଧି ହେଉଛି ଏ ସବୁର ପ୍ରୟୋଜନ । ଏହି ସବୁ ଭାବ ଯଦି ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ହୁଏ ତେବେ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ତହିଁର ଯଥାର୍ଥରେ ଉପଯୋଗୀ, କାରଣ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଦ୍ୱାରା ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ପାରିବେ ।

କବି କେବଳ ଏକ ଅଲୌକିକ ଜଗତ ରଚନା କରେ । କବିର ସେ ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗଣ୍ଡି ଅତିକ୍ରମ କରିଥାଏ, ସେହି ଜଗତରେ ପରଗତ ଅନୁଭବ ବା ଭାବ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଉଦାସୀନ ରହିପାରୁ ନାହୁଁ । ସେହି ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଇଷ୍ଟସିଦ୍ଧି ନିମିତ୍ତ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକୁ ସଙ୍କୁଚିତ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ସେହି ଜଗତରେ ଏହି ଭାବରାଶିର ସ୍ରୋତ କର୍ମର ବାଲୁକାରେ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି କବିର ଜଗତଟି ହେଉଛି ରସର ଏବଂ କାବ୍ୟର ଜଗତ ତାହା ଲୌକିକ ଜଗତଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ—ଅଲୌକିକ । ସେହି କଥା ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମୁଟଭଟ୍ଟ କହିଛନ୍ତି ।

‘‘ନିୟତିକୃତନିୟମରହିତାଂ ହ୍ଲାଦୈକମୟୀମନନ୍ୟପରତନ୍ତ୍ରାମ୍ ।

ନବରସରୁଚିରାଂ ନିର୍ମ୍ମିତିମାଦଧତୀ କବେର୍ଜୟତି ।।”

ସଂକ୍ଷେପରେ ଶ୍ଳୋକଟିର ଅର୍ଥ ହେଉଛି— ‘‘କାବ୍ୟ ଜଗତ ଲୌକିକ ଜଗତଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ସୁଖ ଦୁଃଖ ବିଷାଦର ଛାୟା ଜଡ଼ି ହୋଇଥାଏ—କିନ୍ତୁ କାବ୍ୟ ଜଗତ ହେଉଛି ସଦା ସର୍ବଦା ଆହ୍ଲାଦମୟ; କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ଭାବରେ ଲୌକିକ ଜଗତ ଚାଳିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ କବିର ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ଭାବରେ ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ । ଲୌକିକ ଜଗତ ପ୍ରକୃତିର ନିୟମରେ ପରିଚାଳିତ—କିନ୍ତୁ କବିର ଜଗତଟି କବିର ଅଧୀନ । ଅନ୍ୟର ଅଧୀନ ନୁହେଁ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ମଧୁର କଟୁ, ଅମ୍ଳ , ପ୍ରଭୃତି ୬ଟି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ କବିର ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଶୃଙ୍ଗାର ପ୍ରଭୃତି ୯ଟି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ସର୍ବଦା ଆନନ୍ଦମୟ । ଏହା ହେଉଛି କବିର ଅଲୌକିକ କାବ୍ୟ ଜଗତ।” ମାନବର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଭାବଗୁଡିକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗଣ୍ଡି ଅତିକ୍ରମ କଲେ ରସରୂପତା ଲାଭ କରେ । ଆଦି କବି ବାଲ୍ମୀକି କାମ ମୋହିତ କ୍ରୌଞ୍ଚ ମିଥୁନରୁ ଜଣକର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକାତୁର ହୋଇ ଗାନ କରିଥିଲେ—

ମା ନିଷାଦ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଂ ତ୍ୱମଗମଃ ଶାଶ୍ୱତୀଃ ସମାଃ ।

ଯତ୍ କ୍ରୌଞ୍ଚ-ମିଥୁନା-ଦେକ ମବଧୀଃ କାମମୋହିତମ୍ ।।

ମୁନି ବାଲ୍ମୀକି କ୍ରୌଞ୍ଚ ମିଥୁନର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକରେ ଅଭିଭୂତ ହୋଇ-ଥିଲେ । ସେହି ଶୋକ ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ଭାବ, ଏହା ଳୌକିକ ଜଗତରେ କୌଣସି ଭାବରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିବ । କିନ୍ତୁ କବି ବାଲ୍ମିକି ଯେତେବେଳେ କାବ୍ୟ ରଚନା କଲେ ସେତେବେଳେ ଏହା ଆଉ ତାଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଶୋକ ହୋଇ ରହିଲା ନାହିଁ । ଏହି ଭାବଟି ନିଖିଳ ମାନବର ଆନନ୍ଦନିଧାନ କରୁଣରସରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା । ପୂର୍ଣ୍ଣ କୁମ୍ଭରୁ ଜଳ ଯେପରି ଉଛୁଳି ପଡ଼େ ସେହିପରି ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କର ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଶୋକରୁ ଯେଉଁ ଶୋକର ଅଂଶଟି ଉଛୁଳି ପଡ଼ିଲା—ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷର ଶୋକ ମାତ୍ର ହୋଇ ରହିଲା ନାହିଁ । ତାହା ସର୍ବସାଧାରଣ ଶୋକରେ ପରିଣିତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କର ଉପଭୋଗ୍ୟ ବସ୍ତୁ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନରେ କ୍ରୌଞ୍ଚର ମଧ୍ୟ କୌଣସି ବାସ୍ତବ ରୂପ ରହିଲା ନାହିଁ । ସେ ହେଲା କରୁଣ ରସର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ରୌଞ୍ଚକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି କରୁଣ ରସ ଉତ୍‍ଥିତ ହେଲା । ତେଣୁ ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଯାହାକୁ କାରଣ କହନ୍ତି ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ ତାହାକୁ କହନ୍ତି ବିଭାବ ।

ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଖାଯାଉ—

ଗ୍ରୀବାଭଙ୍ଗାଭିରାମଂ ମୁହିରନୁପତି ସ୍ୟନ୍ଦନେ ଦତ୍ତ ଦୃଷ୍ଟିଃ

ପଶ୍ଚାର୍ଦ୍ଧେନ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ ଶରପତନଭୟାଦ୍ ଭୂୟସା ପୂର୍ବକାୟମ୍ ।

ଦର୍ଭୈରର୍ଦ୍ଧାବଲୀଢ଼ୈଃ ଶ୍ରମବିବୃତ—ମୁଖଭ୍ରଂଶିଭିଃ କୀର୍ଣ୍ଣବର୍ତ୍ମ ।

ପ୍ରଶ୍ୟୋଦଗ୍ରପ୍ଳୁତତ୍ୱାତ୍ ବିୟତି ବହୁତରଂ ସ୍ତୋକମୁର୍ବ୍ୟାଂ ପ୍ରୟାତି ।

କବିବର ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର ପ୍ରଣୟ ବଲ୍ଲରୀରେ କାଳିଦାସଙ୍କ ଏହି ଶ୍ଳୋକର ଭାବ ଏହିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରଛନ୍ତି –

ସ୍ୱଭାବ ସୁଲଭ                  ଲମ୍ଫେ କୃଷ୍ଣସାର

ଗଗନେ ଅଧିକ ଯାଇ,

ଥରେ ଥରେ ମାତ୍ର                  ଦେଉଥାଏ ବନ

ଭୂମିରେ ପାଦ ପକାଇ।

ପୁଚ୍ଛ ଲପଟାଇ                  ସ୍ଫୀତ ସଙ୍କୁଚାଇ

ଆଶୁଗ-ପତନ-ଭୟେ,

ଗ୍ରୀବା ଭାଙ୍ଗି ଥରେ                  ଥରେ ରଥେ ଚାହିଁ

ପଳାଏ ପୁଣି ଅଥୟେ ।

ଶରମ-ବିବୃତ-                  ମୁଖ-ଚ୍ୟୁତ-ଦର

କବଳିତ କୁଶମାନ

ଗଗନ ପଥରେ                  ଇତସ୍ତତଃ ପଡ଼ି

ଯାଉଥାଏ ସ୍ଥାନ ସ୍ଥାନ ।

[ପ୍ରଣୟବଲ୍ଲରୀ ୧ମ ସର୍ଗ ୧ମ ପୃଷ୍ଠା]

ଏହି ଭୟ କାହାର ଭୟ ? ମୃଗ ଶିଶୁର ଭୟ ବୋଲି କହିଲେ ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ମୃଗଶିଶୁ ଭୟରେ ପଳାଉଛି । ଅବିରାମ ଗ୍ରୀବା ଭାଙ୍ଗି ଦେଖିବାକୁ ତାହାର ଅବକାଶ ଓ ଅବସର ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ମୃଗ ଶିଶୁର ଭୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ବୋଲି କହିଲେ—ଏ ପ୍ରକାର ବର୍ଣ୍ଣନା କବିର ବାକ୍‍ଚାତୁରୀ ବୋଲି ବର୍ଜିତ ହେବ । ତାହାହେଲେ କେବଳ ସେକଥା କହିଲେ ହେବ ମୃଗଶିଶୁ ଭୟରେ ପଳାଉଛି—ଏବଂ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଉଦାସୀନ ରହିଥାନ୍ତୁ, ଯଦିବା କବି ବା ପାଠକର ଭୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ତାହା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ; କାରଣ କବିର ଭୟ ହୋଇଥିଲେ ସେ ଭୟରେ ପଳାଇଥାନ୍ତେ କିନ୍ତୁ ସେ ସବୁ କିଛି ହୋଇ ନାହିଁ । ତହିଁ ପରବର୍ତ୍ତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ମୃଗ ଶିଶୁର କାର୍ଯ୍ୟ କଳାପ କଳ୍ପନା ନେତ୍ରରେ ଦେଖି ଭୟାନକ ରସର ଉପଲବ୍ଧି କରିଥାଉଁ । ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଭୟ ପ୍ରଭୃତିର ପ୍ରୟୋଗରେ ରସ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ରସ ସୃଷ୍ଟିର ଉପାୟ ହେଉଛି—ମୃଗଶିଶୁ ଯାହା କରୁଛି ଏବଂ ତାହାର ଅଙ୍ଗ ଭଙ୍ଗି ପ୍ରଭୃତି । ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ ଏହାର ନାମ ଅନୁଭାବ । ମୂଳଭାବ ସହିତ ଯେଉଁ ସବୁ ସହକାରି ଭାବ ରହିଥାଏ ତାହାକୁ ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ କହନ୍ତି ବ୍ୟଭିଚାରୀ ବା ସଞ୍ଚାରୀଭାବ । ଅର୍ଥାତ ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଯାହାକୁ ରସର କାରଣ, କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସହକାରୀ କହନ୍ତି, ଅଲୌକିକ କାବ୍ୟଜଗତରେ ଯଥାକ୍ରମରେ ରସର ବିଭାବ, ଅନୁଭବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବ କହନ୍ତି । ‘‘ବିଭାବାନୁବଭାବ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ସଂଯୋଗାତ୍ ରସ ନିଷ୍ପତ୍ତିଃ”— ବିଭାବ, ଅନୁଭାବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବର ସଂଯୋଗରେ ରଷ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ଭରତ ମୁନି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ରସ ଅଲୌକିକ ବସ୍ତୁ I କବିର ଶୋକ ରହିଲା କବିର ହୃଦୟରେ I କ୍ରୌଞ୍ଚର ଶୋକ ରହିଲା ତ୍ରୌଞ୍ଚର ହୃଦୟରେ I କିନ୍ତୁ ତ୍ରୌଞ୍ଚର କାତରତା ଓ କ୍ରନ୍ଦନ ପ୍ରଭୃତିର ସଂଯୋଗରେ କବିର ଶୋକର ଯେଉଁ ଅଂଶ ଉଦ୍‌ବେଳିତ ହୋଇ ବାହାରେ ଆସି ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା—ତାହା କରୁଣ ରସ ସୃଷ୍ଟି କଲା I ଏଠାରେ କ୍ରୌଞ୍ଚ ହଉଛି ବିଭIବ ମାତ୍ର I ତହିଁରୁ ଅତିରିକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ତାହାର ନାହିଁ I ରସ ମୁନିର ଶୋକ ନୁହେଁ କିମ୍ବା କ୍ରୌଞ୍ଚରଶୋକ ନୁହେଁ I ଭୟ କବିର ନୁହେ କି ମୃଗ ଶିଶୁର ନୁହେଁ I ଭାବନା ବା ଦର୍ଶନ ବଳରେ କବି ଏବଂ ସହୃଦୟର ପ୍ରତୀତି ହେଉଛି କରୁଣ ଓ ଭୟାନକ ରସର ଆଧାର I କବି ଏବଂ ଭାବଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ଚିତ୍ତରେ ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ଉପଲବ୍‍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକର ସାଧାରଣୀକରଣ ହୋଇଥାଏ I ବାହାରର ବିଭାବ ଅନୁଭାବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବର ସଂଯୋଗରେ କବିର ଏବଂ ସହୃଦୟଙ୍କର ହୃଦୟସ୍ଥିତ ଭାବ ରସରେ ପରିଣତ ହୁଏ I ରସ୍ୟତେ ଇତି ରସଃ—କେବଳ ଆସ୍ୱାଦ କରିବା ହେଉଛି ରସର ପ୍ରାଣ I ଏହା ହେଉଛି ରସ ନାମର ସାର୍ଥକତା I ପ୍ରତୀତି ବ୍ୟକ୍ତିରିକ୍ତ ରସର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଆଧାର ନାହିଁ ବୋଲି ରସ ହେଉଛି ଆଲୌକିକ I ସେଥିଲାଗି ରସର ପ୍ରତୀତି ଓ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟଞ୍ଜନା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ I ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଲୌକିକ ଜଗତର କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ପ୍ରୟୋଜନ ପ୍ରକାଶ କରେ I ତେଣୁ ସେହି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରଭୃତିର ବାହନ ହୋଇ ସେ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୁଏ I ସେହି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିପାରେ ନାହିଁ I ତେଣୁ—ରସ ବ୍ୟଞ୍ଜନାଦ୍ୱାରା ଲଭ୍ୟ ସୁତରାଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବା ଧ୍ୱନି ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନ ରହିଲେ ରସ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରିପାରେ ନାହିଁ I

ବିଭବ, ଅନୁଭାବ ଓ ବ୍ୟଭିଚାରି ଭାବଦ୍ୱାରା ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଚିତ୍ତରେ ବ୍ୟକ୍ତ ବା ଜାଗରିତ ହୁଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବକୁ ରସ କହନ୍ତି I ବୀଜରେ ଅଙ୍କୁର ପରି ଯାହାଠାରେ ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଜାଗରିତ, ଉଦ୍‍ବୁଦ୍ଧ ହୁଏ ତାହାର ରସାସ୍ୱାଦନ କରିବାର କଥା I କିନ୍ତୁ କାବ୍ୟ ନାଟକରେ ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବରେ ଥିବା ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଶ୍ରୋତା ଏବଂ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଲୋକଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ହୃଦୟରେ କିପରି ରସରୂପରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ?

ଶ୍ରୋତା ଏବଂ ଦ୍ରଷ୍ଟାଙ୍କ (ସାମାଜିକ) ମନରେ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ବାସନା ରୁପରେ ରହିଥାଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ବାସନାର ଉଦବୋଧନର ନାମ—ରସ I ରାମଚରିତ କାବ୍ୟ ନାଟକର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ହୋଇଥିଲେ ୧ମରେ ରାମ ସୀତାରୂପରେ ସେ ଦୁହେଁ ଜ୍ଞାନ ହୋଇଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସହୃଦୟତା ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାବୃତ୍ତିଦ୍ୱାରା ସେ ଦୁହେଁ ପରେ ରାମ ସୀତା ରୂପରେ ପ୍ରତୀତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ I କିନ୍ତୁ ପରେ ସେମାନେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ତ୍ୟାଗକରି ସାମାନ୍ୟରୂପରେ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ରତି ପ୍ରଭୃତିର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ରୂପରେ ପ୍ରତୀତ ହୁଅନ୍ତି I ସେଥିଲାଗି ସାମାଜିକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ରତି ପ୍ରଭୃତି ଯେଉଁସବୁ ବାସନା ଥାଏ—ତହିଁର ଉଦ୍‌ବୋଧ ବା ଜାଗରଣ ହୋଇଥାଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବର ଉଦ୍‍ବୋଧ ଓ ଆସ୍ୱାଦ ହେଉଛି—ରସ । ରସର ଏହି ଆସ୍ୱାଦ ପ୍ରକାରକୁ ସାଧାରଣୀକରଣ କହନ୍ତି । ସାଧାରଣୀକରଣର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ତେଶ ଓ କାଳର ବ୍ୟବଧାନ ଦୂର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ହେବା ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଗଣ୍ଡୀ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ବ୍ୟାପକ ଆତ୍ମାର ଅନୁଭବ କରିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଲୌକିକ ଜଗତ ସଂପର୍କ ନ ରଖି ଦେଶ ଓ କାଳର ବ୍ୟବଧାନ ଦୂର କରି ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷର ସମ୍ପର୍କ ମଧ୍ୟ ଦୂର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ଭାବରେ ଚିତ୍ତରେ ବିଭାବାଦିକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କଲେ ସ୍ଥାୟୀଭାବର ଉଦ୍‌ବୋଧ ହୁଏ । ଏହିପରି ସର୍ବସାଧାରଣ ହେବା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣୀକରଣ ବ୍ୟାପାର କହନ୍ତି ।

ନାଟ୍ୟରସୂର ଉଦାହରଣ—

ଆଲୋକମାଳାରେ ସୁସଜ୍ଜିତ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ ବାଦ୍ୟରେ ମୁଖରିତ । ଦର୍ଶକଗଣ ନାଟକ ଦେଖିବାକୁ ଉତ୍କର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ବସିଛନ୍ତି । ଯବନିକା ପତନପୂର୍ବରୁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଦର୍ଶକଗଣ ପ୍ରକୃତିରେ, ଜାତିରେ ବ୍ୟବସାୟରେ ଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତେ ନାଟକ ଦେଖିବା ସକାଶେ ଆଗ୍ରହରେ ଅଧୀର ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ରଙ୍ଗାଳୟରେ ପ୍ରବେଖ ପୂର୍ବରୁ ସେମାନଙ୍କର ନିଜ ନିଜର ଯେଉଁସବୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସୁଖଦୁଃଖର ଆଶା ଆକାଙ୍‍କ୍ଷାର ଭାବନାସ୍ରୋତ ରହିଥିଲା— ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଅପସରି ଯାଉଥାଏ । ସେମାନେ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ଦର୍ଶକଙ୍କ ସହିତ ଏକ ଭାବରେ ମିଳି ଯାଇଥାନ୍ତି । ସମସ୍ତ ଦର୍ଶକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ପ୍ରାଚୀର ରହିଥିଲା— ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଭଗ୍ନ ହୋଇଯାଉଛି । ଯବନିକାର ଉତ୍ତୋଳନ ପରେ ପରେ ନଟନଟୀମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବେଶଭୂଷାରେ ବିଭିନ୍ନ ପାତ୍ରଙ୍କର ଭୂମିକାରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଅଭିନୟ କରି ଦର୍ଶକମାନଙ୍କୁ ଅଭିଭୂତ ଓ ଚମତ୍‍କୃତ କରିଥାନ୍ତି । ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମନରେ ୧ମରେ ଯେଉଁ ସାଧାରଣୀ କରଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ, ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରେ । ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ଯେଉଁ ଅଭିମାନ ଥାଏ ସେ ପୃଥକ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଅଭିମାନ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଅପସରି ଯାଏ । ସେ ସମୟରେ ସେମାନେ ‘‘ମୁଁ ଅମୁକ ଲୋକଙ୍କ ପୁଅ, ଅମୁକର ବନ୍ଧୁ, ଅମୁକର ସ୍ୱାମୀ, ମୁଁ ଧନୀ, ମୁଁ ଦରିଦ୍ର, ମୁଁ ଦୁଃଖୀ, ମୁଁ ଚିର ସୁଖୀ” ଏହି ସବୁ ସାଂସାରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଚିନ୍ତାକୁ ବିସ୍ମୃତ ହୋଇଯାନ୍ତି । ସେ ସମୟରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଭିନୟ କରୁଥାନ୍ତି ସେହି ନଟନଟୀଗଣ ଯେ— ନିଜଠାରୁ ଭିନ୍ନ ବା ଭିନ୍ନ ନୁହନ୍ତି କିମ୍ୱା ଯେ ନଟନଟୀଙ୍କଠାରୁ ଭିନ୍ନ ନୁହେ, ଏହିପରି କୌଣସିଜ୍ଞାନ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମନରେ ସେ ସମୟରେ ରହେ ନାହିଁ । ରାମ ସୀତା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର କିମ୍ୱା ନଟନଟୀଙ୍କର, ଭୂମିକାର ରାମ ସୀତା ପ୍ରଭୃତି ବିଭାବ ମଧ୍ୟ ରାମସୀତାଙ୍କର କିମ୍ୱା ପରର, କିମ୍ବା ନିଜର” ଏହିପରି ଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶକଙ୍କ ମନରେ ସେ ସମୟରେ ରହେ ନାହିଁ । କେବଳ ମୁଁ ଦେଖୁଛି, ଶୁଣୁଛି ଜ୍ଞାନ ରହିଥାଏ । ଏହା ହେଉଛି— ସାଧାରଣୀକରଣ ।

ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ନିଜ ନିଜର ପରିମିତ ବା ସୀମିତ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଲୋପ ହୋଇଥାଏ । ସେ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ସହୃଦୟ ଦର୍ଶକଙ୍କର ହୃଦୟ ଏକ ହୋଇଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହୃଦୟ ଦର୍ଶକ ସେ ସମୟରେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି ସମସ୍ତଙ୍କ ଏକ ହୋଇଯାନ୍ତି ବୋଲି ଅନୁଭବ କରନ୍ତି । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ସତ୍ତାଚୈତନ୍ୟର ଭୂମିରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ସେ ସମୟରେ ସମସ୍ତେ ମନ, ବଚନ, କର୍ମରେ ହୃହୟରେ, ନୟନ କର୍ଣ୍ଣରେ ଏକ ହୋଇଗଲା ପରି ମନେ କରନ୍ତି । ଏହାକୁ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମଟ କହିଛନ୍ତି— ‘ସକଳସହୃଦୟସମ୍ୱାଦଭାର୍ଜା’ ସେ ସମୟରେ ସୃହୃଦୟ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଭେଦଜ୍ଞାନ ରହେ ନାହିଁ ଏବଂ ସାଦୃଶ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ରହେ ନାହିଁ । ସେ ସମୟରେ ରାମ ସୀତା ପ୍ରବୃତି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷରୂପରେ ଜ୍ଞାତ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ଆରାଧ୍ୟତା ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ଞାନରୁ ରସିକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ବାସନା ରୂପରେ ଅବସ୍ଥିତ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରୁ ଉଦ୍‍ବୋଧ ହେବ ନାହିଁ । ଶତ୍ରୁ ଜ୍ଞାନ ହେଲେ ଈର୍ଷା ହେବ । ମିତ୍ର ଜ୍ଞାନ ହେଲେ କିମ୍ୱା ନିଜର ବୋଲି ଜ୍ଞାନ ହେଲେ ଲଜ୍ଜା ପ୍ରଭୃତି ଜାତ ହେବ । ସେତେବେଳେ—

କାବ୍ୟ ନାଟକ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଚରିତ୍ର ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରଭୃତିର ଆଲୋଚନାଦ୍ୱାରା ପାଠକ ଓ ଶ୍ରୋତା ନିଜ ନିଜର ଦେଶକାଳ ଅବସ୍ଥା ଏବଂ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଓ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ବିସ୍ମୀତ ହୁଏ । ନିଜର ଅସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି କାବ୍ୟ ନାଟକର ଚରିତ୍ର ବିଭାବାଦି ସହିତ ନିଜର ସାଧାରଣ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ । ଏଣୁ ଏହାକୁ ସାଧାରଣୀକରଣ କରନ୍ତି । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ସହୃଦୟ ରସିକ ଲୋକ ବିଭାବାଦି ସହିତ ତନ୍ମୟ ହୋଇଯାନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଭାବାଦିଗି ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ରସିକ ଲୋକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବାସନା— ରୂପରେ ଅବସ୍ଥିତ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବକୁ ଉଦ୍‌ବୋଧିତ କରେ । ତେଣୁ ସହୃଦୟ ରସିକ ଲୋକର ‘‘ନିଜର, ପରର ଶତ୍ରୁର, ମିତ୍ର କିମ୍ୱା ନିଜର ନୁହେଁ ପରର ନୁହେ, ଶତ୍ରୁର ନୁହେ, ମିତ୍ରର ନୁହେ” ବୋଲି ଜ୍ଞାନ ରହେନାହିଁ । ସେହି କଥା ବିଶ୍ୱନାଥ ମହାପାତ୍ରେ କହିଛିନ୍ତି ।

‘‘ପରସ୍ୟ ନ ପରସ୍ୟେତି ମମେତି ନ ମମେତି ଚ ।

ତଦାସ୍ୱାଦେ ବିଭାବାଦେଃ ପରିଚ୍ଛେଦୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ । ”

ବିଭାବାଦିର ଆସ୍ୱାଦନ କାଳରେ ଏହି ବିଭାବାଦି ବା ପରର ନୁହେଁ, ମୋ ନିଜର ବା ନିଜର ନୁହେ”, ଏହିପରି କୌଣସି ବନ୍ଧନ ରହେ ନାହିଁ ।

‘‘ବ୍ୟାପାରୋଽସ୍ତି ବିଭାବାଦେ ର୍ନାମ୍ନା ସାଧାରଣୀ କୃତିଃ ।

ପ୍ରମାତାଯଦ ଭେଦେନ ସ୍ୱାତ୍ମାନଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ । (ସାହିତ୍ୟ ଦର୍ପଣ)

ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣୀକରଣ ନାମରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାପାର ରହିଅଛି । ସେହି ବ୍ୟାପାର ବଳରେ ସହୃଦୟ ରସିକ ବିଭାବାଦି ସହିତ ନିଜକୁ ଅଭିନ୍ନ ବୋଲି ଜ୍ଞାନ କରେ । ସହୃଦୟ ଲୋକ ରସିକ, କବି, ନାୟକ, ନାୟିକା ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦର୍ଶକଙ୍କ ହୃଦୟ ସହିତ ନିଜ ହୃଦୟକୁ ଏକାକାର କରିଥାଏ । ସମାନଂ ହୃଦୟଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ସହୃଦୟଃ । ଆମ୍ଭେମାନେ ସହୃଦୟ ଶବ୍ଦକୁ ଭାଷାରେ ଯେପରି ଅର୍ଥ କରିଥାଉଁ ସଂସ୍କୃତରେ ତାହା ନୁହେଁ । ସଂସ୍କୃତରେ ରସାନୁଭବୀ ଲୋକକୁ ସପୃଦୟ କହନ୍ତି— ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଅଭିନବ ଗୁପ୍ତ ସହୃଦୟର ଲକ୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି—

‘‘ଯେଷାଂ କାବ୍ୟାନୁଶୀଳନ ବଶାନ୍ ବିଶଦୀଭୂତେ

ମନୋମୁକୁରେ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ତନ୍ମୟୀଭାବଯୋଗ୍ୟତା ତେ

ହୃଦୟ-ସମ୍ୱାଦଭାବଃ ସହୃଦୟାଃ (ଧ୍ୱନ୍ୟାଲୋ ୧/୧ ଟୀକା)

କାବ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚାର ଅଭ୍ୟାସ ବଶରୁ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ହୃଦୟରୂପକ ଦର୍ପଣ ସ୍ୱଚ୍ଛ ଓ ନିର୍ମଳ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବିଭାବାଦି ବିଷୟ ସହିତ ତନ୍ମୟତା ବା ଏକାତ୍ମତା ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ସହୃଦୟ । ଯେଉଁ ବିଭାବାଦି ହୃଦୟ—ସମ୍ୱାଦୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ବିଭାବ– ପ୍ରଭୃତି ଗୋଟିଏ ହୃଦୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହୃଦୟର ମିଳନ ଘଟାଇପାରେ ସେହି ବିଭାବ—ପ୍ରଭୁତିର ଚର୍ବଣା ହେଉଛି ରସର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ଏହି ସାଧାରଣୀକରଣକୁ ଆବରଣଭଙ୍ଗ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେହି କେହି କହନ୍ତି । ରସ ଗଙ୍ଗାଧର–ରଚୟତା ଜଗନ୍ନାଥ ରସକୁ ‘‘ ଭଗ୍ନାବରଣ ଚୈତନ୍ୟ” ବୋଲି କହିଛନ୍ତି–ଅଖଣ୍ଡ ଚୈତନ୍ୟ ବା ଆତ୍ମା ହେଉଛି ବ୍ୟାପକ ପଦାର୍ଥ । ସେହି ଆତ୍ମା ଉପରେ ଆନନ୍ଦ ଓ ଜ୍ଞାନ ବୋଲି ଦୁଇଟି ଧର୍ମ କଲ୍ପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅଖଣ୍ଡ ଆନନ୍ଦ ଉପରେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ସସୀମତ୍ୱ, ରଜତମ ପ୍ରଭୃତି ଆବରଣ ରହିଅଛି । ଏହି ଆବରଣର ଭଙ୍ଗ ହେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ରଜତମ ପ୍ରଭୃତି ବାଧା ଦୁର ହେଲେ ଆନନ୍ଦମୟ ଶୁଦ୍ଧ ଚୈତ୍ୟ ବା ଆତ୍ମାର ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ । ତାହାର ନାମ ହେଉଛି ରସ । ବିଭାବ– ପ୍ରଭୃତିର ସାଧାରଣୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ଏହି ଆବରଣ ଦୁର ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ରସର ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ । ଏହିରସ ହେଉଛି ବ୍ରହ୍ମ । ‘‘ ରସୋ ବୈସଃ, ଆନନ୍ଦଚିଦ୍ ଘନଃ । ” ତେଣୁ ରସକୁ କହନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ—ସହୋଦର ।

ଏହି ଧ୍ୱନିତତ୍ତ୍ୱ ଏବଂ ରସତତ୍ତ୍ୱର ଭିତ୍ତି ଉପରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର କାବ୍ୟ ସୌଧ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଓଡ଼ିଆଭାଷାର ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ସରଣୀ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ—ସାହିତ୍ୟ ଥିଲା ଏକମାତ୍ର ଆଦର୍ଶ । ସେଥିଲାଗି ମୁଁ ଏଠାରେ ଧ୍ୱନିତତ୍ତ୍ୱ ଏବଂ ରସତତ୍ତ୍ୱର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସମୀକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କଲି । ଓଡ଼ିଆ ରୀତି ଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କୁ, କବିତାମାନଙ୍କୁ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ହେଲେ ଧ୍ୱନି ଏବଂ ରସ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କରିବାକୁ ହେବ ।

ଓଡ଼ିଆଭାଷା ସ୍ୱଭାବତଃ କୋମଳ ଏବଂ ମଧୁର । ପ୍ରତିଭା ସମ୍ମନ୍ନ କବିଙ୍କର ହାତରେ ପଡିଲେ ଏହି ଭାଷାରେ ଭାବ ପ୍ରକାଶନର ଅଦ୍‍ଭୁତ କ୍ଷମତା ହୋଇଥାଏ । ଭାବର ସୂକ୍ଷ୍ମତା ଏବଂ ମନୋବିକାରମାନଙ୍କର ପ୍ରକାଶରେ ଓଡ଼ିଆଭାଷା ନିତାନ୍ତ ସମର୍ଥ ଏବଂ କ୍ଷମ । ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ମିଶ୍ରଣରେ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାର ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଅତି ବିଶାଳ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ସୌଷ୍ଟବ ପଦାବଳୀମାନଙ୍କର ମଧୁମୟ ବିନ୍ୟାସ ପଦମାନଙ୍କର କୋମଳ ଶଯ୍ୟା ଯେପରି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ନିବଦ୍ଧ ହୋଇଛି—ତାହା ଦେଖିଲେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ବିସ୍ମୟରେ ସ୍ତବ୍‍ଧ ଏବଂ ଚମତ୍‌କୃତ ହେବାକୁ ହୁଏ । ଯେଉଁ ଦେଶର କବି ଜୟଦେବ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ‘କାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀ’ରେ ଗୀତ ଗୋବିନ୍ଦର ରଚନା କରିଥିଲେ—ସେହି ଦେଶର କବିମାନଙ୍କର ସେ ପ୍ରଧାନ ଆଦର୍ଶ ଥିଲେ । ସେଥିଲାଗି ଓଡ଼ିଶାର କବିମାନଙ୍କର ରଚନାମାନଙ୍କରେ ସେହି କାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ସେହି ରୀତିଯୁଗର କବିମାନଙ୍କର ରଚନାରେ ବିଭିନ୍ନ ଅନୁପ୍ରାସ ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଯମକ ପ୍ରତିପଦରେ ପୂରି ରହିଛି ବୋଲି କହିଲେ ଚଳେ । ସେଥିଲାଗି ସେ କାବ୍ୟମାନ ଅତିଶ୍ରୁତି ସୁଖକର ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଲୋକେ ଅର୍ଥ ନ ବୁଝିଲେ ମଧ୍ୟ ଛନ୍ଦ ଏବଂ ପଦମାନଙ୍କର ଲାଳିତ୍ୟ ଏବଂ କମନୀୟତାରେ ମୁଗ୍‍ଧ ହୋଇ ମନକର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ ସେହି କାବ୍ୟମାନ ପାନ କରିଥାନ୍ତି । ପାଲାମାନଙ୍କରେ ଯେତେ ଯେତେ ଲୋକଙ୍କର ସମାଗମ ଏବଂ ତନ୍ମୟତା ହୋଇଥାଏ ତାହା ଯେ ଦେଖିଛି ସେ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ଏହି କଥାର ସତ୍ୟତା ଉପଲବ୍‌ଧି କରିପାରିବ । ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାରର ବିନ୍ୟାସରେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ସଂସ୍କୃତ ଏବଂ ଓଡ଼ିଆ ପଦମାନଙ୍କ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଏକ କମନୀୟ କୌଶଳ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି ତାହା ସହୃଦୟ ସମାଲୋଚକମାନଙ୍କ ହୃଦୟାବର୍ଜକ । ସେ ଯୁଗର କବିମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦ–ବିଭବ ଯେପରି ଅସୀମ ଥିଲା– ଭାବବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ମଧ୍ୟ ସେପରି ଅପରିସୀମ ଥିଲା । ହୃଦୟର କ୍ଷଣ କ୍ଷଣ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଭାବମାନଙ୍କର ସେ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ବିନ୍ୟାସ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏଗୋଟିଏ ପଦ୍ୟ ମଧ୍ୟ ମନୋରମ ଚିତ୍ର ପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରେ ହେଉଛନ୍ତି ଆମ୍ଭର ସେହି ରୀତିଯୁଗର କବି, ସେ କେବଳ ଜାତିରେ ବିନ୍ଧାଣୀ ନ ଥିଲେ କି କେବଳ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସର କବି ନ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେ ଜଣେ ରୀତି –ଯୁଗ –କାବ୍ୟର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିନ୍ଧାଣୀ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଘବ ବିଳାସ ତହିଁର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନିଦର୍ଶନ । ହାସ୍ୟରସ କବିତାମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ସେହି ରୀତି−ଯୁଗର ଛାୟା ପ୍ରତିଫଳିତ । ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କ ରୀତି ଓ ଲକ୍ଷଣ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର କବିତା ଓ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରିଛି । କବିମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦ ବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ଯେପରି ଅସରନ୍ତି— ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଶବ୍ଦ ବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଅସୀମ ଏବଂ ବ୍ୟାପକ – ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର କାବ୍ୟ ଏବଂ କବିତା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅନୁପ୍ରାସ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଯମକ ଏବଂ ଶ୍ଳେଷ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ଏବଂ ଲଳିତକାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ତହିଁର ଉଦାହରଣ ଏବଂ ସମୀକ୍ଷା ଶ୍ରୀ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ଅବତରଣିକାରେ ବିସ୍ତାର ଭାବରେ ଆଲୋଚନା କରି ଏବଂ କବିଙ୍କର ଜୀବନୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ଲେଖି ମୋର କାର୍ଯ୍ୟଭାର ଲଘୁ କରିଛନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରେ ଯେପରି ମହାକବି ଥିଲେ ସେପରି ସେ ହାସ୍ୟରସ ରସିକ ଥିଲେ ଏବଂ ସେପରି ସେ ସତ୍‌ସାହସୀ ଏବଂ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଏବଂ ନ୍ୟାୟପର ଥିଲେ । ଆଜୀବନ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ ଉତ୍‌ପୀଡ଼ିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ କଦାପି ଧାର୍ମିକ ରାଜାମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ସମ୍ମାନ ଓ ମହତ୍ତ୍ୱ ବିକ୍ରୟ କରି ନଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତି ପଦରେ ସେମାନଙ୍କର ତୀବ୍ର ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ ।

ଭାଗବତରେ କଥିତ ଅଛି —

ଚୀରାଣି କିଂ ପଥି ନସନ୍ତି ଦିଶନ୍ତି ଭିକ୍ଷାଂ

ବୈବାଘ୍ରିଂପାଃ ପରଭୃତଃ ସରିତେଽପ୍ୟଶୁ ଷ୍ୟନ୍ ।

କସ୍ମାଦ୍ ଭଜନ୍ତି କବୟୋ ଧନଦୁର୍ମଦାନାମ୍ ।

ବାଟରେ କଣ ଚୀରା କନା ନାହିଁ ? ଗଛର ଫଳ କଣ ଲୋକଙ୍କୁ ମିଳୁ ନାହିଁ ? ନଈ କଣ ସବୁ ଶୁଖି ଗଲାଣି ? କାହିଁକି କବିମାନେ ଧନରେ ଦୁର୍ମଦ ଧନିକମାନଙ୍କର ସ୍ତୁତି ଗାନ କରୁଛନ୍ତି ?” ଏହି କଥାଟି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କଠାରେ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ଥିଲା । ସେ ସଦା ସର୍ବଦା ନିଜ ସମ୍ମାନ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ କାହାରି ପାଖରେ ନିଜର ମସ୍ତକ କଦାପି ଅବନତ କରି ନ ଥିଲେ ।

ଏ ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀରେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଛନ୍ତି । ଧନ୍ୟ ସେ ସ୍ୱାଧୀନ ଚେତା କବି । ସେ ନିଜକୁ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ବୋଲି କହୁଥିଲେ। ଯେଉଁ ଦେଶରେ ଏପରି ସ୍ୱାଧୀନ ଚେତା ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟଙ୍କର ଜନ୍ମ ସେ ଦେଶ ମଧ୍ୟ ଧନ୍ୟ । ମଲ୍ଲିନାଥ ଭାରବି ମହାକାବ୍ୟର ଟୀକା କଲାବେଳେ ୧ମରେ କହିଥିଲେ—

ନାରିକେଳଫଳ ସମ୍ମିତଂ ବଚୋ

ଭାରବେଃ ସପଦି ତଦ୍ ବିଗୃହ୍ୟତେ ।

ସ୍ୱାଦୟନ୍ତୁ ରସଗର୍ଭ–ନିଭରଂ

ସାରମସ୍ୟ ରସିକା ଯଥେପ୍‌ସିତମ୍ ।

‘‘ଭାରବିଙ୍କର କବିତା ନଡ଼ିଆ ଫଳ ପରି ଉପରେ କଠିନ । ତାହାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ମୁଁ ଭାଙ୍ଗୁଅଛି । ନଡ଼ିଆ ଭାଙ୍ଗିଲେ ରସପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ତାର ସାର ଯେପରି ଲୋକ ଖାଆନ୍ତି–ସେହିପରି ରସିକମାନେ ଯଥେଚ୍ଛାଭାବରେ ଭାରବି କାବ୍ୟର ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରନ୍ତୁ ।”

ଯଥାର୍ଥରେ ଯଦୁମଣି ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ନାରିକେଳ ଫଳପରି ଉପରେ କଠିନ । ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ ଏବଂ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀରେ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ସରଳ ତରଳ କରିଛନ୍ତି । ସହୃଦୟ ରସିକମାନେ ଯଥା−ଯଥ ଭାବରେ ତହିଁର ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରି ପାରିବେ ବୋଲି ମୋର ଏକମାତ୍ର ଆଶା ।

ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କର ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରରୋଚନାରେ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ବହୁ ପରିଶ୍ରମ ଏବଂ କଷ୍ଟ ସହି ଉତ୍କଳଘଣ୍ଟ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଜୀବନୀ ଏବଂ କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ସଂଗ୍ରହ କରି ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଯେଉଁ ଅମୂଲ୍ୟଦାନ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଅତୁଳନୀୟ । ସେଥିଲାଗି ସେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଧନ୍ୟବାଦାର୍ହ । ସେଥିଲାଗି ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ମୋର ଧନ୍ୟବାଦ ଜ୍ଞାପନ କରୁଛି । ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ ମଧ୍ୟ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ଧନ ଦେଇ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରି ଏହି ଗୁରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ କରିଥିବାରୁ ସେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରଶଂସା ଭାଜନ । ତେଣୁ ମୁଁ ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କୁ ଅଶେଷ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଉଛି—ଏବଂ ଆଶାକରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଅମୂଲ୍ୟ ରତ୍ନଭଣ୍ଡାରରୁ ଏହିପରି ଲୁପ୍ତ ରତ୍ନମାନ ଉଦ୍ଧାର କରି ସାହିତ୍ୟର ଶ୍ରୀବୃଦ୍ଧି ସାଧନ କରିବେ ।

ସର୍ବେ ଭବନ୍ତୁ ସୁଖିନଃ ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟାଃ

ସର୍ବେ ଭଦ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତୁ ମା କଶ୍ଚିଦ୍ ଦୁଃଖଭାଗ୍ ଭବେତ୍ ।

ଇତି

ଶମ୍

କରୁଣାକର କର

JADUMANI MAHAPATRA

(From History of Oriya Literature by Dr. M. Mansinha)

Best known as a wit in Orissa, like Birbal in northern india, Jadumani Mahapatra is the most enter-taining literary legend in the land. In gatherings of rural folk in any part of Orissa, the witty sayings and practical jokes of Jadumani are frequently recalled for the innocent laughter and diversion they provide. His witticisms and jokes have been collected in Jadumani Rahasya, which is a perennial best-seller in rural areas.

But how does such a wit, readers may ask, come into the picture of Kavya-makers ? The fact is, though a low-born carpenter, Jadumani was a finished scholar in Oriya and Sanskrit, proving, by the way, the width and depth of social culture in Orissa at that time. He has left behind a Kavya with the title of Prabandha-purnachandra (Full moon of poetic essays), narrating the episode of Krishna’s marriage with Rukmini, with extra-ordinary skill in word-play, word-painting and metrical handling. He has indeed out-Bhanjaed Upendra Bhanja at his own game. Like Bhanja’s poems and songs the Prabandha-purnachandra of Jadumani is also a favourite source book of the Palawalas, the wandering exponents of ancient poetry in Orissa villages.

Because of his wit, scholarship and other excellent social qualities, Jadumani was a favourite courtier at many courts in the ex-states areas of Orissa.

ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ବୀରବଳଙ୍କ ପରି ଓଡ଼ିଶାରେ, ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଅସାଧାରଣ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତିର ଓ ଆଶୁ କବିତ୍ୱ ପାଇଁ ସର୍ବାଧିକ ଚିତ୍ତବିନୋଦକ ସାହିତ୍ୟିକ କାହାଣୀରେ ପରିଣିତ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ସରଳ ହାସ୍ୟରସର ଉତ୍ସରୂପେ ଓଡ଼ିଶାର ପଲ୍ଲୀଜନତା ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ତୁରନ୍ତ−ଜବାବ ଓ ହାସ୍ୟୋଦ୍ରେକ କ୍ରିୟା−କଳାପସବୁ ବରାବର କଥୋପକଥନର ଅଂଶ ହୋଇଥାଏ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏହିସବୁ କୀର୍ତ୍ତି ବଜାରରେ ‘ଯଦୁମଣି−ରହସ୍ୟ’ ନାମରେ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ବିକ୍ରି ହେଉଛି ଓ ଏହାର ବିକ୍ରିର ଶେଷ ନାହିଁ ।

କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହୋଇପାରେ ଯେ, ଏହି ଥଟ୍ଟା−ନବଜୀ ଲୋକର କଥା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର କାବ୍ୟସ୍ରଷ୍ଚ୍ରାମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ବିଚାରିତ ହୋଇଛି କିପରି ? ଘଟଣା ଏହି ଯେ ଯଦୁମଣି ସାଧାରଣ ବଢ଼େଇ କୁଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣକରି ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଓ ସଂସ୍କୃତ ଉଭୟରେ ଅତି ବ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନ ଲୋକଥିଲେ ଯାହା ଦୃଢ଼ଭାବରେ ପ୍ରମାଣ କରୁଛି, ସେକାଳରେ ଉତ୍‌କଳୀୟ ସମାଜରେ ସଂସ୍କୃତିର ବ୍ୟାପ୍ତି ଓ ଗଭୀରତା । କୃଷ୍ଣ ଓ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପରିଣୟକୁ ନେଇ ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାମକ ଯେଉଁ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥଟି ଛାଡ଼ିଯାଇଛନ୍ତି, ତାହା ତାଙ୍କର ଶବ୍ଦ−ଗଠନ, ଶବ୍ଦ−ଚିତ୍ରଣ ଓ ଛନ୍ଦ ପାଟବର ପରାକାଷ୍ଠା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ବସ୍ତୁତଃ ସେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅନୁକରଣ କଲେ ବା କି ହେଲା ଯଦୁମଣି ଏହି କାବ୍ୟଘେନି ଗୁରୁ ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ଶାବ୍ଦିକ ଚାତୁର୍ଯ୍ୟରେ ବଳି ଯାଇଛନ୍ତି କହିବାକୁ ହେବ । ଭଞ୍ଜଙ୍କ କାବ୍ୟ ଓ ସଙ୍ଗୀତ ପରି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ପାଲାବାଲାମାନଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଗଣ୍ଠିଧନ । ନିଜର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ, କବିତ୍ୱ ଓ ପ୍ରତିତ୍ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ଯଦୁମଣି ସମସାମୟିକ ବହୁ ସାମନ୍ତରାଜାମାନଙ୍କ ରାଜସଭାରେ ବହୁମାନ୍ୟତା ଲାଭ କରିଥିଲେ ।

ଅବତରଣିକା

ସାଧାରଣତଃ କବି ଏବଂ ଲେଖକମାନଙ୍କ ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ସେହିମାନଙ୍କ ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଅନେକ କବିଙ୍କର ଜୀବନଚରିତକୁ ସେ କାଳର ଚରିତ୍ରବନ୍ତ ବିଦ୍ୱାନ୍ କେତେଜଣ ଏପରି ଧର୍ମ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରିଅଛନ୍ତି, ଯାହା ପାଠ କଲେ ଉକ୍ତ କବିମାନେ ଯେ କିପରି ଶୃଙ୍ଗାର ରସର କାମୋଦ୍ଦୀପକ କବିତାମାନ ରଚନା କଲେ ତା’ ଭାବି ହୁଏ ନାହିଁ । କାଳିଦାସଙ୍କୁ ଯେବେ ଆମେ ଶୁକଦେବ ବୋଲି ଚିତ୍ରଣ କରୁଁ, ତାହା ଅତୀବ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ହୋଇପଡ଼ିବ । ତେଣୁ କାଳିଦାସ ବେଶ୍ୟାସକ୍ତ ଥିଲେ, ସେ ଲମ୍ପଟ ଥିଲେ, ସେ ରସିକାଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଥିଲେ ବୋଲି ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି ।

କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ଜଣେ ରସିକ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ବୋଲି ତାର କ୍ଷୀଣ ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇ ନାହିଁ । ଅଥଚ ତାଙ୍କର କବିତାମାନଙ୍କରେ ଆଦି−ରସର ବ୍ୟଞ୍ଜନା ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିବେଷିତ ହୋଇଛି । ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଋଷିକଳ୍ପ ବୋଲି କେହି କେହି କହିଲେଣି ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ଯେଉଁ ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଲେଖିଲେ ସେ ତାଙ୍କ ନିଜର ଜୀବନାଲେଖ୍ୟକୁ ମିଳାଇ ଦେଖିଲେ ଯେ, କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ନିଶ୍ଚୟ ମାଛିକି ମ କହୁ ନ ଥିବେ କି ପାଣିକୁ ହାତ ବଢ଼ାଉ ନ ଥିବେ । କିନ୍ତୁ ନିଜ ରଚନା ଏବଂ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ରଚନା କେତେ ପୃଥକ୍ ଧରଣର, ତାହା ସେ ବିଚାରିବାକୁ ଭୁଲିଗଲେ । କେହି କେହି କହନ୍ତି, କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଫୁଲ୍ଲ କୋମଳ କବିତାମାନଙ୍କ ସାଥିକୁ ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅସଡ଼ ପଥର ପରି ଯୋଡ଼ାଯାଇଛି । ‘ମାର୍ଜ୍ଜିତ ରୁଚି’, ‘ସାହିତ୍ୟ ସେବା ବ୍ରତ’ ଓ ‘ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତାର ଭକ୍ତି’ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେ ଜଣେ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ପ୍ରଣୟବର୍ଣ୍ଣନକାରୀ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରି ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ରକୁ ଅତି କମନୀୟ ବୋଲି କହିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ ତାଙ୍କୁ କ୍ଳୀବ କରୁ ନାହୁଁ କି ?

କର କ୍ଷମାରେ, ରତି ପ୍ରତିମା ତୁ କର କ୍ଷମାରେ

ନ ଥିଲା ମାଜଣା ବୋଲି ମୋତେ ଜଣା ।

ରେ କିଶୋରୀ, ରୁଷିବାର ସିନା ଜାଣୁ

ରସ ଜଳଧିରେ ଅବଗାହି ଧୀରେ ତହୁଁ ତ ସାର ନ ଛାଣୁ ।

ଏହିପରି ଗୀତମାନ କ’ଣ ବରାଦରେ ରଚିତ ହୋଇପାରେ ନା କେଉଁ ପ୍ରଭୁର ମନଃତୁଷ୍ଟି ଲାଗି ରଚିତ ହୋଇପାରେ ? ଏଥିରେ ଲେଖକର ଦୈହିକ ଅନୁଭୂତି ସବୁ ଯେ ନାହିଁ ତା କିଏ ବା କିପରି କହିବ ?

ତାଙ୍କର ସମସାମୟିକ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଥରେ ପରିହାସରେ ଅତି ଅସଭ୍ୟ ଭାବରେ କହିଥିଲେ ସେହି କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ପ୍ରେମିକ ଜୀବନର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ସମ୍ବାଦ ଶୁଣି—

ଭଲ ଗ୍ରହଣା

ଖମଣା ଖୋଲରେ ପାଇଲେ ହଣା ।

ଏହି ଗ୍ରହଣାର ଗ୍ର କୁ ବଦଳାଇଲେ ଅତି ଅସଭ୍ୟ ଶୁଭିବ ଏବଂ ଅଚଳ ହେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ବହୁଦିନରୁ ଏହି ପ୍ରବାଦଟି ଏପରି କୁହା ଚାଲିଛି ।

ଯେଉଁସବୁ ଶବ୍ଦ ସମାଜରେ ଅସଭ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ, ଅନେକ ପଣ୍ଡିତ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଅଭିଧାନରେ ତାହା ଭୁଲରେ ସୁଦ୍ଧା ଦେଇ ନାହାନ୍ତି; ଯେପରି ସେ ଶବ୍ଦମାନ ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ଭାଷା କୋଷରେ ତାର ଅଭାବ ନାହିଁ । ଯେବେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରଥେ ତୁଳସୀପତ୍ର ଥିଲେ, ତେବେ ଏ ଅସଭ୍ୟ ପ୍ରବଚନ ଆସିଲା କେଉଁଠୁ ?

ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ କବି ଏବଂ କବିତା ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କୁ ଘେନି ଯେଉଁସବୁ ଜୀବନ କଥା ଲେଖା ହୋଇଛି ତାହାର ପୁନଃ ଲେଖନ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଜୀବିତ ଲୋକଙ୍କୁ ଅଭଲ ବୋଲି କହିବା ଯେପରି, ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ବୋଲି କହିବା ସେପରି ଅନୈସର୍ଗିକ ଏବଂ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ।

ତେଣୁ ଜୀବନଚରିତ ମାତ୍ରକରେ, କାବ୍ୟକବିତା ମାତ୍ରକରେ ତାର ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ କରାଯିବା ପ୍ରତି ସଜାଗ ରହିବା ସାହିତ୍ୟକର ସର୍ବାଗ୍ରେ ମୁଖ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ସାଧାରଣ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ବୋଲି କହିବା ଅସୀମଚୀନ । କେବଳ ଅଭିଧାନ ମୁଖସ୍ଥ କରି ସେ କାବ୍ୟ କବିତା ଲେଖି ନାହାନ୍ତି । ନାନା ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନରେ ତାଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ନିବଦ୍ଧ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା ନିଶ୍ଚିତ ଯେ ସେ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସ–ରସିକ କବି ଥିଲେ ।

ଅତି ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଜୀବନ କଥାର ବହୁଅଂଶ ଜନ ସମାଜରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଯାଇଛି । ସେ କ’ଣ ଥିଲେ, କ’ଣ ନ ଥିଲେ, ସେଥିରୁ ହାରାହାରି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଅସଂଭାବ୍ୟ ଚିତ୍ରଣମାନ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବରୁ ରହିଆସିଛି । ସମଗ୍ର ସମାଜରେ ଯାହା ଚଳି ଆସିଛି, ତାକୁ ଘୋଡ଼େଇଦେବା ବା ଲୁଚେଇଦେବାର ସୁବିଧା ନାହିଁ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବନ କଥା ସତ୍ୟମୂଳକ ହେବା ସମୀଚୀନ । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କର ଜୀବନ କଥାକୁ ‘ସତ୍ୟର ପରୀକ୍ଷା’ ନାମ ଦେଇ ତହିଁରେ ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟମାନ ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ସେ କେବେ କାମାତୁର ଥାଇ ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଜାଣିପାରି ନ ଥିଲେ, କେବେ ସେ ବେଶ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଇଥିଲେ, କେବେ ସେ ଅସତ୍ ଚରିତ୍ରା ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି ଖେଳୁ ଖେଳୁ ପ୍ରଲୁବ୍ଧ ଥିଲେ, ତାହା ଲେଖିବାରେ ଭୟ କରି ନାହାନ୍ତି । ଆମର ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ନିଜ ଜୀବନ କଥା ନିଜେ ଲେଖି ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ର ସ୍ଖଳନକୁ କଦାପି ଘୋଡ଼ାଇ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି ।

ଯେବେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରଥେ ଲାବଣ୍ୟବତୀ−ସମା ଅପରୂପ ରୂପସୀ ଆଠଗଡ଼ ଜେମାଙ୍କଠାରେ ଆସକ୍ତ ଥିଲେ ବା ତାଙ୍କୁ ସେଥିପାଇଁ କଠୋର ଦଣ୍ଡର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ଲୁଚାଇ ଦେବାର ହେତୁ କ’ଣ ? ସେ ସବୁ ଲୁଚାଇ ଦେଲେ କ’ଣ ତାହା କେବେ ଲୁଚିଯିବ ? ଦିନେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ପ୍ରକାଶିତ ହେବ । ଚୋରକବି ଗୁର୍ଜର ରାଜଜେମାଙ୍କୁ ପାଠ ପଢ଼ାଉ ପଢ଼ାଉ କାମଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିର୍ଜିତ କରି ନିଜ ଆଡ଼କୁ ଟାଣି ଆଣି ଧରାପଡ଼ନ୍ତେ, ଶୂଳିଯୋଗ୍ୟ ହୋଇ ଚୌର ପଞ୍ଚାଶିକା ଗାଇଥିଲେ—ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ । ତା’ ତ ଭାରତବର୍ଷର ମନସ୍ୱୀ ସମାଜ ଗୋପନ କରିନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବଳଦେବ ସେହିପରି ଦୋଷରେ କବିତା ଲେଖି ହଣା ହେବାକୁ ଦଣ୍ଡିତ ହୋଇ ପୁଣି ଛାଡ଼ପାଇ ପରେ କଠୋର ଦଣ୍ଡରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିବା କଥାକୁ ଗୋପନ କରାଯାଉଛି କାହିଁକି ? ଏଥିରେ କ’ଣ ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଗୌରବ ସୁରକ୍ଷିତ ହେବ ? ଜଣେ କବିର ଜୀବନ କଥା ଜଣେ ନିରୀହ ଅରସିକ ପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାହେବାକୁ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି କ’ଣ ମହତ୍ୱ ବୋଲି ମନେ କରେ ? ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଭା ଏବଂ ପ୍ରଣୟ ପରି ସୁକୁମାର କଳାକୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଉ ନାହିଁ କି ? ଏସବୁ କୁହାଯିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା, ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଜୀବନ ଚରିତ୍ରକୁ ଆମେ ସତ ସତ ଭାବରେ ଯେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇଛୁଁ, ଆମକୁ କେହି ଦୋଷ ନ ଦେଉ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ରସିକାଗ୍ରହଣ୍ୟ ଥିଲେ । ଯୋଗକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦରୀ ଚତୁରୀ ସ୍ତ୍ରୀଟିଏ ମଧ୍ୟ ପାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ଯେତେ ସନ୍ତୋଷ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ମନେ କରୁଥିଲେ ବାକି ବହୁତ ରହିଯାଉଛି । ବେଶ୍ୟାର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ପ୍ରେମ ସେହି ରମଣୀଠୁ ପାଇବାକୁ ଲାଳାୟିତ ହୁଅନ୍ତେ, ତହିଁରେ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଅସ୍ୱୀକୃତ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ସତୀ ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ଯୌବନରେ ଥରେ ବେଶ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଇଥିଲେ । ବେଶ୍ୟା ସ୍ୱୀକୃତ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏହି ସାଂଘାତିକ ରସିକଠାରେ କାଳେ ହାରିଯିବ ଏହି ଭୟରେ ସେ କପଟ ରଚନା କରି ଅନ୍ୟ ନାଗର ସହିତ ଅଛି କହି କହି ରାତ୍ରି ପୁଆଇ ଦେଇଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଗୋପନରେ ଫେରିଆସି ନିଜର ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ପାଦତଳେ ପଡ଼ି କ୍ଷମା ମାଗିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ହାସ୍ୟରସରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ କବିତାଟି ଅଛି ତାହା ପଢ଼ିଲେ ତାଙ୍କ ମନୋଭାବ ଜଣାଯାଇ ପାରିବ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ସମଗ୍ର ଉତ୍କଳରେ କେବଳ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସିକ କବି ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଛି । ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଘବ ବିଳାସ ନାମକ ଦୁଇଟି କାବ୍ୟ ରଚନା କରିବାଦ୍ୱାରା ଯେ ଜଣେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ମହାକବି ଓ ପଣ୍ଡିତ, ଏ ଧାରଣା ସମାଜରେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ହାସ୍ୟରସର ଚମତ୍‌କାରିତାରେ ଜଣେ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ କହିବାରେ କୁଣ୍ଠିତ ନୁହନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ କବିତ୍ୱ ପ୍ରତି ସମ୍ମାନ ବୋଧ ଶିକ୍ଷିତ ସମାଜରେ ମଧ୍ୟ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଖାଯାଇ ନାହିଁ । ସେହି ଭୟରେ ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ଲେଖିଛନ୍ତି—

ଶୂଦ୍ରମୁଖୁ ଏ ହୋଇଛି ବାହାର

ରୌଦ୍ରତା ବହି କେହି ନ ବିଚାର

ବିଧୁ ବିଧୁନ୍ଣଦ ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ ଜଣା

ଶିବେ ବାଜେ ଚନ୍ଦ୍ରଚୂଡ଼ ବାଜଣା ସେ

ପଦ୍ମା–ପତିଙ୍କର ପଦ ଯେ

ସମ୍ଭବ ସମ୍ପଦ ପଦାର୍ଥରେ ବ୍ୟର୍ଥ ଖଣ୍ଡିବାର ଅପବାଦ ଯେ ।

‘‘ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ (ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର) ଜଣେ ଶୂଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତିର ମୁଖରୁ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ବୋଲି କେହି ତୀବ୍ର ଭାବ ଧରି ବିଚାର କରନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର କବି ଜଣେ ଶୁଦ୍ର ବଢ଼େଇ ଜାତିର ଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ମୁଖନିଃସୃତ ବାଣୀ ଶୂଦ୍ର ଅଇଣ୍ଠା ମନେକରି କେହି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦି ଉଚ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣର ବ୍ୟକ୍ତି କୋପ ବା ଘୃଣା ପ୍ରକାଶ କର ନାହିଁ ।

ପରମ ଅହ୍ଲାଦକ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଚାଣ୍ଡାଳ ଚାହୁର ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ ବୋଲି ଜଣାଗଲେ ହେଁ ଯେପରି ତାହାକୁ ମଣ୍ଡି ହୋଇ ଅନାଦି ଦେବତା ପରମେଶ୍ୱର ଶିବ, ଚନ୍ଦ୍ରଚୁଡ଼, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନାମରେ ବିଦିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି, ସେହିପରି ପଦ୍ମାପତି ଯେ−ମହାନ ଦେବତା ବିଷ୍ଣୁସ୍ୱରୂପୀ କୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କ ବିଷୟ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କର ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।” ଏହିଭଳି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଅଭିମନ୍ୟୁ ମଧ୍ୟ ଦୃଢ଼ତାର ସହିତ କହି ଅଛନ୍ତି—

‘‘ଅମ୍ୱୁ ଯେ ହେଉ ସେ ହେଉ, ଶାଳଗ୍ରାମ ସ୍ନାନେ,

ଅଗ୍ରାହ୍ୟ କାହାର ପାଦୋଦକ ନାମ ଜ୍ଞାନେ ।”

ଏକାନ୍ତ ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ତାଙ୍କ ଇତିହାସରେ ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କ ତାଲିକାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନାମଟିକୁ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥାନ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଏତତ୍ ବ୍ୟତୀତ ‘‘ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ” ଲେଖକ ସ୍ୱର୍ଗତ ଜଗବନ୍ଧୁ ସିଂହ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବ୍ୟଙ୍ଗ ସାହିତ୍ୟର ମଧ୍ୟ ଯଥାର୍ଥ ଆଲୋଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ଅଧ୍ୟାପକ ରାଜକିଶୋର ରାୟ ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ‘ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ରଙ୍ଗରସ’ ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଗ୍ରହଣ କରି ତାଙ୍କୁ ହାସ୍ୟରସର ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି— ‘ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତି ଯଦୁମଣିଙ୍କ କବିତାଗୁଚ୍ଛ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶୋଭା ବର୍ଦ୍ଧନକାରୀ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱ ଲେଖିବାକୁ ଯାଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କର କବିପ୍ରତିଭା ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାର ସୁଯୋଗ ସେ ମଧ୍ୟ ଲାଭ କରିପାରି ନାହାନ୍ତି । ପୃଥିବୀରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର କବିତା ଲେଖି କବି ଅମର ହୋଇଥିବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବିରଳ ନୁହେ । ଅଥଚ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପରି ରସପ୍ରଧାନ, ଅଳଙ୍କାର−ପ୍ରଧାନ, ଭାବ ପ୍ରଧାନ କବିତା ଯଦୁମଣି ଲେଖି ମଧ୍ୟ କାବ୍ୟଲେଖକ କବି ବୋଲି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ପାଇପାରି ନାହାନ୍ତି, ଏହା ହିଁ ଦୁଖ ।

‘‘କାବ୍ୟଞ୍ଚ ବିଲକ୍ଷଣ ରଚନୋପଲକ୍ଷିତୋ ବିବିଧଗୁଣମ୍ଫିତୋ ନାନାଳଙ୍କାରମଣ୍ଡିତୋ ରସଭାବାଦିପ୍ରଧାନୋ ବାକ୍ୟବିଶେଷଃ” ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଏଥିରୁ କ’ଣ ବା ଊଣା ଅଛି ?

ଯଥା ସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କ କାବ୍ୟର ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେବ । ନିଷ୍ଠୁର ସତ୍ୟର ଉପାସକ, ଜାତୀୟତାର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଗ୍ରହ, ମାନବ ଭାବରେ ନିଜକୁ ନିରନ୍ତର ପରିଚିତ କରିବାର ସୁଦୃଢ଼ ଯୂପସ୍ତମ୍ଭସ୍ୱରୂପୀ ଯେଉଁ ଯଦୁମଣି ଅନ୍ଧକାରାଚ୍ଛନ୍ନ ପୀଡ଼ିତ ମୂର୍ଚ୍ଛିତ ଦେଶରେ ପଞ୍ଚାଅଶୀ ବର୍ଷ କାଳ ଜୀବନରଥର ଜୟ−ଯାତ୍ରାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ, ତାଙ୍କର ସେ ନିର୍ଭୀକ, ରସବନ୍ତ ଜୀବନର ପୂଜା ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ଯେ କେବେ କରିବାକୁ ହେବ ତା ଭାବି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାଠାରୁ ପରିତାପର ବିଷୟ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?

ଯଦୁମଣି ସର୍ବଦା ନ୍ୟାୟ ଓ ନିରାଟ ସତ୍ୟର ଉପାସକ ଥିଲେ । ଶକ୍ତିଶାଳୀ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରିୟପାତ୍ର ହୋଇ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନ୍ୟାୟରେ ପ୍ରତିକାରସୂଚକ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେବାକୁ କେବେହେଲେ ପଶ୍ଚାତ୍‌ତ୍ପଦ ହେଉ ନ ଥିଲେ । ନୂଆଗଡ଼ର ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ତାଙ୍କୁ ଅତି ଆପଣାର କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ରାଜାଙ୍କର ଏକ ଅନ୍ୟାୟ ବ୍ୟବହାରରେ ସେ ଡୋଲି ଭିତରେ ରହି ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖି ଯେପରି ଲୀଳା ଦେଖାଇ ରାଜାଙ୍କର ଗର୍ବଗଞ୍ଜନ କରିଥିଲେ, ସେପରି ଅସୀମ ସାହସିକତା ଅଳ୍ପ ଲୋକଙ୍କଠାରେ ଦେଖାଯାଏ । ରଣପୁର ରାଜାଙ୍କୁ କନ୍ଧି, ଅନ୍ଧ କହି ଗାଳିଦେବା, ଦଶପଲା ରାଜାଙ୍କୁ ପୂଜ୍ୟପୂଜାର ଅନୁପଯୁକ୍ତ ବୋଲି ସହସ୍ର ଜନତା ସମ୍ମୁଖରେ, ଏପରି କି ଦେବତା ସମ୍ମୁଖରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବା, ବୌଦ୍ଧ ରାଜାଙ୍କୁ କୁତା ବୋଲି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିବା, ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କୁ ଚଣ୍ଡାଳ କେତୁ ମୁଖ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଏମନ୍ତ କି ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ ନୃପତି ଅନୁଗୁଳ ଜଗଦ୍ଦେବଙ୍କୁ ଚିତା କାଟିବା ପ୍ରଭୃତି କାର୍ଯ୍ୟରୁ ତାଙ୍କ ନିର୍ଭୀକତା ଓ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦିତାର ବହୁ ନିଦର୍ଶନ ମିଳେ ।

୧୮୧୭ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହକୁ ଯଦୁମଣି ସ୍ୱାଗତ କରିଛନ୍ତି । ଦେଓ୍ୱାନ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ବକ୍‌ସି ଜଗବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଅରଣ୍ୟ ପଥରେ ନିରନ୍ତର ଭେଟି ଜୀବନକୁ ଫାଶିଖୁଣ୍ଟରେ ରଖିଦେଇ, ପୁନଶ୍ଚ ନୟାଗଡ଼ ରାଜା ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭ ଏବଂ ଲଡ୍ଡୁକେଶଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରର ପ୍ରତିକାର ପାଇଁ ସେ ମେଳି ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ଜଣେ ବିଧବାର ଜମି କେହି ଧନୀବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟାୟରେ ନେଇଗଲା, ଯଦୁମଣି ସେଥିପାଇଁ ରାଜକର୍ମ୍ମଚାରୀ ସହିତ ଲଢ଼ିଅଛନ୍ତି; ଅନାଥ ଶିଶୁ ତାର ସେବାପୂଜାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେବାରୁ ଯଦୁମଣି ତାର ସେବାପୂଜା ଫେରାଇ ଆଣିବାକୁ ନିଜ ସ୍ୱାର୍ଥ ଛାଡ଼ି ଅତ୍ୟାଚାର ମଧ୍ୟ ଭୋଗିଛନ୍ତି । ଏପରି କି ଯାହା ରୋଜଗାର କରିଛନ୍ତି ତାହା ଦୀନ ଦରିଦ୍ର, ବ୍ରାହ୍ମଣ, ବିଧବା, ଅନାଥ ଏବଂ ନିରକ୍ଷରମାନଙ୍କୁ ଦେବାରେ ସର୍ବସ୍ୱ ସାରିଦେଇ ଚିର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବରଣ କରିବାକୁ ପଛଘୁଞ୍ଚା ଦେଇ ନାହାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ମୃତ୍ୟୁପୁରକୁ ଯାତ୍ରା କଲାବେଳେ ନୂଆଗଡ଼ର ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଘରେ ଘରେ ଆର୍ତ୍ତ କୋଳାହଳ ଧ୍ୱନି ଉଠିଛି । ନିରାଶ୍ରୟ ଲୋକ ମାତ୍ରେ ଭାବୁଥିଲା ଯେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ବସିଛି, କିଏ ମୋର କ’ଣ କରିବ ? ଏକଥା ଏକାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟ ଯେ ମାନବିକତାର ଜ୍ୱଳନ୍ତ ନିଷ୍ଠା ତାଙ୍କ ପରି କେହି ସେକାଳରେ ଦେଖାଇ ନ ଥିଲେ ।

ଜୀବନର ଅର୍ଦ୍ଧାଂଶ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଈଶ୍ୱରବିଶ୍ୱାସୀ ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ ମୁର୍ତ୍ତିପୂଜା ବିରୁଦ୍ଧରେ ତାଙ୍କର ଉକ୍ତି ଥିଲା—

କେଉଁଠାରେ ଖଡ଼ୁ ଗଡ଼ୁ କେଉଁଠାରେ ମୁଦି

କେଉଁଠାରେ ବୋଲାଉଛ କରୁଣାବାରିଧି ।

ଏହା ବୋଲି ସେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନାସ୍ତିକ ଥିଲେ ତାହା କହିହେବ ନାହିଁ । ସେ ପଶୁଘାତର ଏକାନ୍ତ ବିରୋଧି ଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ କହିଥିଲେ—

କର୍କଶ କରି କରେ କଟାରି ଧରି

କ୍ରୋଧେ ହଣାଇ ଗଳକନ୍ଧକୁ କରି

ଖାଇଣ ମହାମାୟୀ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇ

ଜନ୍ମ ଜନ୍ମକେ ହଣା ହୋଇବୁ ତୁହି ।

ପରମାର୍ଥ ଧର୍ମ୍ମ ପ୍ରତି ସ୍ୱତଃ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ସେ ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ ଉଭୟଙ୍କ ବିଷୟରେ ଦୁଇଟି ସରସ କାବ୍ୟ ଲେଖିଅଛନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ସେ ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଧର୍ମ୍ମର କୌଣସି ବିଶେଷତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ନାହାନ୍ତି । କବିତ୍ୱ ଓ ବର୍ଣ୍ଣନାସୌଷ୍ଠବ ହିଁ ତାଙ୍କର ଅଭିପ୍ରେତ ଥିଲା । ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସ କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ସେ ପ୍ରତି କଳା ବା ଛାନ୍ଦର ଶେଷରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏହିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:—

ପ୍ରଥମ କଳା:— ଘୋଷ ଯାତ୍ରାରେ ତିନି ରଥର ଯେଉଁ ୪୨ ଚକ ତାହା ଗୁଣ୍ଡିଚା ବାହୁଡ଼ାରେ ମିଶି ୮୪ ଚକ ହେଉଥିବାରୁ ତାର ଧ୍ୱନିକୁ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନରେ ଚଉରାଶି ଚକ୍ରର ଉତ୍ସବ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ କଳା:— ସ୍ୱୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ ରତ୍ନସିଂହାସନ ତ୍ୟାଗ କରି ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରେ ଚଢ଼ି ରଥଚକ୍ର ଧ୍ୱନିରେ ଆର୍ତ୍ତୀର ପାପ ନିବାରଣ କରିଥାନ୍ତି ।

ତୃତୀୟ କଳା:— ପୁଣି ସେହି ରଥଯାତ୍ରାର ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଦୟାର ଶଗଡ଼ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ଆଖି ଦୁଇଟି ଚକପ୍ରାୟ ଅଟେ ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ଚତୁର୍ଥ କଳା:— ମିଥୁନ ମାସରେ ଯେ ରଥରେ ଭ୍ରମଣ କରନ୍ତି, ଉକ୍ତ ଜଗନ୍ନାଥ ସମସ୍ତଙ୍କ ମୋକ୍ଷଦାତା ଅଟନ୍ତି ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ପଞ୍ଚମ କଳା:— ଯେ ଦେବତା ସ୍ନାନ ବେଦୀ, ଯଜ୍ଞ ବେଦୀ ଏବଂ ରତ୍ନସିଂହାସନରେ ବସି ଭୋଜନ କରୁଥିବାରୁ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର ବାମହସ୍ତରେ ଥାଏ କିନ୍ତୁ ରଥଯାତ୍ରାରେ ସେ ପ୍ରଭୁ ପତିତମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବାକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ଚକ୍ର ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତରେ ଶୋଭାପାଏ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଷଷ୍ଠ କଳା:— ସ୍ନାନ ବେଦୀରେ ବିଜେ ହେବା ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ସପ୍ତମ କଳା:— ରଥଯାତ୍ରାର ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଅଷ୍ଟମ କଳା:— ଲକ୍ଷ୍ମୀ−ନାରାୟଣ ଭେଟର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି ରଥଯାତ୍ରାରେ ଠାକୁରଙ୍କର ଅଣସର କାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ୱହସ୍ତରେ କରୁଥିଲେ, ବିଶେଷରେ ସେ ବଢ଼େଇ ଥିବାରୁ ରଥଯାତ୍ରା−ବର୍ଣ୍ଣନାର ମହାନୀୟତା ପ୍ରତି କଳାରେ ଦେଖାଇଅଛନ୍ତି ।

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସେ ନାରଦଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରି ଲେଖିଅଛନ୍ତି—

ମଞ୍ଜୁଳ ନୀଳ ନିଚୋଳ ଚୋଳ ମେଳ କୁଚ ନୀଳାଦ୍ରି ଶଙ୍ଖ ଗୋଳ

ଲପନତ ଶତଦଳ କମଳ

ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ଯତନ ଅଧର ମଧୁର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ, ହେ ମାଧବ

ବିକ୍ରମରେ ରାଜିଲେ ନଗଦରେ

ବିକ୍ରମରେ ରାଜିଲେ ନଗଦରେ

ଆଣିବ ତ ତାଙ୍କୁ ହୃଦୟ ବାହୁକୁ ମାନିବାକୁ ଆଶ୍ଳେଷରେ,

ହେ ମାଧବ । ୨୦ । (୪ର୍ଥ କଳା)

ଏ ପଦର ଅନ୍ୱୟ ହେଲା—

ହେ ମାଧବ ! (ସେହି ରୁକ୍ମିଣୀର) ମଞ୍ଜୁଳ ନୀଳ ନିଚୋଳ ଚୋଳ ମେଳ କୁଚ ନୀଳାଦ୍ରୀ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତାର କଣ୍ଠ) ଗୋଳ ଶଙ୍ଖ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତା) ଲପନ ତ ଶତଦଳ କମଳ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତାର) ଯତନ ଅଧର ମଧୁର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ (ହେତୁ) ରତ୍ନସିଂହାସନ (ସଦୃଶ ଅଟେ) । ହେ ମାଧବ ! ବିକ୍ରମରେ ନଗଦରେ ରାଜିଲେ (ତାଙ୍କ) ରାଜିଲେ ନଗଦରେ ବିକ୍ରମରେ (ତାଙ୍କ) ହୃଦୟ (ତୁମ୍ଭ) ଅର୍ଥ ହେଲା—

ହେ ମାଧବ ! ସେହି ରୂପସୀ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ନୀଳ−ଶାଢ଼ୀ ସାଥିକୁ କାଞ୍ଚୁଲା ଯେଉଁଠି ଏକତ୍ର ହୋଇଛି ସେହି କୁଚଯୁଗ ତୁମ୍ଭର ଶୈଳ ପ୍ରାୟ ଅଟେ । ତାଙ୍କର ମୁଖ ତୁମ୍ଭର ଶତଦଳ କମଳାସନ ପରି ଅଟେ । ତାଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଅଧର ମିଷ୍ଟତାର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ ହେତୁ ତୁମ୍ଭର ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ସଦୃଶ ଅଟେ ।

ହେ ମାଧବ ! ଜାଣିବ ଯେ ତୁମ୍ଭର ପ୍ରିୟ ବୈକୁଣ୍ଠ ଧାମ, ବିପରୀତ ଭାବରେ ତାଙ୍କଠାରେ ରହିଅଛି । କାରଣ ତୁମ୍ଭର ପ୍ରିୟପୁରୀ ଶଙ୍ଖ ଉପରେ ପର୍ବତ ରହି ବିରାଜିତ, କିନ୍ତୁ ସେହି ଶୋଭାବତୀ କଣ୍ଠରୂପକ ଶଙ୍ଖ କୁଚରୂପୀ ପର୍ବତ ଉପରେ ସ୍ଥାପିତ । ଏତିକି ମାତ୍ର ପ୍ରଭେଦ । ତୁମ୍ଭେ ତାଙ୍କର ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭକରି, ସାହାସର ସହିତ ନିକଟରେ ତାଙ୍କ ହୃଦୟକୁ ତୁମ୍ଭ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଆଲିଙ୍ଗନରେ ଶୋଭିତ କରିବ ତ ?

* ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନିଚୋଳ—ଶାଢ଼ୀ । ଚୋଳ—କାଞ୍ଚୁଲା । ଲପନ—ମୁଖ । ଗୋଳ—ମଣ୍ଡଳାକାର କ୍ଷେତ୍ର, ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ପିଣ୍ଡ । ଯତନ—ସୁନ୍ଦର । ମଧୁ—ଅମୃତ, ମିଷ୍ଟ । ବି—ବିରୁଦ୍ଧ । ନଗ—ପର୍ବତ । ଦରେ—ଶଙ୍ଖରେ । ନଗଦରେ—ନିକଟରେ । ରାଜିଲେ—ରାଜିରେ, ସମ୍ମତିରେ । ମାନିବା—ଶୋଭନୀୟ ହେବା ।

ଏ ପଦକ ପାଠ କରିବା ପରେ ପାଠକମାନେ ଜାଣିପାରିବେ ଯେ କବି ଯଦୁମଣି, କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି କିପରି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣା କରିଅଛନ୍ତି ।

କେହି କେହି କହିଥାନ୍ତି ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ ଅତି ଆଦିମ ମୂର୍ତ୍ତି । ଦୀର୍ଘ ଅତୀତରେ କେଉଁ ଆଦିମ ଯୁଗରେ ଆର୍ଯ୍ୟଜନଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମ ଧାରଣା ଆସିବା ବେଳେ ସେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଆପାଣିପାଦୋ ଜବନୋ ଗ୍ରହୀତା

ପଶ୍ୟତ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ସଶୃଶୋତ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଃ

ସ ବେତ୍ତି ବେଦ୍ୟଂ ନ ଚ ତସ୍ୟାସ୍ତି ବେତ୍ତା

ତମା ହୁରଗ୍ର୍ୟଂ ପୁରୁଷଂ ମହାନ୍ତଂ ।

‘ସେହି ପରମାତ୍ମା ହସ୍ତପଦଶୂନ୍ୟ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ବେଦବାନ ଓ ଗ୍ରହୀତା ଅଟନ୍ତି । ସେ ଅଚକ୍ଷୁ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି । ଅକର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତି । ସେ ଜ୍ଞେୟ ବିଷୟ ଜାଣନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଜ୍ଞାତା କେହି ନାହିଁ । ବ୍ରହ୍ମବାଦିଗଣ ତାହାଙ୍କୁ ଆଦି ଓ ମହାନ ପୁରୁଷ ବୋଲି କୀର୍ତ୍ତନ କରିଥାନ୍ତି ।’ ଉପନିଷଦର ଏହି ଆଦି ପୁରୁଷଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଜଗନ୍ନାଥ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ହିଁ ପ୍ରାୟ ପ୍ରକଟିତ ହୁଏ ।

ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣ ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲିଖିତ ଅଛି, ରାମଚନ୍ଦ୍ର ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି—

‘‘ଆରାଧୟ ଜଗନ୍ନାଥମିକ୍ଷାକୁ କୁଳଦୈବତଂ

ଆରାଧନୀୟ ମନିଶଂ ଦେବୈରପି ସବା ସବୈଃ ।”

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଚିରନ୍ତନ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ରୂପେ ଯଦୁମଣି ଆରାଧନା କରିଥିବା ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏପରି କେତେକ ଧାରଣା ଅଣାଯାଇପାରେ । କାଳକ୍ରମେ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା ବିସ୍ତୃତରୁ ବିସ୍ତୃତ ନିଶ୍ଚିୟ ହେବ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାଗୁଡ଼ିକକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭାଗ କରାଯାଇପାରେ । ଯଥା—

(୧) ହାସ୍ୟ ରସାତ୍ମକ କବିତାବଳୀ ।

(୨) କାବ୍ୟ, ରାଘବ ବିଳାସ ।

(୩) କାବ୍ୟ, ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ।

(୪) ଚଉପଦୀମାଳା ।

ହାସ୍ୟରସ—

ଯଦୁମଣି ଦୀର୍ଘ ପଞ୍ଚାଅଶି ବର୍ଷ ବଞ୍ଚିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଭାମୟ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଘଟଣାବଳୀ ଜନସମାଜର ହୃଦୟ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥିଲା ତାହା କାଳକ୍ରମେ ଗଳ୍ପ ଆକାରରେ ପ୍ରବାଦ ସୂତ୍ରରେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଘରେ ଘରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ରହିଅଛି । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ହାସ୍ୟରାସ ସମ୍ବଳିତ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ କେବେ କେଉଁଠି ଓ କିଏ ପ୍ରକାଶ କଲା, ତାହାର ଠିକ୍ ବିବରଣୀ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏଥିରେ ଥିବା ହାସ୍ୟରାସର ପ୍ରସଙ୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ଯଥାଯଥ ବୋଲି କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ସଂଗ୍ରାହକ ବହୁ ଯତ୍ନ କରି ନାନା ସ୍ଥାନରୁ ଶହେ ମାତ୍ର ହାସ୍ୟ ଗଳ୍ପ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଛନ୍ତି । ଆଉ କେତେ ଯେ ଲୁପ୍ତ ହେଲା ବା କେଉଁଠି ଅଛି ତାହା ବର୍ତ୍ତମାନ କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଏହି ହାସ୍ୟ ଶତକରେ ଏପରି ଉପାଦେୟତା ପୁରି ରହିଛି ,ଯାହା ଯଥାସାଧ୍ୟ ସଂଶୋଧିତ ଓ ସଠିକ ଭାବରେ ସଂଗୃହୀତ କରାଯାଇଛି । ବହୁ ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଗଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ଏଥିରେ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ଅଛି । ଏହି ଶତକ ସଂଗ୍ରହରେ ଡକ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂହ, ପଣ୍ଡିତ ବାନାମ୍ବର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ, ବାଣୀକଣ୍ଠ ନିମାଇଚରଣ ହରିଚନ୍ଦନ ଓ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥଳୀ ଇଟାମାଟିର ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ପୃଷ୍ଟି ପ୍ରଭୃତି କେତୋଟି ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । ତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ ‘ଯଦୁମଣି କଥା ରହସ୍ୟ’ ବହି ଦୁଇଖଣ୍ଡରୁ କେତେକ ପ୍ରାଥମିକ ଉପାଦାନ ଓ ସନ୍ଧାନ ନିଆଯାଇଛି । ବିଶେଷରେ ହାସ୍ୟ ଶତକରେ ଦିଆଯାଇଥିବା କେତେକ ପ୍ରବାଦର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣାଂଶ ଏବଂ ଚଉପଦୀମାନେ (ପୂର୍ବ ଗଡ଼ଜାତ) ନରସିଂହପୁର (କଟକ)ର ଘଣ୍ଟାପଡ଼ା ନିବାସୀ ଏବଂ ତକ୍ରତ୍ୟ ସାଧୁଚରଣ ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲର ଛାତ୍ର ଥିବାବେଳେ ଶ୍ରୀମାନ୍ ନବଘନ ପ୍ରଧାନ ବହୁ କଷ୍ଟ ସହ୍ୟ କରି ଜଣେ ପୁରାତନ ପାଲାକାରରଏ ଏକ ପୋଥିରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଏ ଓଡ଼ିଆ ପାଲାକାରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପାଖେଇ ଆସୁଥିଲେହେଁ ସେ ତାଙ୍କ ସଂଗୃହୀତ ଚଉପଦୀମାନଙ୍କର ପୋଥିଟିର ସଂଧାନ ମଧ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଇନାହାନ୍ତି । ସେ ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ତାହା ବରଂ ନଷ୍ଟ କରିଦେବେ, କାହାକୁ କେବେ ଦେବେ ନାହିଁ, ଏହାହିଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରବଳ ବାସନା । ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଯେ—ସେ ପାଲା ଶିକ୍ଷା କରିବା ବେଳେ ତାଙ୍କୁ ସେ କାଳର ଲୋକ କେହି ସାହାଯ୍ୟ କରିନାହିଁ, ବରଂ ଅପମାନିତ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଏପରି ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀମାନ ନବଘନ ତାଙ୍କଠାରୁ ସେ ଲେଖା ମଧ୍ୟ ନ ପାଇ ଅନ୍ୟ ସୂତ୍ରରେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କ ବଧୂଙ୍କଠାରୁ ପୋଥିଟି ଦେଖିବାକୁ ମାଗିଆଣି ଦୁଇଟି ରାତ୍ରରେ ସେମାନ ଲେଖି ପକାଇ ପୁଣି ପୋଥି ଫେରାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହିତ ଏ ଦେଶର ଅବସ୍ଥା !

ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ନୂତନ ଘଟଣାର ପଦ୍ୟାଂଶ କୁହାଯାଉଛି । ପାଠକ ପାଠିକା ଏହି ଚିତ୍ରଣରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର କବିତ୍ୱ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତିତ୍ୱ କିପରି ଅସାଧାରଣ ଥିଲା, ତାହା ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିପାରିବେ ।

ଢ଼େଙ୍କାନାଳର ରାଜା ଭାଗୀରଧି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଥରେ ଏକ ପଣ୍ଡିତ ସଭା ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀରେ କରାଇଥିଲେ । ସେଥିରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯୋଗ ଦେବା ସକାଶେ ସେ ଛବିଶ ଗଡ଼ଜାତର ରାଜାମାନଙ୍କୁ ଚିଠି ଲେଖିଥିଲେ । ଫଳରେ ନୟାଗଡ଼ର ତତ୍‌କାଳୀନ ରାଜା ଚିଠିପାଇ ତାହା ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଥିଲେ ।

ଯଥାସମୟରେ ଯଦୁମଣି ସଭାଦ୍ୱାରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ରାଜା ସଭାଗୃହର ଦ୍ୱାରରେ ସ୍ୱୟଂ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ପରିଚୟ ଅନୁସାରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯଥା ସମ୍ମାନ ଅର୍ପଣ କରି ସ୍ୱାଗତ କରୁଥାନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ଜଣେ ଶୂଦ୍ର ବଢ଼େଇକୁଳ ସମ୍ଭୂତ ବୋଲି ରାଜା ଜାଣନ୍ତି ଏବଂ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜଦରବାରରେ ସେ ଜଣେ କବି ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଜାଣନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି କାନରେ କୁଣ୍ଡଳ ଧାରଣ କରି, ସଭା ବାଳରେ ଚୁଟି ପକେଇ, ରଣପୁରୀ ପାଟଯୋଡ଼ ପିନ୍ଧି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ବଢ଼େଇକୁ ଏଠାରେ କେଉଁଠି ଆସନ ଦିଆଯିବ କେହି କେହି ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ରାଜା ମଧ୍ୟ ତା ଶୁଣୁଥାନ୍ତି ।

ଏ ଘଟଣାରେ ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁରଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତାବକମାନେ କହିଥାନ୍ତି ଯେ ହାସ୍ୟରସିକ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ପରୀକ୍ଷା ଲାଗି ରାଜା ତାଙ୍କୁ ଅପମାନ ସୂଚକ କଥା କହିଥିଲେ । ଏହା ସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ତେବେ ଘଟଣା ଏଠାରେ ଏପରି ଘଟିଲା ଯେ ସଭାରେ ସମାସୀନ ଶତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ରାଜା ଭଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦେଖିବା ମାତ୍ରେ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା ବା ସ୍ୱାଗତ କରିବା ଦୂରେ ଥାଉ ହଠାତ୍ କହି ଉଠିଲେ—

କ୍ୟେତୁ ଏଠାରେ ପାଂଳ ବଢ଼େଇ ? ତୋର ଏଠାରେ କ’ଣ ସ୍ଥାନ ଅଛି । କ୍ୟେତୁ ?

କିଏ ତୁ ଅର୍ଥରେ ସେ କ୍ୟେତୁ କହନ୍ତେ, ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି କେହି ହସି ଉଠିଲେ । ମାତ୍ର ଅବିଚଳିତ ଯଦୁମଣି ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ‘କ୍ୟେତୁ’ ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ସୁଲଳିତ କଣ୍ଠରେ ଗାଇ ଉଠିଲେ—

ମନାସି କାଳୀ ମନ୍ଦିର ଅହିତ

ଶୋଭାଗ୍ର ଅଗ୍ରଫଳ ସଙ୍ଗେ ମିତ

ଚତୁର ଭଜନରେ ବଳବନ୍ତ

ସମାପ୍ତ ଋକ୍ଷ କନ୍ୟାର ବରତ

ସେ ଦେବଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହେ

ଶ୍ରୀ ଦେଉ ଶ୍ରୀମୁଖେ କାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି

ନବଗ୍ରହୁ ଏକ ଗ୍ରହେ ।

ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କର ଇଷ୍ଟଦେବତା ବଳଦେବ ଜୀଉ ଅଟନ୍ତି । ସେ ପୂର୍ବରୁ ଏହା ତଦନ୍ତ କରି ଜାଣିଥିଲେ । ଏପରି କି ରାଜାଙ୍କର ବଂଶାବଳୀର ମଧ୍ୟ ପରିଚୟ ପାଇ ସାରିଥିଲେ । ତେଣୁ ଏ କବିତାରେ କହିଲେ—

ଯମୁନାରେ ଥିବା କାଳୀ ମନ୍ଦିର କି କାଳୀୟ ସର୍ପର ବାସସ୍ଥଳୀର ଯେ ଅହିତ କରି କାଳିନ୍ଦି ଭେଦନ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ, ବା କାଳୀ ମନ୍ଦିର ଯମୁଦାର ବିରୁଦ୍ଧାଚରଣ କରି ଅର୍ଥାତ୍ ବନ୍ୟାରୋଧନ କରି କୂଳଭୂମି ଶ୍ୟାମଳ ଶସ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥିଲେ । ଶୋଭାଗ୍ର ଅଗ୍ରରେ ବା ଉଚ୍ଚତମ ଅଂଶରେ ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷ ଶୋଭନୀୟ ତାର ଅଗ୍ରରେ ଯେଉଁ ଫଳ ଅର୍ଥାତ୍ ତାଳଫଳ ସଙ୍ଗେ ସେ ମିତ୍ର ଅର୍ଥାତ୍ ‘‘ତାଳାଙ୍କ” ବା ତାଳ ଚିହ୍ନଧାରୀ ଅଟନ୍ତି । ତଚୁର କି ଯେଉଁ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଜଗନ୍ନାଥ ଆଦି ଚାରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ଭଜନ କରାଯାଏ, ତନ୍ମମଧ୍ୟରେ ଯେ ବଳବନ୍ତ ବା ବଳରାମ ଅଟନ୍ତି ପୁନଶ୍ଚ ସମାପ୍ତ ଋକ୍ଷ ବା ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ରେବତୀ ନାମକ କନ୍ୟାର ଯେ ବର ବା ସ୍ୱାମୀ ଅଟନ୍ତି ‘ତ’ କି ନିଶ୍ଚୟ ସେହି ଦେବତା ଯେ ବଳଦେବ ଜୀଉ ତାଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହରୁ ଏହି ଶ୍ରୀ ଦେଉ କି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଜା ବାହାଦୁରଙ୍କ ଶ୍ରୀ ମୁଖରେ ନବଗ୍ରହରୁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହ ଯାହାକି ସେ ‘‘କ୍ୟେତୁ କ୍ୟେତୁ” କହିଲେ ଅର୍ଥାତ ଚଣ୍ଡାଳ ବା ଦୂଷିତ ଗ୍ରହ କେତୁକୁ ତହିଁ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଏହି ଜଟୀଳ ଅର୍ଥକୁ ଏକାନ୍ତ ସମଝିବା ଲାଗି ଏପରି ଭାବରେ ଲେଖାଗଲା । ନଚେତ୍ ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ହେଲା—

ଯେ ଯମୁନା ନଦୀର ଅହିତ ସାଧାନରେ କାଳୀନ୍ଦି−ଭେଦନ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ, ଯେ ତାଳାଙ୍କ ନାମରେ ତାଳ ସହିତ ମିତ୍ର ଅଟନ୍ତି, ଯେ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟରୁ ବଳବନ୍ତ ବଳଭଦ୍ର ଅଟନ୍ତି ପୁନଶ୍ଚ ଯେ ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ନାମ ବିଶିଷ୍ଟା ରେବତୀଙ୍କର ସ୍ୱାମୀ ଅଟନ୍ତି, ସେଇ ଇଷ୍ଟଦେବତା ବଳଦେବ ଜୀଉ ତାଙ୍କ ଭକ୍ତ ଏହି ରାଜାଙ୍କ ମୁହଁରେ ଚଣ୍ଡାଳ ଗ୍ରହ କେତୁକୁ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି । ସେଥିପାଇଁ ସେ କ୍ୟେତୁ କ୍ୟେତୁ ହୋଇ ମୋ ପ୍ରତି ଅଭଦ୍ରତା ଦେଖାଇଛନ୍ତି ।

ସମଗ୍ର ପଣ୍ଡିତ ସମାଜ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ ହୋଇ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇଗଲେ ଏବଂ ରାଜା ଭାଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ନିଜର ସମସ୍ତ ଅଭିଜାତ୍ୟ ଦୂରକୁ ଫିଙ୍ଗିଦେଇ କବିଙ୍କ ହାତଧରି କୁଣ୍ଢାଇ ପାଛୋଟି ନେଇ ନିଜର ଦକ୍ଷିଣରେ ନିଜର ଗୁରୁଦେବଙ୍କ ନିକଟରେ ବସାଇ ବହୁ ସମ୍ମାନ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ ।

ଏଥିରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟତ ପରାକାଷ୍ଠା ସେତେବେଳେ ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞମାନେ ଯେପରି ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞ ସମାଜ ଅନୁଭବ କରିବେ ।

ଯଦୁମଣି କେତୋଟି ନାରୀର ଅବଶ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତତା ଦେଖାନ୍ତି ସତ କିନ୍ତୁ ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନାରୀକୁ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ରୂତ କରନ୍ତି । ଥରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟରାଜା ବିନାୟକ ନିଜପତ୍ନୀଙ୍କ ସହିତ ସୁଖାସନରେ ବସିଥିବାବେଳେ ପଚାରିଲେ— ‘ଆଚ୍ଛା ଯଦୁମଣି, ତୁମ୍ଭେ ତ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଏପରି ବିଦ୍ରୂପ କରି କହି ଚାଲିଛ । କାହା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତୁମ୍ଭେ ପାତର ଅନ୍ତର କରୁନାହଁ ବୋଲି କହୁଚ । ଆଚ୍ଛା ତୁମ୍ଭ ସ୍ତ୍ରୀ କିପରି ଓ ନାମ କଣ ତାହା ଟିକିଏ କହନ୍ତ ନାହିଁ ? ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ ଗାଇଲେ—

ଖଚର ଗତି ସାର ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ

ହେବ ବିଦିତ ତାର ସେ ନାମରେ

ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ ଧୃତି ସମରେ

ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ ମୋ ମନ କାମରେ

ବୋଲେ କିମତି ଖଞ୍ଜନାରେ

ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରଙ୍କୁ

ପଡ଼ିଲେ ତା କାନ୍ତି ଅନାରେ ।

ପଦଟିର ଅନ୍ୱୟ ହେଲା—

ତାର ସେ ନାମରେ ଗତିସାର ଖ−ଚର ତ୍ରୀବର୍ଣ୍ଣରେ ବିଦିତ ହେବ । ସେ ଖଞ୍ଜନାରେ ବୋଲେ କିମିତି ? ମୋ ମନ କାମରେ ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ (କିନ୍ତୁ ସେ) ଧତି ସମରେ ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ (ସମ ଅଟେ) ଏବଂ ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରଙ୍କୁ (ଥୋଇ ଦେଲେ) ତା କାନ୍ତି ପଡ଼ିଲେ ଅନାରେ । ଅର୍ଥାତ—ତା ନାଁ ଗତିରେ ସୁନ୍ଦର (ଗମନଂ କୁର୍ବତି ରାଜହଂସ ଖଂଜନ ଗଂଜନଂ) (ଖ−ଆକାଶ−ଚର) ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷୀର ନାମ ତିନୋଟି ବର୍ଣ୍ଣରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଖଂଜନା’ । ଶୁଣ ସେ ଖଂଜନ, କହୁଛି କିପରି ଅଟେ ? ମୋର ମନ କାମ ଲାଳସାରେ ଯେତେ ଅଧୀର ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ସେ ଅଶୋକ କାନନର ବନ୍ଦିନୀ ପ୍ରଜ୍ଞାବତୀ ସୀତାଙ୍କ ପରି ଏକାନ୍ତ ଧୈର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ଏବଂ ଆତ୍ମସଂଯମର ନିପୁଣା । ବିଶେଷରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ତାଙ୍କର ପରମ ଭକ୍ତ ଯତିମାନେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯେବେ ତା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଆଖିରେ ପଡ଼ିଯିବ, ସେମାନେ ନିଶ୍ଚିୟ ତାକୁ ଅନାଇଁ ଦେବେ । କେବେ ସମ୍ଭାଳି ରହି ପାରିବେ ନାହିଁ ।

ଏ ସବୁର ଟୀକା ବାହାର କରିବାକୁ ବହୁଶ୍ରମ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେଇଛି ।

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଚାରିତ ଥିଲା ତାହା ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରମାଦବିହୀନ ନଥାଇ ଚଳି ଆସୁଥିଲା । ଅନେକର ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଜଣା ନଥାଇ ପ୍ରବାଦମୂଳକ ଭାବରେ ଚଳିଆସୁଥିଲା ।

ଯେପରି ସେ ଆମ୍ଭୁଲ ଦିଖଣ୍ଡି ଜଣକୁ ମାଗିଥିଲେ ଏହାଗାଇ—

ଅଚ୍ୟୁତ ଖଣ୍ଡା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ

ଆନନ୍ଦମୂଳକ ଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ ହେବ ।

କିନ୍ତୁ ଏହାର ଅର୍ଥ ଜାଣିବାରେ କେହି ଚେଷ୍ଟିତ ନଥିଲେ । ଅଚ୍ୟୁତ କି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଖଣ୍ଡାର ନାମ ‘‘ନନ୍ଦକ” ତାହା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ ଅର୍ଥାତ୍ ନଥିବ ଅର୍ଥାତ୍ ଆନନ୍ଦ ମୂଳକ ଶବ୍ଦରୁ ‘ନନ୍ଦନ’ କଟିଗଲେ ଅମୃଳ ରହିଛି । ଅମ୍ଳରୁ ଆମ୍ବୁଲ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ସେ ଆମୂଳ ବା ଆମ୍ବୁଲ ଦୁଇଖଣ୍ଡ ମାଗିଛନ୍ତି ।

ବହୁ ଅସଂଚତ ପଦମଧ୍ୟ ବହୁ କଷ୍ଟରେ ବହୁବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଆସିବାରୁ ସଂଶୋଧିତ କରାଯାଇଛି ।

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକରେ କେତେକ ପଦ୍ୟାଂଶ ଅଶ୍ଳିଳ ବିଭତ୍ସ ଭାବରେ ରହିଛି, ଯାହା ଉଠାଇ ଦିଆଯିବାକୁ ମୋତେ କେହି କେହି ବାଧ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପୁରୀ କୋଣାର୍କ ଆଦି ମନ୍ଦିର ଗାତ୍ରର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ଯୌନଚିତ୍ର ଧର୍ମ୍ମ ମନ୍ଦିରରେ ସ୍ଥାନ ପାଇବା ଘେନି ଯେପରି ନାନାମତ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଛି, ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ନାନା ମୁନି ନାନା ମତ ଦେବେ । ମହାଭାରତରେ ବ୍ୟାସ ରୂପୋତ୍ତମା ବିଶ୍ୱସୁନ୍ଦରୀ କୃଷ୍ଣାଙ୍କୁ ବିବସନ କରାଇ ତାଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ମହାନ୍ ରାଜଦରବାର ଯେଉଁଠି ବୟସ୍କ ଗୁରୁଜନ ପିତୃପିତାମହା, ଋଷି, ସନ୍ଥ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଆସନରେ ଅଛନ୍ତି, ସେଇଠି ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ଊରୁ ବର୍ଣ୍ଣନା ସହିତ ଦେଖାଇବାରେ କୃପଣ ହୋଇନାହାନ୍ତି । ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ହାତଠାରି ତାହା ଦେଖାଇଛି ଏବଂ ଉକ୍ତ ଊରୁ ଭଗ୍ନ କରିବାକୁ ଭୀମ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରଛନ୍ତି । ବହୁ ଉଦାହରଣ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ସମୟରେ ସେ ସବୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ, ଆମକୁ ସେହି ସମୟକୁ ଯିବାକୁ ହେବ । ନଚେତ୍ ପୁରୀରେ ଥରେ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ସଭା ହେବ ବୋଲି ଯୌନକ୍ରିୟାର ଚିତ୍ରଣଗୁଡ଼ିକ ମନ୍ଦିର ଗାତ୍ରରେ କନାଗୁଡ଼ାଇ ଲୁଚାଇଦେବା ଆସିଥିବା ପ୍ରସ୍ତାବ ପରେ ଯେପରି ହାସ୍ୟସ୍ପଦ ହୋଇଥିଲା ଏହା ନିଶ୍ଚୟ କେବେ କିଏ ସମାଲୋଚନା କରିବେ । ସଭ୍ୟତା ଅସଭ୍ୟତା ଘେନି ଯେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ଚାଲିଛି, ତାହା ସାମୟିକ ମାତ୍ର । ଭଞ୍ଜ କବିତାରେ ନବୀନ ବ୍ରାହ୍ମ ବିଶ୍ୱନାଥ କରଙ୍କ ନାସାକୁଞ୍ଚନ ଏବେ କଳିଙ୍ଗଭାରତୀ ଯୋଗୁଁ କୁଆଡ଼େ ଉଭେଇ ଗଲାତ ?

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକ ପାଠକଲେ କବିଙ୍କର ଜୀବନକଥା ଆଂଶିକ ଜଣାଯିବ । ହେଲେହେଁ ଏହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନାଲେଖା ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜୀବନ−ଚରିତ ଲେଖା ଯାଇଛି । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକା କଥା ଦୁଇଥର ପାଠକମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ିବାକୁ ହେବ । ତାହା ଅନ୍ୟଥା କରିବାର ଉପାୟ ନାହିଁ । କାରଣ ଜୀବନଚରିତ ହିଁ ହାସ୍ୟଶତକର ରୂପାନ୍ତର ।

ନିଜର ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ କବି କେବେ ଗୁପ୍ତକରି ନାହାନ୍ତି । କାରଣ ଠାଏ ସେ କହିଛନ୍ତି—

ମଣିମା ମୋହର କରମଗାରେ

ସ୍ନେହ ନଛାଡ଼ିଲା କର ମଗାରେ ।

ହେ ରାଜା ! ମୋର ଭାଗ୍ୟ ଲେଖାରେ ମୋର ହସ୍ତ ମାଗିବାରେ ସ୍ନେହ ତ୍ୟାଗ କରିପାରୁ ନାହିଁ । ଅଥଚ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଘେନି ଦିନେ ସେ ଗର୍ବିତ ହୋଇ କହିଛନ୍ତି—

ହୟଗ୍ରୀବ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରତାପେ

ଥୋଡ଼ା ନୁହେଁ ଲୋଡ଼ା କରନ୍ତି ନୃପେ

ଯୋଡ଼ା ହୋଇ ମୋ ପ୍ରୋଢ଼ା କବିତାକୁ

ବଳି ବଳି ରସ ନଦୀ କର୍ଣ୍ଣକୁ

ଭଲେ ଭଲ ଖଣ୍ଟେ ଖଣ୍ଟ ଯେ

ନବ ଦ ର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ କୃପାରୁ

ମୋ ନାମ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ଯେ ।

ଘଣ୍ଟ ଧ୍ୱନିରେ ଦୁନିଆ ଚମକିତ ହୁଏ । ମୁଁ ସେପରି ଉତ୍‌କଳର ଘଣ୍ଟ ପରି ଅଟେ । ନବଦୂର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ ବର୍ଣ୍ଣ ବିଶିଷ୍ଟ ହୟଗ୍ରୀବ (ବିଷ୍ଣୁ) ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରତାପରୁ ମୋର ଯୋଡ଼ିହେବା ବଳିଷ୍ଠ କବିତାମାନ ସାଧାରଣ ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ରାଜାମାନେ ଅଧିକ ଆଦର ଦେଇଥାନ୍ତି । କାରଣ ମୋ କବିତାମାନ କାନକୁ ବଳି ବଳି ରସଦାନ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏତିକି କଥା ଯେ ମୁଁ ଭଲଠାରେ ଭଲ ଏବଂ ଖଣ୍ଟ ପାଖରେ ଖଣ୍ଟ ଅଟେ ।

ଥରେ ଓଡ଼ିଶାର ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କୁ ସେ ଅରୁଣ ଖମ୍ବଠାରେ ସହସ୍ର ଜନତା ମଧ୍ୟରେ ଭେଟନ୍ତେ (୧୮୧୭ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହର ଦୁଇ ବର୍ଷ ଆଗରୁ) ମହାରାଜା ପଚାରିଥିଲେ ‘‘ମହାପାତ୍ରେ କ’ଣ ଇଚ୍ଛା ? ” ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପୂର୍ବରୁ ସେ ଥରେ ଚିହ୍ନିଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ସହସ୍ର ଜନତାଙ୍କ ଆଗରେ କହିଲେ—

ଧନୁମାସ ହେଲା ହନୁ ନ ଚଳିଲା କହିବାକୁ ବଡ଼ଲାଜ

ମୁଁ ଆଁ କରିଅଛି ମୁଆଁ ଖାଇବାକୁ

ଦେବ ହେଉ ମହାରାଜ ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ସମନ୍ତେ ଜାଣିଲେ ଯଦୁମଣି ଧନୁମୁଆଁ ଦିଟା ଖାଇବାକୁ ମାଗିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେ ପ୍ରକୃତରେ କହିଲେ—

ହେ ମହାରାଜ ! ତୁମର ଧନୁ ମାଷ ହେଲା କି ମଷାଏ ଓଜନର ଦୁର୍ବଳ ହେଲା । ହନୁ କି ଅସ୍ତ୍ର ନ ଚଳିଲା । ଏ କଥା କହିବାକୁ ବଡ଼ ଲଜ୍ଜା ଲାଗୁଛି । ମୂଁ−କି ମୁତଫର୍କା (ବାଜେ କିଏ ନାଁ କିଏ ?) ତା ଅଧିକାର ଆଁ−କି ବିସ୍ତୃତ କରି ଚାଲିଛି । ତାକୁ ମୁଆ−ମୁଆଫି–ମାଫି ଖାଇବାକୁ ‘ଦେବା’ କି ବନ୍ଦ କରିବା ହେଉ ।

ବୀରଭୂମି ଉତ୍କଳର ଯୁଦ୍ଧାସ୍ତ୍ର ଏକାବେଳେ ଅଚଳ ହୋଇଗଲା । ଇଂରେଜ ନାମରେ କିଏ ନାଁ କିଏ ଆସି ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରୁଛି । ମାଫିରେ ମିଛଟାରେ ରାଷ୍ଟ୍ର ଦଖଲ କରି ନେଉଛି । ଆପଣ ତାର ଏ ପ୍ରଭାବ ବନ୍ଦ କରନ୍ତୁ । ଏ ଅର୍ଥଟି ନୟାଗଡ଼ ବାଉଁଶିଆପଡ଼ାର ଜଣେ ବାଣକାର ମାର୍କଣ୍ଡ ରାୟଗୁରୁ ଥରେ କହିଥିଲେ । ସେ ୯୭ ବର୍ଷରେ ଏବେ ତିନି ବର୍ଷ ତଳେ ମୃତ୍ୟୁ ଲଭିଛନ୍ତି । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ବୟସ ଥିବା ୫।୬ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ । ସେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କଠାରୁ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ବହୁକଥା ଶୁଣିଥିଲେ । ସେ କହନ୍ତି ନୂଆଗଡ଼ ରାଜ୍ୟରେ ଯଦୁମଣି ମରିବା ପରେ ପଚାଶ ବର୍ଷ ଧରି ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରି ଚାଲିଥିଲେ । ରାୟଗୁରୁ ନିଜେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ କବି ଥିଲେ । ସେ ଆରବି, ଉର୍ଦ୍ଦୁ ଭାଷା ମିଶାଇ କବିତା ଗାଉଥିଲେ । ସେ କହୁଥିଲେ ଆରବି ଲବ୍‌ଜକୁ ସେକାଳେ ରାଜଦରବାରେ ଅଧିକ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏ କବିତାରେ ମୁଁ ମୁତଫର୍କା, ମୁଆଫି ଘେନି ତେଣୁ ତାଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଧାରଣା ରହିଥିଲା । ବିଶେଷରେ ଅନେକ ସମୟରେ ଯେତେବେଳେ ମୁଣ୍ଡକାଟ ଶାସ୍ତି ଦଣ୍ଡକେ ଥୁଆ, ସେତେବେଳେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ସହିତ ସାହସିକତା ଦେଖିଲେ ସ୍ତମ୍ଭିତ ହେବାକୁ ହୁଏ । ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା କହିଲେ—ଯଦୁମଣି ଆସ ତୋଟାକୁ ଯିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳେଷରେ ତୋ ସ୍ତ୍ରୀ ପାଖକୁ ଯିବା । ଯଦୁମଣି କହିଲେ ଆଜ୍ଞା ! ମୁଁ ତୋ ରାଣୀ ସାରି ଆସେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳେଷରେ ତୋ ରାଣୀ ପାଖରୁ ସାରି କରି ଆସେ । ସେତିକି ନୁହେଁ ରାଜା କହିଲେ—ତୁ ଯଦୁମଣି କୁକୁର । ଏହା ତାଙ୍କୁ ହରାଇବା ଲକ୍ଷରେ ରାଜା ନିଜ କୁଟୁମ୍ବର ହାସ୍ୟରୋଳ ମଧ୍ୟରେ କହନ୍ତେ, ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ କହିଲେ—ଛାମୁଁ ତୁଳସୀଗଛ । କୁକୁର ତୁଳସୀଗଛରେ ନିଶ୍ଚୟ ମୂତିଥାଏ । ରାଜା ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ଏବଂ ରାଣୀ ଓ ଘରଟିଏ ମଧ୍ୟ ଜବାବରେ ଚମକି ପଡ଼ିଲେ । ପୁଣି ରାଜା କହିଲେ ‘‘ଯଦୁମଣି, ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଲି ତୁମ ଦେହଯାକ ବିଷ୍ଠା ବୋଳା ହୋଇଛି । ତାହା ଶୁଣି ପୁଣି ନାରୀଦଳ ହସିଉଠିଲେ । ଯଦୁମଣି ହସ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ ପଦେ କଥାରେ । ‘‘ଆଜ୍ଞା ! ମୁଁ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଲି ଛାମୁଁଙ୍କ ଦେହରେ ମହାପ୍ରସାଦ ବୋଳା ହୋଇଛି । ମୁଁ ଛାମୁଁଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଚାଟୁଛି, ଛାମୁଁ ମୋ ଦେହ ଚାଟୁଛନ୍ତି । ଏପରି ଭାବରେ ଭାଷାରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦେଇ ମଧ୍ୟ ଲାଞ୍ଚିତ କରିବାର ଉତ୍ତର କିଏ ଦେଇଛି, ତାହା ସାଧାରଣତଃ ଶୁଣା ନାହିଁକି ଜଣା ନାହିଁ ।

ପାଠକମାନେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ହାସ୍ୟଶତକ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ସେ ସବୁରେ କବି ଯଦମଣିଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ବୁଦ୍ଧିର ପରାକାଷ୍ଠା ଏବଂ ଲୀଳା ଦେଖି ନିଶ୍ଚୟ କହିବେ — ଏପରି କବିତା ବାସ୍ତବିକ କ୍ୱଚିତ୍ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ଏହି ରଙ୍ଗରହସ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଲେଖକ ଏବଂ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଜକିଶୋର ରାୟ ଏକ ନିବନ୍ଧରେ ଯାହା ଲେଖିଅଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆନନ୍ଦର ସହିତ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଉଛି । କାରଣ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗର ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତିଭା ପ୍ରତି କିପରି ସମ୍ମାନ ରହିଛି ତାହା ସେଥିରୁ ଅବଧାରଣା କରାଯାଇପାରିବ । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି —

‘‘ଯଦୁମଣି ବୁଦ୍ଧିର ଚମତ୍‌କାରିତା ସହିତ ହାସ୍ୟରସ ପରିବେଷଣ କରିବାରେ ଏକ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବ୍ୟଙ୍ଗ ରହସ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ପରିଚିତ ଓ ସମାଦୃତ । ‘‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ” ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ପ୍ରବାଦ ସୂତ୍ରରେ ଅତ ରୋମାଞ୍ଚକର ସାହିତ୍ୟ ରୂପେ ଗଣ୍ୟ ହୋଇଆସିଛି ।

‘‘କବିଙ୍କୁ ଆଘାତ କରି କେହି କେବେ ଉଦ୍ଧାର ପାଉ ନ ଥିଲା । ବାକ୍ୟବାଣରେ ଏବଂ ତାହା କବିତାରେ ଏପରି ଯୋଜିତ ହେଉଥିଲା ଯେ, ବିଚକ୍ଷଣ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଚାବୁକ ଆଘାତରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇ ଯାଉଥିଲା । କବି ରାଜଦରବାରରେ ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ, ଓଡ଼ିଶାର ରାଜ−ରାଜୁଡ଼ା ତାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେଉଥିଲେ; କିନ୍ତୁ କେଉଁଠି ତ୍ରୁଟି ରହି ଯାଉଥିଲେ ଯଦୁମଣି ହାସ୍ୟମୟ କବିତା ରଚନା କରି ତାହା ଶୋଧନ କରି ଦେଉଥିଲେ ।

‘‘ଯଦୁମଣି ଥରେ ଦଶପଲ୍ଲା ଯାଇଥିଲେ । ସେଠାରେ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅନାଦର କରିବାରେ ସେ ବଡ଼ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ସିଂହାସନରେ ବିଜେ ହେଲାରୁ ରାଜା ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନକୁ ଗଲେ । ଯଦୁମଣି ରାଜଗହଣରେ ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ନିମ୍ନପ୍ରକାରେ ସ୍ତବ କରିଥିଲେ—

‘‘କୁଞ୍ଜବନେ ଜଗନ୍ନାଥ ନ ହେବ ଗୋସାଇଁ,

ରଥ ବୋଲି ଭଣ୍ଡିନେବେ ଶଗଡ଼େ ବସାଇ

ଭୋଗ ବୋଲି ଖଞ୍ଜିଦେବେ କଡ଼ିକିଆ ମୁଆଁ,

ଧୂପ ବୋଲି ମାଡ଼ିଦେବେ ନିଆଁଖୁଣ୍ଟା ଧୂଆଁ ।

ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏ କବିତ୍ୱରେ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ ତାଙ୍କ ନାମରେ କେତେଗୋଟି ଚଉପଦୀ ରଚନା କରିବାକୁ ତାହାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ପାଇଁ ଯଦୁମଣି ସ୍ଵୀକାରୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରି ନିଜ ଘରେ ଶାଳୁଆ ପତ୍ର ଠୋଲା ତିଆରି କରି ବୋଝେ ରାଜାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇଦେଲେ ।

‘‘ଥରେ ଯଦୁମଣି ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାରେ ଅନେକ ପାଟକନା ଗୁଡ଼ାଇ ସ୍ଥୂଳାକୃତି କରି ରଣପୁର ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ ରାଜା ସ୍ଵହସ୍ତରେ ଦୁଇ ଚାରି ଖଣ୍ଡ କନା ଫିଟାଇଲେ, ମାତ୍ର ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଠକ ସ୍ଵଭାବ ଜାଣିଥିବାରୁ ମନରେ ସେ କଅଣ ଭାବି ତାହା ତଳେ ପକାଇଦେବାରୁ ଯଦୁମଣି ଏହି କବିତାଟି ପାଠ କରିଥିଲେ —

‘‘ଅନ୍ଧ ଦେଶକୁ ଗଲି ଦର୍ପଣ ବିକି,

କନ୍ଧ ହାତରେ ଦେଲି ଗୋଦାନ ଟେକି

ଜଡ଼ା ମଧୁରେ ଖଡ଼ା କଲି ରନ୍ଧନ,

କାମୁଡ଼ା ଘୋଡ଼ା ମୁଖେ ଦେଲି ଚୁମ୍ବନ

ହେ ରାଜା କି କଲ

ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାକୁ ତଳେ ଥୋଇଲ ।

‘‘ଏକ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ପାହାଡ଼ ଉପରେ ହାତୀରେ ଯାଉଥିଲେ ସେହି ସମୟରେ ନୟାଗଡ଼ ରାଜା ସେହି ପାହାଡ଼ର ପାଦଦେଶରେ ସୁଆରିରେ ଯାଉଥିବାର ଦେଖି ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ଓ ତାହାଙ୍କର ଅନୁଚରବର୍ଗ ହସିଲେ । ତହୁ ଯଦୁମଣି ନୟାଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ ପକ୍ଷ ଅବଲମ୍ବନ କରି ନିମ୍ନୋକ୍ତ କବିତାଟି ଗାଇଥିଲେ —

‘‘ନିକିତି ତଉଲ ସାନ ବଡ଼କୁ,

ଭାରୀ ଯେହୁ ସେହୁ ଯାଏ ତଳକୁ ।

‘‘ଏପରି ଅପୂର୍ବ ବୁଦ୍ଧିର ଲୀଳା କବିତାକାରରେ କ୍ଵଚିତ୍ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରତିଭା ଅସାମାନ୍ୟ । ପ୍ରତିକୂଳ ଘଟଣାର ପଟ୍ଟଭୂମିକା ଉପରେ ତାଙ୍କର କବିତ୍ୱଶକ୍ତି ସ୍ଫୁରିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତି ପଦ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ଗଳ୍ପ ବା ଅବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣିତ ରହିଛି ।

‘‘କବି ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବହୁବାର ପରୀକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି । ଥରେ ସେ ପଚାରିଲେ—’‘କଣ ଗଣିକା” ଏହି ପଦ ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣରୁ ବାମକୁ ପଢ଼ିଲେ ଯେପରି ଏକ ପଦ ବୋଲି ବୋଧ ହେଉଛି ଏହାର ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ପାଶ୍ୱର୍ରେ ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ବର୍ଣ୍ଣବିନ୍ୟାସକ ସେହିପରି ଗୋଟାଏ ବାକ୍ୟ ରଚନା କର । ତହୁଁ ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

‘‘କଡ଼ାକୁ କାଣି ଗଣିକାକୁ ଡାକ ।”

‘‘ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ । ହରଡ଼ ଡାଲି ସିଝି ନ ଥିଲା; କେରାଣ୍ଡି ମାଛ ତିଅଣରେ ପାଣି ବେଶୀ ରହିଥିଲା । ଯଦୁମଣି ଗୀତରେ କହିଲେ—

‘‘ଦନ୍ତେ ବାଜନ୍ତେ ରୁଡ଼ୁମୁଡ଼ୁ ବାଜିଲା,

ଘୁଡ଼ୁ ଘୁଡ଼ୁ ବେଳରୁ ଓହ୍ଲାଇଥିଲା

ଦରାଣ୍ଡି ଆଣିଥିଲା କେରାଣ୍ଡି ମାଛ

କେ ରାଣ୍ଡି ରାନ୍ଧିଅଛି ଦିଶଇ ସ୍ୱଚ୍ଛ ।

‘‘ଏହିପରି ଅସଂଖ୍ୟ ଘଟଣା ଅବଲମ୍ବନରେ ଯଦୁମଣି ଓଡ଼ିଶାର ସାହିତ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ହାସ୍ୟର ସ୍ରୋତ ବୁହାଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତି ଯଦୁମଣିଙ୍କ କବିତାଗୁଚ୍ଛ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶୋଭାବର୍ଦ୍ଧନକାରୀ, ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।” (ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟତ୍ୱ)

ରାଘବ ବିଳାସ

ରାଘବ ବିଳାସ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ସେ ଲେଖିଥିଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେବା ପରେ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ଅଗ୍ନିଦଗ୍‌ଧ ହୋଇ ନଷ୍ଟହେବା ଘଟଣା ଏକାନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀ ନିଷ୍ଠୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ଭୀତି ସଂଚାରିତ କରିଥିଲା । ରାଜା ବିନାୟକ ତାଙ୍କ ମାତୃଦେବୀଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁପୂର୍ବର ବାସନା କଷିଆମ୍ବ ଯୋଗାଡ଼ କରିଦେଇ ନ ପାରିବାରୁ ଅନ୍ତ୍ୟେଷ୍ଟି ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଗନ୍ତେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଏକଶତ ଆଠଟି ସୁନାର ଆମ୍ବ ମାତୃପତ୍ରରେ ଦାନକଲେ ତାଙ୍କର ଶେଷ ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ହେବ ବୋଲି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ଏହା ଭଣ୍ଡାମି ବୋଲି ଅଭିହିତ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଶୋଧ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିଲେ । କାରଣ ସେ ପରକାଳ ବିଶ୍ୱାସ କରୁ ନ ଥିଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସୁନାର ଆମ୍ବ ଠକିନେଲେ ବୋଲି ସେ ଧାରଣା କଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସେ ନାସ୍ତିକ ଧାରଣା ଆଜି ବଦ୍ଧମୂଳ ହେଲାଣି । ଏମନ୍ତ କି ପିତା, ପିତାମହୀ, ମାତା, ମାତାମହୀଙ୍କର ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ପାଇଁ ଧନ ଦାନ ଦୂରେ ଥାଉ ଜୀବଦ୍ଦଶାରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଅନ୍ନବ୍ୟଞ୍ଜନ ଟିକିଏ ଦେବାକୁ ସନ୍ତାନ ଅନିଚ୍ଛୁକ ହେଲେଣି । କିମାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟମତଃ ପରଂ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ମାତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ ଆସିଗଲା । ସେ ବିଶେଷ ଆୟୋଜନ କରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ୧୦୮ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରି ସୁଖାଦ୍ୟ ଚର୍ବ୍ୟ, ଚୋଷ୍ୟ, ଲେହ୍ୟ, ପେୟ ଦେଇ ସନ୍ତୋଷ କରିସାରି ହାତଯୋଡ଼ି କହିଲେ,— ‘‘ମାଆଙ୍କର ଶିରବ୍ୟଥା ଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ଚଡ଼ୁ ଘେନିବାକୁ ବାରମ୍ବାର କହିଥିଲେ । ଚଡ଼ୁକାଠି ଅଭାବରୁ ତାହା ଦେଇ ନପାରି ଭାବୁଛି ଜନନୀଙ୍କର ପରକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁପୂର୍ବରୁ ବାସନା ଅତୃପ୍ତ ରହିବାରୁ ଅଶାନ୍ତିରେ ଅଛନ୍ତି । ଅନୁଗ୍ରହ ହେଲେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଆମ୍ବଦ୍ୱାରା ରାଜମାତାଙ୍କର ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ହେଲା ପରି ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଚୂଡ଼ କାଠିରେ ଆପଣମାନଙ୍କୁ ସାମାନ୍ୟ ଚଡ଼ୁସେକ ଦେଇ ମୁଁ ମୋ ମାତୃଦେବୀଙ୍କର ପାରଲୌକିକ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିପାରିବି ।”

ସମସ୍ତ ପଣ୍ଡିତ ନୀରବ ରହନ୍ତେ, ଧୂର୍ତ୍ତ ଭାବରେ ଯଦୁମଣି ମୌନଂ ସମ୍ମତି ଲକ୍ଷଣଂ ମନେକରି ଉତ୍ତପ୍ତ ଚଡ଼ୁରେ ସେହି ସଦାଚାରସଂପନ୍ନ ବୃଦ୍ଧ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତ ଗଣଙ୍କୁ ଦାଗ ଦେଇଗଲେ । ବିଧାତାର କି ବିଚିତ୍ର ଲୀଳା ! ପଣ୍ଡିତଗଣ ତା ନୀରବରେ ସହ୍ୟକରି ଚଡ଼ୁ ସହିତ ଦକ୍ଷିଣା ନେଇ ବିଦାୟ ନେଲେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷ ନଯାଉଣୁ ଦେଖାଗଲା ଯେ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଏକ କୌତୁକପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଗ୍ନିଲୀଳାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ଶିଶୁ ଜୀବନ୍ତ ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଦିନରେ ନଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା । ଏତେଦିନେ ଭୟ ପଶିଲା ଭୟଶୂନ୍ୟ ହୃଦୟରେ ।

ଏ ଯୁଗର ତେଜସ୍ୱୀ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀମାନେ ଅତି ଚତୁର, ଅତି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏହାପରେ ସେ ନିଜର ବିଶ୍ୱାସ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିଥିବାରୁ କ୍ଷୀଣ ବୁଦ୍ଧି ବା ଅଳ୍ପଶିକ୍ଷିତ ବୋଲି କହିପାରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବୟସ ଅତିକ୍ରମ ହୋଇଯିବା ପରେ ବା ଅତି ଦୁଃଖ ଘୋଟିଆସିଲେ ଅତି ନିଷ୍ଠୁର ନାସ୍ତିକ ତୁଣ୍ଡରେ ମଧ୍ୟ ଈଶ୍ୱର ଭଗବାନ ନାମ ଶୁଣାଯାଇଥାଏ ।

ଯଦୁମଣି ନିଜର ଦୋଷ ସ୍ୱୀକାର କଲେ । ପୁରୀ ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଗାଇଲେ କରୁଣ କଣ୍ଠରେ—

ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା, ଏଥିକୁ କିପାଇଁ

ମହା ଦାତାପଣେ ପତାକା ବାନ୍ଧିଛ ?

ନୀଳାଚଳ କଳାକାର, ସତ କି ଏ ମିଛ ?

ପାତଳୀ ମୁକୁଟ ଶ୍ରେଣୀଶିରୋମଣୀ ଯଦୁମଣି

ମନ ତିଳେ ନେଇ ନ ପାରିବ

ଏବେ ଉଦ୍ଧାରଣେ ଯେବେକୃପା ବସିଅଛି ଲବେ

ତେବେ ସିନା ଦାତା ବୋଲାଇବ ।

ତାପରେ ଘରକୁ ଫେରିଲେ । ରାଜାରାଣୀ କହିଲେ, ଏ ପାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ରାମ ନାମ ନିଅନ୍ତୁ । ମନ ମାନିଗଲା । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦ ଅଦୃଷ୍ଟବାଦରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା । କବିତା ବାହାରିଲା—

ପ୍ରଥମୁଁ ବନ୍ଦଇ ଭୂଦେବ ଅଂଘ୍ରି ଅଘାରି ବକ୍ଷେ

ଓପତ ସାଗର ଶୋଷକ ବଂଶ ଧ୍ୱଂସି ଅଲକ୍ଷେ ।

କାବ୍ୟାରମ୍ଭରେ ପ୍ରଥମୁଁ ସପ୍ତସାଗର ଶୋଷକ ଅଗସ୍ତିଙ୍କ ଅନ୍ୱୟ, ଅଲକ୍ଷରେ ଯଦୁବଂଶଧ୍ୱଂସକ ଭୂଦେବବ୍ରାହ୍ମଣ ପାଦ ଯାହା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ବକ୍ଷରେ ଶୋଭାପାଏ, ତାହା ମୁଁ ବନ୍ଦନା କରେ ବୋଲି ସେ ଲେଖିଲେ ।

ବିଶେଷରେ ୧୮୧୭ ବିଦ୍ରୋହକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ସେ ସେଥିରେ ଲେଖିଲେ—

ଗରିଷ୍ଠ ଦଶା ଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ର କଷ୍ଟ ଫେଡ଼ ଦୁସ୍ତର,

ଚକ୍ରପେଷି ଶକ୍ରବାହନ ଭ୍ରାତ ଅରି ସଂହାର ।

କବି ଯଦୁମଣି କବିତ୍ୱରେ ଯେତିକି କୁହାଯାଇପାରେ ସେତିକି ମାତ୍ର କହିଲେ । ସେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଏପରି ଗରିଷ୍ଠ ଦଶାକୁ ନିବାରଣ କରିବା ଲାଗି ବିଷ୍ଣୁଚକ୍ରକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଦେଶବାସୀ ଗଜଙ୍କ ଉଦ୍ଧାର ଲାଗି ଗ୍ରହସ୍ୱରୂପୀ ବିଦେଶୀଙ୍କୁ ହତ କରିବାକୁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ, ମହେଶ୍ୱର କେହି ବୁଝିଲେ ନାହିଁ । କାରଣ ତାହା ଦୁର୍ବଳ କବିର ଗୁହାରି ମାତ୍ର ଥିଲା ।

ଦେବ ଆରାଧରେ ସ୍ୱଦେଶ ଉଦ୍ଧାର

ହେବନି ହେବନି ଖୋଲ ତରବାର । (ଜଣେ କବିଙ୍କ ଉକ୍ତି)

ଏହି ନୀତିରୁ ତରବାରୀ ଖେଳ ଚାଲିଲା । ବୀରଭୋଗ୍ୟା ବସୁନ୍ଧରା ନ ହୋଇ ବଞ୍ଚକ, ଶଠ, ଚକ୍ରାନ୍ତକାରୀର ଭୋଗ୍ୟା ହେଲା ଅବିଜିତ, ସାହସିକ ଏ ଦେଶ ।

ରାଘବ ବିଳାସର ପାଣ୍ଡୁଲିପି:—

ଶୁଣାଯାଏ ଯଦୁମଣି ଏହି ରାଘବ ବିଳାସ ୫୨ ଛାନ୍ଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହାର ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଏକ ପୋଥିରେ କବି ସ୍ୱହସ୍ତରେ ଲେଖି ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କର ପାଟରାଣୀଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ରାଣୀ ତାହା ନିଜର ପୂଜା ଗୃହରେ ରଖିଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥ ୪।୫ ବର୍ଷ ଲୀଳା ଆକାରରେ ରାଜବାଟୀରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ସହସ୍ର ଜନତା ତାହା ପ୍ରତ୍ୟହ ଚୈତ୍ର ମାସର ରାମନବମୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ୨୧ ଦିନମଧ୍ୟରେ ଶୁଣୁଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥର କେତେ ଛାନ୍ଦ କେହି କେହି ଆବୃତ୍ତିରୁ ସ୍ମରଣ ରଖି ଲେଖି ନେଉଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥର କେତେ ଛାନ୍ଦ କେହି କେହି ଆବୃତ୍ତିରୁ ସ୍ମରଣ ରଖି ଲେଖି ନେଉଥିଲେ । ପାଲାକାର କେହି କେହି ମଧ୍ୟ ଛାନ୍ଦେ ଛାନ୍ଦେ ନେଇଥିଲେ— ଯାହା ଯାହାକୁ ଭଲ ଲାଗିଲା ।

ହଠାତ୍ ରାଣୀଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ଗ୍ରନ୍ଥ ଥିବା ଘର ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇଯିବାରୁ ଏକାବେଳେ ତାହା ନଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିବା ଯୋଗୁଁ କବିଙ୍କ ପ୍ରତି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଆଶୁତୋଷ ହେତୁ ସଦୟ ହୋଇଥିବାର କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅଛି । ଶୁଣାଯାଏ ଉକ୍ତ ବୃଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତମାନେ ପୁନର୍ବାର ଆମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ତାଙ୍କର ବଂଶରକ୍ଷା ପାଇଁ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟାଠାରୁ ପୁତ୍ରଟିଏ ଜନ୍ମିଥିଲା । ସେ ଉକ୍ତ କନ୍ୟାକୁ ନିଜ ଘରେ ରଖିଥିଲେ । ତେଣୁ ଦୌହିତ୍ରକୁ ନିଜର ପୁତ୍ର କରିଥିଲେ । ସେହି ବଂଶ ହିଁ ଅଦ୍ୟାପି ରହିଛି ।

ରାଘବ ବିଳାସ ଆଦୌ ମିଳିବାର କଥା ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ବଂଶଧର ଦାଶରଥି ମହାପାତ୍ର ବହୁ ଚେଷ୍ଟାରେ କେତେ ଛନ୍ଦ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ମୁଁ ଗୋଟିଏ କୃଷକଙ୍କ ସଂପର୍କରୁ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ମୂଳ କେତେ ଛାନ୍ଦ ପାଇଲି, ପାଲାକାରମାନଙ୍କଠାରୁ କିଛି କିଛି ମଧ୍ୟ ମିଳିଗଲା । ଏସବୁ ମିଶି ୨୪ ଛାନ୍ଦ ଏକତ୍ର ହୋଇଅଛି । ଏ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମରୁ କେତେ ଛାନ୍ଦ ସଂଯୋଗ ରଖିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଶେଷାଂଶକୁ ବିଷୟର ଠିକଣା ନାହିଁ । ତେବେ ଏହାଠାରୁ ଅଧିକ ଆଉ ମିଳିବାର ସୁଯୋଗ ନ ଥିବାରୁ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ କାବ୍ୟଟିକୁ ଦିଆଗଲା । ପାଲାକାରମାନେ ରାଘବ ବିଳାସ ନାମରେ ଯେଉଁ ଛାନ୍ଦମାନ ଗାନ କରନ୍ତି ତାହା ସରସ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦମାନ ସେତେ ଅଧିକ ଭାବପ୍ରଧାନ ହୋଇ ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ରଚନାର ଗତାନୁଗତିକ ବୋଲି ଅନେକେ ମତଦିଅନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସର ବିଷୟବସ୍ତୁ : —

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ସେ ତାଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟତମ ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ନାମ ପ୍ରଚାର କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଲେଖିଥିବାର ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦରେ ଜଣାଯାଏ—

ସୀତା ରାମ ଅଂଘ୍ରି, ଅବ୍ଳକୁ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାୟିଣ

ରାଘବ ବିଳାସ ପ୍ରବନ୍ଧ ରଚନାକୁ କରିଣ

ନବୀନ ଦୁର୍ଗେଶ ପ୍ରତାପୀ ବିରାଧି ବୀରବର

ବିନାୟକ ସିଂହ ଶ୍ରୀ ମାନଧାତା ଗ୍ରନ୍ଥେ ପ୍ରଚାର ।

ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ନାମକୁ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଜରିଆରେ ପ୍ରଚାର କରୁଛି ବୋଲି ସେ ଯେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ଏହାଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ରାଜପୁରୁଷଙ୍କ ନାମ ଧନ୍ୟ ହୋଇଅଛି । ମିଳିଥିବା ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କର ବିବରଣୀ—

ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦ— ୧୨ଟି ପଦରେ ରାମକେରି ରାଗରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏଥିରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଆଖ୍ୟାୟିକାଦ୍ୱାରା ସାଧାରଣଭାବେ ବନ୍ଦନା କରାଯାଇଛି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଛାନ୍ଦ— ଶଙ୍କରାଭରଣ ବୃତ୍ତରେ ୧୬ ପଦରେ ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଛାନ୍ଦର ବିଷୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ହେଲା ଯେ ରାବଣର ଜନ୍ମ, ବିବାହ, ତାର ବରପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଦିଗବିଜୟରେ ଦେବତାମାନଙ୍କର ଅଶାନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ।

କବିତାରେ ଶବ୍ଦପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଏବଂ ଯତି ଯମକ, ସ୍ୱରଧରି ଗାଇବା ଲାଗି ମନୋହର ଭାବରେ ସଂଗୀତରୀତି ରଖାଯାଇଛି ମାତ୍ର ।

ବିଶ୍ରବାକ ବଂଶ ବାହା ଆମ୍ଭରେ କଣ୍ଟକ

ଅରି କର ! ଅରିଙ୍କର ଶ୍ରୀଘ୍ର ବିନାଶକ,

ଭଣୁ ଭଣିଲେ କୌସ୍ତ୍ୱଭୂ

ମିତ୍ର ବଂଶେ ନୃପକୁଳେ ଯାଇ ଜାତ ହେବୁ ।

ବିଶ୍ରବାଙ୍କ ବଂଶଧର ବିଂଶବାହୁ ରାବଣ ଆମର ଶତ୍ରୁ ହୋଇଅଛି । ହେ ଚକ୍ରଧାରୀ ! ଉକ୍ତ ବୈରୀକୁ ତୁମ୍ଭେ ଶୀଘ୍ର ବିନାଶ କର । ଏ କଥା କହନ୍ତେ କୌସ୍ତୁଭ−ଧାରୀ ନାରାୟଣ କହିଲେ, ସୂର୍ୟ୍ୟବଂଶୀୟ ନୃପକୁଳରେ ଆମ୍ଭେ ଯାଇ ଜନ୍ମ ହେବୁ ।

ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ସେ ଛାନ୍ଦଲେଖା ଅବିଘ୍ନରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା ବୋଲି ଲେଖିଥିବାରୁ ମନେ ହୁଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବିଘ୍ନର ଆଶଙ୍କା ସେ ପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ତାହା ହିଁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସମ୍ଭବିଥିଲା ।

ତୃତୀୟ ଛାନ୍ଦ—କଳସା ବୃତ୍ତରେ ୩୭ ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଲୋମପାଦ ରାଜାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ଦ୍ୱାଦଶ ବର୍ଷ ଅନାବୃଷ୍ଟି ଏବଂ ଜରତା ବେଶ୍ୟାଦ୍ୱାରା ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କ ଆଗମନ ବିଷୟ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ରହିଛି । ଏଥିରେ କବିଙ୍କର ସ୍ୱଭାବଘେନି ବର୍ଣ୍ଣନା ବିଶେଷତ୍ୱ କିଛି ନାହିଁ । ଚିରାଚରିତ ସମସ୍ୟା ହିଁ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଛି ମାତ୍ର ।

ଅଳଙ୍କାର—ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାନ୍ଦଟିକୁ କବି ଆଦ୍ୟ ଯମକରେ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି ।

ଯେପରି—

ଜୀବନହୀନ ଦ୍ୱାଦଶ ସମ୍ୱତ୍ସର ହେଲା

ଜୀବନ ଯିବ ଏଣିକି କି କରିବ ଭଲା ।

ଦ୍ୱିଜକୁଳରେ ପୁଚ୍ଛନ୍ତି କରକ ସଂଯୁକ୍ତେ

ଦ୍ୱିଜୋକ୍ତି ବିଭାଣ୍ଡକକୁ ଅଣାଅ ତୁରିତେ ।

ବନଜ ପିତାଜ୍ଞା ପାଳି ତପେଛନ୍ତି ରହି

ବନଜ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେବ ତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଇ ।

ଶଚିବର ପ୍ରାୟ ରାଜା ମନକୁ ଅଇଲା

ସଚୀବରେ ଆଜ୍ଞାଦତ୍ତ ଏହା କର ଭଲା ।

*ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବିଶ୍ରବାଜ—ବିଶ୍ରବାତନୟ । ଅରି—ଚକ୍ର । ଅରି—ବୈରୀ, ଶୀଘ୍ର ବିନାଶକ (ହୁଅ) । କୌସ୍ତ୍ୱଭୂ—କୌସ୍ତୁଭଧାରଣକାରୀ । ମିତ୍ର—ସୂର୍ଯ୍ୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଜୀବନ—ଜଳ । ଜୀବନ—ପ୍ରାଣ । କରକ ସଂପୁକ୍ତେ—କରଯୋଡ଼ି । ବିଭାଣ୍ଡଜ—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ । ବନଜ—ଅରଣ୍ୟ । ବନନ—ଜଳ । ଶଚିବର—ଇନ୍ଦ୍ର । ସଚୀବବ— ମନ୍ତ୍ରୀର ।

ଶବ୍ଦ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ— ଉକ୍ତ ଯମକରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟ କେତେ ପଦ ଦେଖାଯାଏ । ସେପରି—

ପାଦପରେ ପାଦପରେ ଦେଇ ଅପସର

ବାରାଙ୍ଗନା ବାରାଙ୍ଗନା ମିଳିଲେ ପାଖର ।

ଚତୁର୍ଥ ଛାନ୍ଦ—ରସକୁଲ୍ୟା ରାଗରେ ଛାନ୍ଦଟି ୧୯ପଦରେ ଲେଖା ଯାଇଅଛି ।

କଥାବସ୍ତୁ—ବିଭାଣ୍ଡକ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କ ଅଙ୍ଗସ୍ପର୍ଶରେ ତପସ୍ୱୀଜନ ଅନୁଚିତ ବସ୍ତୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପୁତ୍ରକୁ ସେ ପ୍ରସଙ୍ଗରୁ ରହିତ ହେବା ବିଷୟରେ ଉପଦେଶ ଦେଇ ପ୍ରାତଃକାଳରେ ବନଗମନ କରନ୍ତେ, ଜରତା ୠଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ନୌକାରେ ନେଇ ଚାଲିଆସିଛି ଏବଂ ଲୋମପାଦ ରାଜ୍ୟରେ ବର୍ଷା ହେବା ପରେ ଶାନ୍ତାର ବିବାହ ଏବଂ ଦଶରଥଙ୍କର ଆମନ୍ତ୍ରଣ ଏଥିରେ ସୂଚିତ କରାଯାଇଛି ।

ରଚନାରେ ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ପଦ ପ୍ରାନ୍ତଯମକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ୧୭ ପଦ ଆଦ୍ୟ ଯମକରେ ରଚନା କରାଯାଇଛି ।

ବିଭାକର ଅସ୍ତାଚଳ ଭଜୁତ

ବିଭାବରୀ ପବେଶନ୍ତେ ତୁରିତ

ବିଭାଣ୍ଡକ ତପସ୍ଥାନୁ ଆଗତ

ବିଭାବ ମଣି ପୁତ୍ରାଙ୍ଗ ସ୍ପର୍ଶେତ

ବିଭାତ କେମନ୍ତ

ବିରାଗ କଲେ କୋଳରେ ଘେନିତ ।

ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ କାମୋଦି ( ମତାନ୍ତରରେ ଚକ୍ରକେଳି ) । ୨୭ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ— ଦଶରଥ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯଜ୍ଞ କରି ରାମ ଆଦି ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଲାଭ କରିବା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ରଚନାରେ ଶବ୍ଦପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ରହିଛି । ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଲାବଣ୍ୟବତୀ କାବ୍ୟର ପଦ ଅନୁସରଣ କରି ଗାଇଛନ୍ତି— ‘‘ଭ୍ରମେ ଭ୍ରମର ଭ୍ରମୁଛନ୍ତି ଉଲ୍ଲାସେ” ଏବଂ କାଳିଦାସଙ୍କ ‘‘ଦିନେ ଦିନେ ସା ପରିବର୍ଦ୍ଧମାନା”ଅନୁସରଣ କରି ‘‘ଦିନକୁ ଦିନ ସହ ନବ ବର୍ଦ୍ଧନ” ଅବା ରଚିତ ହୋଇଛି ବୋଲି ମନେ ହୁଏ ।

ଷଷ୍ଠ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ଆହାରୀ । ୨୩ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ସୀତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ଏବଂ ସ୍ୱୟଂମ୍ବର ପ୍ରତିଜ୍ଞା ଏବଂ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଯଜ୍ଞରକ୍ଷା ପାଇଁ ଗୃହତ୍ୟାଗ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । କବି ମହାସତୀ ଜନକନନ୍ଦିନୀଙ୍କର ଜନ୍ମ ଓ ଯୌବନ ବିବରଣୀ ପ୍ରଥମରୁ ପାଞ୍ଚଟି ପଦରେ ଅତି ବିଚକ୍ଷଣ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ବର୍ଣ୍ଣନାମାଧୁରୀ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଉକ୍ତ ପାଞ୍ଚପଦ ଏଥିରେ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ସଙ୍ଗତ ହେଉଛି—

‘‘ଶୁଣ ସୁବିଦୁଷ ସକଳ କଳ୍‌ବିଷ ଅଙ୍ଗରୁ ହୋଇବ ଦହନ

ଜନକ ମୁନୀଶ କାଶ୍ୟପୀକି ଚାଷ କରନ୍ତେ କର୍କଶ ବହନ

ସକାଳେ, ସଭିଶାପେ ଖରେ ଅପୁରା

ଖରେ ଯାଉଁ ଯତି ଦେଖି ବିଚାରନ୍ତି ଦୁହିତା ହୋନ୍ତାଏ ମୋ ପରା । ୧ ।

ନଗରୀନର୍ତ୍ତକୀ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟ ଭକ୍ତିକି ଜାଣି ପ୍ରକାଶର ରଭସେ

ଧରଣୀ ସମ୍ଭୂତା ହେବ ତୁମ୍ଭ ସୁତା ପୂର୍ବୁ ନାଁ ପାର୍ଥବୀ ପ୍ରକାଶେ

ଗତାନ୍ତେ । ବେଧା ବିଧାନରେ ଉତ୍ପତ୍ତି

ସୁଫେଡ଼ା ଫଳାଗ୍ରେ ଦେଖି ଯତି ବ୍ୟଗ୍ରେ ବିଘ୍ନେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ ଝଟତି । ୨ ।

କାନ୍ତିକି ଲକ୍ଷିତ ଲକ୍ଷଣେ ସଂଯୁକ୍ତ ଲକ୍ଷଣେ ସୁକ୍ଷେଣ ସୁଗତି

ଦୀନଜନ ନିଧି ପାଇଲା ଅବଧି ସୁଧାପତି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପତି

ତତ୍‌କାଳେ, ପବିତ୍ରାଙ୍ଗି ଘେନି ସଦନେ

ସୀମନ୍ତିନୀ-ସୀମନ୍ତିନୀ ଭୂଷା ମମ୍ମେ ‘ହୃଦୟାନନ୍ଦ ସେ ତେସନେ । ୩ ।

ବନଜସମ୍ଭୂତା ପରାୟେ ବର୍ଦ୍ଧିତା ପଦ ନିଉଛାଇ ହୋଇକି

ନୟନ ଚକୋରୀ ସୁଧା ପାନକରି ବେରବେ ସର୍ବେ ଅଲକ୍ଷକି

ବାତରେ, ଲତାଗ୍ର ଚଳଚଳ ମତ

ସୁମନା ଅଙ୍ଗରେ ସୁଶୋଭା ରଙ୍ଗରେ ବେଳକୁ ବେଳ ସେ ବିଦୀପ୍ତ । ୪ ।

ଧାତ୍ରୀ ଶିରୀ ଧାତ୍ରୀ କୋଳେ ସୁଶୋଭନ୍ତି ଯତି ଯତି ନାରୀ ଆନନ୍ଦ

କୂଳ ପବିତ୍ରାଣୀ ସମ୍ଭୂତା ଏ ପୁଣି ସୁମନା ଦର୍ଶନେ ପ୍ରମୋଦ

ଅଦେହ, ଅଦେହ ନଗ୍ରେ ଯାଙ୍କ ବାସ

ବାସରେ ବାସରେ ମଣ୍ଡିତ ହେବାରେ ସୁବାସ ବାସରେ ପ୍ରକାଶ । ୫ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କକଶ କାଶ୍ୟପୀ—ଟାଣଭୂମି । ସଭ—ଇନ୍ଦ୍ର । ‘ଖ’ ରେ—ଶୀଘ୍ର, ଆକାଶରେ । ଯତି—ଜନକ ରାଜର୍ଷି । ନଗରୀନର୍ତ୍ତକୀ—ଅପ୍‌ସରା । ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ—ଋଷିଙ୍କ । ଭକ୍ତି—ସ୍ନେହ, ସମାଦର । ରଭସେ—ହର୍ଷରେ । ଚତାନ୍ତେ—ଯିବାପରେ । ବେଧା—ବେଦବିହିତ । ସୁଫେଡ଼ା−କାଠପେଡ଼ି । ଫଳାଗ୍ରେ—ଲଙ୍ଗଳିଲୁହା ମୁନରେ । ବିଘ୍ନେ—ଭାଙ୍ଗି, ଫିଟାଇ । ସୀମନ୍ତିନୀ—ସୀମନ୍ତିନୀ ଭୂଷା—ନାରୀ ଶିରୋମଣି । ବନଜସମ୍ଭୂତା—ଲକ୍ଷ୍ମୀ । ନିଉଛାଇ—ବନ୍ଦାଇ । ବେରବେ—ଅଙ୍କରେ । ଧାତ୍ରୀ ଶିରୀଧାତ୍ରୀ—ଧାଈମାନଙ୍କରେ ଅତି ସୁନ୍ଦରୀ ଧାଈ । ଯତି—ଋଷି, ଜନକ । ଯତିନାରୀ—ଋଷିପତ୍ନୀ, ଜନକରାଣୀ ସୁମନା—ଦେବତାମାନେ । ଅଦେହ—ବିଦେହ ସ୍ୱର୍ଗ । ଅଦେହ ନଗ୍ର—ବିଦେହ ନଗରୀ, ସ୍ୱର୍ଗପୁରୀ, ପାରିଜାତକ ।

ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ରସକୂଲ୍ୟା, ୨୪ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଅରଣ୍ୟକୁ ଆସି ତାଡ଼କୀ ବଧକରି ଅହଲ୍ୟାକୁ ମୁକ୍ତିଦାନ କରିଅଛନ୍ତି ।

ଅହଲ୍ୟାସ୍ତବକୁ ଧନୁବନ୍ଧରେ ରଚନା କରି କବି ଆଳଙ୍କାରିକ ବିଶେଷତ୍ୱ ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ସାଦରେ ବାରେ ହରିହର ଦର

ମୋହ ମୋହନ ମୋର ଦୂରକର

କଷ୍ଟ ନଷ୍ଟକ ଲୋକର ଭରସା

ଏଣୁ ଆଶା କରିଛି ସାରଦଶା ହେ

ଏ ଧନୁ ବନ୍ଧ ଛାୟାରେ ଯେ

ଅହଲ୍ୟା ରହିଣ ଶ୍ରୀରାମଚରଣ ସ୍ତବ କରନ୍ତି ଆଦରେ ସେ ।

ଧନୁ ଆକୃତିବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ କୌଶଳପୂର୍ବକ ଗୀତ ଓ ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ କଲେ ଚିତ୍ରକାବ୍ୟର ରୀତି ଅନୁସାରେ ଏହି ବନ୍ଧ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେବ ।

ଅଷ୍ଟମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ଧନାଶ୍ରୀ । ୨୫ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ନୃତ୍ୟ ଓ ଲୀଳା ଗାନରେ ଏହି ବୃତ୍ତଟି ପାଳି ଧରି ଗାଇବାରେ ଏକାନ୍ତ ସୁଶ୍ରାବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିରେ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟ ହିଁ ଟିକିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଚିତ୍ରିତ କରାଯାଇଛି ମାତ୍ର । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଗଙ୍ଗା ପାରି ହୋଇ ମିଥିଳା କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ଜନକଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମାଦୃତ ହେଲେ । କୈବର୍ତ୍ତ ଭାଗ୍ୟବଳରେ ତାରକ ବ୍ରହ୍ମ ଲାଭ କରିଛି ବୋଲି ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି । ନଚେତ୍ ନୂତନତ୍ୱ କିଛି ନାହିଁ ।

ନବମ ଛାନ୍ଦ—କୁମ୍ଭ କାମୋଦି ବୃତ୍ତ । ୩୧ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ଣ— ଏଥିରେ ସୀତାଙ୍କର ବେଶ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସୀମନ୍ତିନୀ—ସୀମନ୍ତିନୀ ସୀମାନ୍ତରେ ସୀମନ୍ତ ଦେଖାନ୍ତେ ଜାହ୍ନବୀ ଅର୍କକା ଏକ ସ୍ଥାନେ ଦୁଜା ଗୋଚର ତେମନ୍ତେ ।

(ନାରୀଶ୍ରେଷ୍ଠା ସୀତାଙ୍କ କେଶରେ ସୁନ୍ଥା ଯାହା ଦେଖାଗଲା, ତାହା ଦେଖିଲେ ଜଣାଗଲା ଯେ ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା ଦୁହେଁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ତେମନ୍ତ ଦେଖାଗଲା ।)

ଅନନ୍ତର ହରଧନୁକୂ ମଲ୍ଲମାନେ ସଭାରେ ସ୍ଥାପନ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହାର ଏକ ମଞ୍ଜୁଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

ଦଶମ ଛାନ୍ଦ—ପଞ୍ଚମ ବରାଡି ବୃତ୍ତ । ଏହା ୩୩ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଭଞ୍ଜଙ୍କ ‘‘ବିଚାରଇ ମାଳ ଯମକରେ କବି ମନେ” ବୃତ୍ତରେ ରଚିତ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ରାମଚନ୍ଦ୍ର ହରଧନୁ ଭଗ୍ନ କରିଅଛନ୍ତି । ଏ ଛାନ୍ଦରେ ଶବ୍ଦ-ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଯଥାସମ୍ଭବ ଦେଖାଯାଇଛି ।

ଏକାଦଶ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ପଞ୍ଚମ ବରାଡ଼ି ବୃତ୍ତ ( ବିପ୍ରସିଂହାବାଣୀ) । ୧୮ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଜନକ ନିଜ କନ୍ୟାର ବିବାହ ଲାଗି ଦଶରଥଙ୍କ ନିକଟକୁ ଦୂତ ପ୍ରେରଣ କରିଅଛନ୍ତି ଏବଂ ସେ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କର ଧାତ୍ରୀ ଏବଂ ମାତାମାନଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଦୁଇ ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ଧରି ସବିଧିରେ ଜନକାଳୟକୁ ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ।

ରଚନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏବଂ ପଦ ପ୍ରୟୋଗରେ ସ୍ୱାଧିକାର ଏଇ ଛାନ୍ଦରେ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ।

ଦ୍ୱାଦଶ ଛାନ୍ଦ — ମାଳବ ବୃତ୍ତ । ୧୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ କିଛିବାଟ ପଦଯାତ୍ରାରେ ମିଥିଳା ସୀମାଯାଏଁ ଯାଇଛନ୍ତି । ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ପିତାମାତା ଓ ଅନ୍ୟ ଭାଇ ଦୁହେଁ ମିଳିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ତ୍ରୟୋଦଶ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ କାଳୀ । ୫୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନରେ ରହିଲେ ଏବଂ ଜନକ ତାଙ୍କୁ ଦେଖାକଲେ । ବିବାହବିଧ ଘେନି ମଣ୍ଡପାଦି ନିର୍ମ୍ମାଣ ଓ ଜନଗହଳ ଘେନି ଉତ୍ସବାଦି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଏଥିରେ ଆଦ୍ୟଯମକ ଓ ଯୋଡ଼ିଯମକ ଅଳଙ୍କାର ଦେଖାଯାଏ ।

ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଛାନ୍ଦ — ରାଗ ମଙ୍ଗଳଗୁର୍ଜ୍ଜରୀ । ୫୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବିବାହବିଧି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପଞ୍ଚଦଶ ଛାନ୍ଦ — ରାଗ ଲଳିତ କାମୋଦି । ଏହି ଛାନ୍ଦ ୩୪ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶିବିରରେ ସୀତାଙ୍କର ମଧୁଶଯ୍ୟା ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସୀତାଙ୍କର ବେଶ କବି ପୂର୍ବ ରାତିରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ରାମଙ୍କ ରଚନାରେ ସୀତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ଅନ୍ତର୍ଲିପି ଦିଆଯାଇଛି ଏବଂ ସୀତାଙ୍କ ରଚନାରେ ଏକ ଆଦ୍ୟପ୍ରାନ୍ତ ଲୋପ ମଧ୍ୟାକ୍ଷର ଲିପି ରହିଛି । ଏସବୁ ରଚନାରେ ଭାଷାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ, ବିଚିତ୍ରତା ଯଥାସମ୍ଭବ ରଖାଯାଇଛି । ପୂର୍ବୋକ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ଛାନ୍ଦରେ ମାଳଯମକ, ମହାଯମକ, ସର୍ବଯମକ, ମଧ୍ୟଯମକ ଆଦି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଅନ୍ତର୍ଲିପି – ରଙ୍କ ହୋଇ

ଅଙ୍କରେ ମଣ୍ଡନ କରୁ ନେଇ

ପଙ୍କରୁହନେତ୍ରୀ ତ୍ରପା ବହି ଗୋ । ୧୭ ।

ରଙ୍କ ହୋଇ ସୀତାଙ୍କୁ ରାମ କୋଳରେ ବସାଇବାରୁ ସେ ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ।

ତେଣୁ ରାମ କହିଲେ –

ଅଶ୍ୱର କି ନାମ ଅଛି ସହି      ବାଜି

ନୂତନା ବୟସୀ କି ବୋଲାଇ ? ନବ

ସିଂହ କାହିଁ ବାସ ବୁଝ ନାରୀଈଶ            ବନ

ଟେକ ଚନ୍ଦ୍ରାନନ ତୋଷ ବହି ଗୋ ଯତିନାମ            ସିଦ୍ଧ

ପିକ ଧ୍ୱନି କି କି ବୋଲି ଜନ                  ସ୍ୱନ

ଜାଗ୍ରତ ଲୋକେ ଶୁଣି କା ଗାନ ଗୋ ।୧୮।       କୁଆ

ରବିତାପ ନାମ ହୁଏ କିସ                  ତେଜ

କୃଷକାନନ୍ଦ ପାଇକା ରସ                  ଘନ

ମନ୍ଦେ କେ ପାଳିତ ଛନ୍ଦ ନ ଘେନତ            ପିକ

ହୃଦାନନ୍ଦେ ଘନ ହୋଇ ତୋଷ ଗୋ କାମଧର      ଶର

କି ନାମ ବୋଲାନ୍ତି ନାରୀବର                  ରାମା

ତପୀ କି କରନ୍ତି ହୋଇ ସ୍ଥିର ଗୋ ।୧୯।            ଧ୍ୟାନ

ଏଥିରୁ ବାହାରିଲା ‘ଜୀବନ ଧନ, ଆଜ ନ କର ମାନ’ ଏହା ରାମ କହି ପ୍ରଦୀପ ଛୁଇଁ ନିୟମ କଲେ — ‘‘ମୋହର କାହାଠାରେ ଦୋଷ ନୋହି” ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଁ କାହାଦ୍ୱାରା ଦୂଷିତ କେବେ ହେବିନି ।

ତହୁଁ ମୈଥିଳୀ ତା ପଢ଼ି ବୁଝି ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ ମଧ୍ୟ−ଅକ୍ଷର ଲିପିରେ ଲେଖି ଜଣାଇଲେ । କିଶୋରୀ ଅବସ୍ଥାରୁ ଏପରି ଠାରରେ ନିଜର ସଖୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ବିଧି ସେକାଳୁ ଏକାଳ ଯାଏ ରହିଆସିଛି । ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଯେପରି ସଂଯମ ଓ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଜୀବନ ଘେନି ଦେଖାଯାଏ, ଫରଫର କଥାଭାଷାରେ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଚିରନ୍ତନ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟର ଏହା ଏକ କୌଶଳ ଅଟେ ।

ଗ୍ରାମ୍ୟ ଗୀତିରେ ଅଛି —’‘କଥା ନ କହିବୁ ଜେମା ମୁହଁକୁ ଚାହିଁ” । ସର୍ବଦା ବଲବଲ ଚାହିଁ କଥାଭାଷା କରିବାଦ୍ୱାରା କେବଳ ସୁନ୍ଦରୀ ନାରୀ ନୁହେଁ, ଯେ—କେହି ଅଶ୍ରଦ୍ଧାର ପାତ୍ର ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ତେଣୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ସଂଯମ ମଧ୍ୟରେ ଚଳିବାକୁ ସବୁ କାଳ, ଧର୍ମ୍ମରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ରହିଛି ।

ବାର୍ତ୍ତା ଶ୍ରବଣାନ୍ତେ କି ବୋଲାନ୍ତି            ଉତ୍ତର

ଅନିଳର ନାମ କି ପ୍ରବର୍ତ୍ତୀ            ପବନ

ହୁରିଖେଳ ନାମ କିସ ବୋଲି ଜନ

ବର୍ଣ୍ଣନ୍ୟାସେ ଦେଇଥିବ ମତି ହେ            ଅବିର

ଜୀବ ହତେ                  ବିନାଶ

ଅଦି ପକ୍ୱଶାଳୀ କେହୁ ମର୍ତ୍ତେ            ବିଆଳି

ମୃଗେନ୍ଦ୍ରକୁ ଜନେ କି ଭାଷନ୍ତେ ହେ ।୨୨।       ବନେଶ

ଅମାନିତା ନରେ କିସ ଭାଷ ?            ଘେନାଇ

ବଦାନ୍ୟରେ କେଉଁ କଥା ଘୋଷ ?      ଅହିଂସା

ସୁବାସରେ କିସ ହୁଅଇ ପ୍ରକାଶ            ଆମୋଦ

ବିରସ ନ ହୋଇ ଏଥି ରସ ହେ

ବୀଣାଧାରୀ                  ନାରଦ

ଅଦଭୁତର ନାମ କି ପ୍ରଚାରି            ବିଚିତ୍ର

ବିପଦାର୍ଥେ କେଉଁ ନାମ ସ୍ମରି ହେ ।୨୩।       କାତର

‘‘ତବ ବିନା ଆନେ ନାହିଁ ମୋର ଚିତ୍ତ” ସୀତାଙ୍କ ରଚନାରୁ ଜଣାଯାନ୍ତେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ ଏବଂ ତତ୍ପରେ ଉଭୟେ ପ୍ରେମାସକ୍ତ ହେବାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦିଆଯାଇଛି ।

ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ — ଚିନ୍ତା ଭୈରବ ରାଗ । ୫୭ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ ନିଜର ଚାରିପୁତ୍ର ଏବଂ ବଧୂମାନଙ୍କ ସହିତ ନିଜ ଗୃହକୁ ଫେରିଲେ । ପଥରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପର୍ଶୁରାମଙ୍କର ଦର୍ପ ଦଳନ କରି ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ହେଲେ ।

ଏହି ଷୋଳଛାନ୍ଦ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାସ୍ଥ କୁମ୍ଭାରପଡ଼ାର ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରେ ରହିଥିଲା । ସେ ତାହା ବରପଲ୍ଲିର ଚିତ୍ରକାର ଜଣକୁ ବିକ୍ରୟ କରିଥିଲେ । ଏମନ୍ତ କି ପାଞ୍ଚଗଡ଼ର ଜଣେ ଓଡ଼ଚଷା ବୁଢ଼ା ତାହାର ଉତ୍ତରାକାରୀ ରହିଥିଲା । ସେ ତାହା କିପରି ପାଇଥିଲା, ତାର ଇତିହାସ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ତାର ପୁଅର ପୋଥି ଖଟୁଳିରୁ ଦୁଇଟି ଖେଜା ଆକାରରେ ତାହା ମିଳିଥିଲା । ଯୋଗକୁ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ତାହା କାଗଜରେ ଅଶୁଦ୍ଧ ଶୁଦ୍ଧ କରି ଉତୁରାଇଥିଲେ । କି ଦୁର୍ଯୋଗ, ମୂଳ ପୋଥି ଘର ପୋଡ଼ିରେ ମଧ୍ୟ ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇଗଲା ।

କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ଦେଖିଲି ରଣପୁରର ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଟିଏ ବହି ଉକ୍ତ ଷୋଳ ଛାନ୍ଦରେ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି । ସାମାନ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ପ୍ରଭେଦ ଏ ସଂଗ୍ରହ ସହିତ ତାହାର ଦେଖାଯାଏ । ନରସିଂହପୁର ଘଣ୍ଟପଡ଼ାର ଏକ ପୁରାତନ ବୃଦ୍ଧ ପାଲାକାର କିନ୍ତୁ ଉକ୍ତ ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ ମଧ୍ୟରୁ ଷଷ୍ଠ ଓ ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ପଦ ମୁଖସ୍ଥ କରି ଗାଇପାରୁଥିବାର ଶୁଣି ତାହା ଜଣକଦ୍ୱାରା ମିଳାଇ ଦେଖିଲି କିଛି ଭେଦ ନାହିଁ । ଭିକାରୀ ନାମକ ନୂଆଗଡ଼ ଗଡ଼ର ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟ କେତୋଟି ଛାନ୍ଦ ଛପାଇ ଅଶୁଦ୍ଧ ଭାବରେ ପ୍ରଚାର କରିବାର ଦେଖିଲି । ଏମନ୍ତ କି ଆଉ କେତୋଟି ଅଶୁଦ୍ଧ ଛାନ୍ଦ ଛପା ବହି ଥିବାର ମଧ୍ୟ ମୋ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିଛି ।

ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ୫୨ ଛାନ୍ଦ କୌଣସିମତେ ସଂଗ୍ରହ କରି ହେଲା ନାହିଁ । ତେବେ ଏହା ପରେ ଯେଉଁ ଛାନ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମିଳିଅଛି ତନ୍ମଧ୍ୟରେ —

୧—ସୀତାଙ୍କୁ ହରାଇବା ପରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶୋକ ଏବଂ ବାଳୀବଧ । ଏହାର ରାଗ କାମୋଦି । ଏହା ୨୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳପଦ ‘ସଲକ୍ଷଣ ଲକ୍ଷଣ’ ।

୨—ସୁଗ୍ରୀବ ରାଜା ହୋଇ ମିତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ଭୁଲିଯିବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟା ରାଜପୁରୀ ଗମନ । ଏହାର ରାଗ ଚୋଖୀ । ଏହା ୧୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ—‘ବନଜଜିତ ବରନ’ ।

୩—ଦୂତମାନଙ୍କ ସହିତ ହନୁମାନର ଲଙ୍କା ଯାତ୍ରା ବିବରଣ । ଏହାର ରାଗ ‘ରଣବିଜେ’ ହରି ଚଉତିଶା । ଏହା ୨୬ ପଦ ମାତ୍ର । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ମିତ୍ରକୁ ଏକାନ୍ତେ’ ।

୪—ସୀତା ଭେଟ । ରାଗ ରଣବିଜେ ଚଉତିଶା । ପଦ ୧୭, ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାନ୍ଦ ।

୫—ହନୁମାନର ରାବଣକୁ କଟୂକ୍ତି । ରାଗ କାମୋଦି । ୧୦ ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ଦ୍ୟୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ଭୂତ’ ।

୬—ହନୁମାନଙ୍କର ଲଙ୍କା ଦଗ୍‌ଧ । ରାଗ କୁମ୍ଭ କାମୋଦି । ଏହା ୩୫ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ବୋଧ ଚରିତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ’ ଅଟେ ।

୭—ରାମଙ୍କ ସୈନ୍ୟ ସିନ୍ଧୁ କୂଳରେ ପ୍ରବେଶ । ରାଗ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ । ଏହା ୧୭ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ମୂଳ ପଦ ‘ଦ୍ୱିଜବର ବରଚିତ୍ତ ସ୍ୱଭାବର’ ।

୮—ବିଭୀଷଣ ଶରଣ ବିବରଣ । ଏହା ୩୨ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ରାଗ ବସନ୍ତ ଆହାରି । ମୂଳ ପଦ ‘ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୂତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ’ ।

୯—ଲଙ୍କାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଯୁଦ୍ଧ ବିବରଣ । ରାଗ ଚୋଖୀ । ୧୦ଟି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘କପିବଳଙ୍କ ପ୍ରବଳ ଚହଳ ଶୁଣି ଚପଳ’ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଯୌବରାଜ୍ୟ ଏବଂ ବନବାସ ବିବରଣକୁ ଯେବେ ୧୮ ଟି ଛାନ୍ଦ ବୋଲି ଧରାଯାଏ, ଯହିଁରେ ସୀତା ଠାବ ଯାଏ ଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ, ତେବେ ଲଙ୍କାର ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ରାବଣବଧ ସାରି ରାମ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରବେଶ କରି ରାଜ୍ୟ ଲାଭ ଯାଏ ୧୮ ଛାନ୍ଦ ହେଲେ, ଗ୍ରନ୍ଥଟି ୫୨ ଛାନ୍ଦରେ ଶେଷ ହେବା ସମ୍ଭବ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ସେସବୁ ହଠାତ୍ ମିଳିପାରିଲା ନାହିଁ । ଅଥବା ମିଳିବା ମଧ୍ୟ ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ଏହି ୮ଟି ଛାନ୍ଦ ମଧ୍ୟରୁ ପାଲାକାରମାନେ କେତୋଟିର ବହୁପଦ ନିରନ୍ତର ଗାଉଥିବାର ଶୁଣାଯାଏ । ତେଣୁ ‘‘ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୁତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ” ବା ‘ସଲକ୍ଷଣ ଲକ୍ଷଣ’ ଏ ପଦଗୁଡିକ ଏତେ ଲୋକପ୍ରିୟ ଏବଂ ପ୍ରଚାରିତ ଯେ ସାଧାରଣତଃ ସହସ୍ର ଜନ ତୁଣ୍ଡରୁ ସେସବୁ ଶୁଣା ଯାଇଥାଏ । ବାସ୍ତବିକ କବି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରାଘବ ବିଳାସର ବହୁ ଅଂଶ ନ ମିଳୁଥିଲେହେଁ ଏହି ଗୋଟେ ଦୁଇଟି ଛାନ୍ଦରେ ଯେ ସେ ଅମର ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରଥମାଂଶ ପ୍ରତି ଜନସମାଜର ଯେତେ ଆଗ୍ରହ ଥିବାର ଦେଖା ନ ଯାଏ ଶେଷାଂଶ ପ୍ରତି ତାର ଦଶଗୁଣ ଅଧିକ ଆଗ୍ରହ ଥିବାର ଆମେ ଜାଣିଥାଉଁ । ତେଣୁ ମନେ ହୁଏ କବିତ୍ୱର ଶେଷାଂଶ ଅତି ମୂଲ୍ୟବାନ ଏବଂ ଲୋକପ୍ରିୟ ଥିଲା ।

କବିଙ୍କର ଏ ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ସମସ୍ତ ଅଂଶ ନ ମିଳିପାରିଲା ବୋଲି ଯେ ତାଙ୍କ ଜ୍ଞାନଗରିମାର ପରିଚୟ ଯେତିକି ମିଳିଛି ତହିଁରୁ ତାହା ବୋଧଗମ୍ୟ ହେଉନି, ସେପରି କେବେ ନୁହେଁ । କାରଣ ‘ପୂର୍ବ ଦେବତା’ ଆଦ୍ୟରେ ଲେଖାଥିବା ଛାନ୍ଦ ଗୋଟିକ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଆମେ ତାଙ୍କର ଶାଶ୍ୱତ ପ୍ରତିଭା ସେଇଥିରୁ ପାଇଥାନ୍ତୁ ।

ଯେବେ ନ ମିଳୁଥିବା ଛାନ୍ଦଗୁଡିକ କେଉଁଠି କାହାଠି ଥାଏ, ଆଉ ଗୋପନ ନ କରି ପ୍ରକାଶ କରିଦେବା ବିଜ୍ଞତାର କାର୍ଯ୍ୟ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା ଶୁଣିବ କିଏ ? ଯେଉଁମାନଙ୍କଠାରେ ଏସବୁ ଥିବ ସେ ଘରପୋଡ଼ିରେ ନଷ୍ଟ କରି ଦେବେ ପଛକେ ଛୁଆଁଇ ଦେବେ ନାହିଁ । ଜଣେ ଭଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତି ସ୍କୁଲ ମାଷ୍ଟର ନୟାଗଡ଼ର ଇତିହାସ ପାଖରେ ରଖିଅଛନ୍ତି । ମତେ ସାକ୍ଷାତରେ କହିଲେ — ‘‘ଯାହା ଆପଣ ପଚାରିବେ ମୁଁ ତାହା ଲେଖି ପଠାଇଦେବି” । ୧୦।୧୨ ଥର ଚେଷ୍ଟା କଲି — ନାନା ସୁତ୍ରରେ । ତା ସେ କେବେ ଦେଲେ ନାହିଁ । ଯେପରି ନୂଆଗଡ଼ ରାଜବଂଶର ଇତିହାସ ଘେନି ସେ କ’ଣ ଗୋଟାଏ କରି ପକାଇବେ । ଏଇ ତ ଆମ ଶିକ୍ଷିତଙ୍କ ମତିଗତି ।

ପଲ୍ଲୀ ଗାଆଁର ପାଲାକାର, ଛାନ୍ଦ ଗାୟକ, ଠୁଣୁଠୁଣୁକିଆ ପଣ୍ଡିତ ତାଙ୍କ ପାଣ୍ଠି କେବେ କାହାକୁ ଦେଖାଇଦେବେ ? ଏ ଦେଶର ଏପରି ବହୁ ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ନଷ୍ଟ ହେଲାଣି । ଏପରି କି ଏବେ ମଧ୍ୟ ହେଉଛି । ସେମାନେ ଛୁଆଇଁଦେବା ଦୂରେ ଥାଉ ଦେଖାଇ ଦେବେନି । ଏପରି ପୋଥି ଲୁଚେଇ ରଖିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଏ ଦିଗରେ ଅନେକେ ଗାଳି ଦେଇଥାନ୍ତି । ଏବେ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଦିନେ ସାକ୍ଷାତ ହେଲା । ଶୁଣିଲି ପଣ୍ଡିତ ମହାଶୟ ରାଘବ ବିଳାସରୁ ୩୭ ଛାନ୍ଦ ପାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ତାହା ପ୍ରକାଶିତ କରିବା ଇଛାରେ ଅଛନ୍ତି । ଏହା ଏକ ସୁସମ୍ବାଦ । ମୁଁ ଦେଖିଲି ଗାଁ ଗହଳର କି ବ୍ରାହ୍ମଣ, କି ପାଏକ, କି ଚଷା, କି କରଣ, କି ଗୋପାଳ ସମସ୍ତେ ଲୋପ କରିଦେବେ ପଛେ, ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ପୋଥି, ଖେଜା କାହାକୁ ଦେଖାଇ ଦେବେ ନାହିଁ । ଅଶିକ୍ଷା, କୁସଂସ୍କାର ସମୁଦାୟ ଦେଶର ପ୍ରତି ସ୍ତର ମାଡ଼ିବସିଛି । କେତେକ ଅତି ଶିକ୍ଷିତ ଯେ ଏଥିରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର, ତା ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରି ହୁଏନି । ସମ୍ବଲପୁରର ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଇତିହାସ ଜଣେ ଅତି ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜେ ଲେଖିବେ ବୋଲି କାହାକୁ ଦେଖାଇ ଦେଲେନି କି ନିଜେ ଲେଖିଲେ ନାହିଁ । ସେ ମଲେ, ତାଙ୍କ ସାଥିରେ ସେ ଇତିହାସ ମଧ୍ୟ ଲୁଚିଗଲା । ବହୁକଷ୍ଟରେ ରାତି ରାତି ମୁଁ କପି କରି ଆଣିଲି ।

ମୁଁ ନିଜେ ଦେଖିଛି ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ବାଣୀଭୂଷଣ ଯେ କି ସକାଳୁ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରିଦେଇ ବିନା ଶୁଳ୍‌କରେ ବିଦ୍ୟା ଦାନ ଦେବାକୁ ଦୁଆର ଦୁଆର ତାଙ୍କ ଜୀବ ଥିବାଯାଏ ବୁଲନ୍ତି, ତାଙ୍କର ଏ ଅନୁକମ୍ପାକୁ ଲୋକେ ମୂର୍ଖତା ଦୋଷରୁ ପରିହାସ କରି ଆଜି ଏପରି ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ଯେ, ଯେଉଁଠି ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାର କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା, ପାଞ୍ଚ ପଚିଶ ମହାନ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଘେରି କରଣ, ମାଳୀ, ଚଷା ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ନ୍ୟାୟ, ତର୍କ, ଜ୍ୟୋତିଃଶାସ୍ତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚା କରୁଥିଲେ, ଆଜି ଖୋଜିଲେ ସେଠାରେ ଜଣେ ମଧ୍ୟ ମିଳିବେ ନାହିଁ । ଯେ ଜଣେ ଅଧେ ଅଛନ୍ତି ସେ ମଧ୍ୟ ଅବହେଳିତ ।

ସେ କାଳ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ କ’ଣ ? ପୁଣି ଏବର ଐତିହାସିକ, ସାହିତ୍ୟକ, ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ, ଆଦି ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ସଂଶୟ ମୋଚନ ଲାଗି ପାଞ୍ଚଖଣ୍ଡ ଚିଠି ଲେଖିଲେ, ନୂଆ ପାଞ୍ଚପଇସା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ସେ ଅପମାନ ମଣୁଛନ୍ତି । ଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ଞାନ, ନୀତି, ଧର୍ମ ଏସବୁ ସହଜଲଭ୍ୟ ନ ହେଲେ ଆପେ ଆପେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଏ । ଏଠାରେ ତାହା ହିଁ ହେଉଛି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଚଉପଦୀ କେତେ ଥିଲା କହିହେବ ନାହିଁ । ଅଥଚ ମୁଁ ବହୁ କଷ୍ଟରେ ସେଥିରୁ ମୋଟେ ୩୦ ଗୋଟି ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଲି । ଓହୋ ! ସେ ସଂଗ୍ରହରେ ମୁଁ ଏପରି ଭାବରେ ଏକ ହୃଦୟହୀନ ଲୋକର ଦ୍ୱାରସ୍ଥ ଦଶ ପଚିଶ ଥର ହୋଇ ନିରସ୍ତ ହେଲି । ସେ ମୋଠୁ ମୁଁ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ଦେବୋତ୍ତରମାନେଜର ହେତୁ ଏକ ଉପକାର ଯାଚଞ୍ଜା କଲେ । ତାହା ମଧ୍ୟ ମୁଁ କରିଦେଲି । ଦେଖିଲି ସେ ପୁଣି ମତେ ଠକିଲେ । ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ଯେଉଁ ସୁବିଧା କରି ଦେଇଥିଲି, ତାହା ଖାରଜ କରିଦେଇ ପାରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେପରି ଅନୈତିକତା ମତେ କରି ଆସେନି । ଲଜ୍ଜାରେ ମୁଣ୍ଡ ତଳକୁ ହେଲା । ପାଠକ ତାଙ୍କର ନାମଟି ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି ପାରନ୍ତି । ସେ ନରସିଂହପୁର କୋକଳବା ଗ୍ରାମର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗାୟକ ଜଣେ ଶାସନୀ । ସେ ତ ଦେଲେ ନାହିଁ, ଭାବିଲି ତେବେ ଏ ସଂଗ୍ରହରେ କ’ଣ ଚଉପଦୀ ବା ଖଣ୍ଡଗୀତି ଏକାବେଳେ ଅଭାବ ରହିଯିବ ? ଏପରି ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତାରେ ଅଛି, ଗୋଟିଏ ତରୁଣ କୃଷକ ସନ୍ତାନ ମୋର ଏ ବୈକଲ୍ୟ ଅନୁଭବ କରି ଜଣେ ପ୍ରବୀଣ ପାଲାକାରଙ୍କଠାରୁ ସେ ଏପରି ନିଗୂଢ଼ ଚେଷ୍ଟାକଲା, ଯାହା ଫଳରେ ମୁଁ ଆଶାନୁରୂପ ଚଉପଦୀ ତାହାଠୁ ପାଇଗଲି । ଏଥିରେ ଜଣେ ମୂର୍ଖ ନାରୀ ପୋଥିଟିକୁ ସେ ତରୁଣକୁ ଗୋପନରେ ଦିଅନ୍ତି, ପୁଣି ତାହା ସୁବିଧା ଦେଖି ଫେରସ୍ତ ନିଅନ୍ତି। ଏପରି ତିନି ଦିନରେ ସେ ଶ୍ରଦ୍ଧାସ୍ପଦ ଯୁବାଟି କାଗଜରେ ଲେଖି ମତେ ଯେପରି ଏହା ଯୋଗାଇଛନ୍ତି, ତାହା ଭୁଲିବାର ନୁହେଁ । ବହିରେ ଚୌପଦୀ ଅଂଶ ଛପା ସରିବା ପରେ ଆଉ ୨୦ ଟି ଯାଏ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଥିବାର ମୁଁ ସନ୍ଧାନ ପାଇଲି । ସେ ସବୁ ଏହି ସଂସ୍କରଣରେ ଦିଆଯାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ । ଦ୍ୱିତୀୟ ମୁଦ୍ରଣରେ ଯୋଗ କରାଯିବ ।

ଏଇ ହେଲା ସତ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଇତିହାସ । ପ୍ରକୃତ ରଚନା ପ୍ରକାଶ କରିବା ଲାଗି ଚେଷ୍ଟା ନ କରି କେବଳ ଭୂମିକା ଲେଖି ଅଥବା ନିଜର ଶୁଷ୍କ ପ୍ରାଧାନ୍ୟଦ୍ୱାରା ଯାହା ଆମେ କରିଯିବା ତା ଦିନେ ନିଶ୍ଟୟ ଆମ ଯୋଗ୍ୟ ସନ୍ତାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଫିଙ୍ଗା ହେବ, ଏହା ମୋର ବିଶ୍ୱାସ । ଏପରି ଯେତେ ଠକେଇତି କାମ ହୋଇଛି, ସେସବୁ ମାଟିରେ ମିଶିଯାଇଛି । କିନ୍ତୁ ଯାହା ମଣି ପରି ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳ ତାହା ଯେତେ ଲୁଚିଥିଲେହେଁ ଦିନେ ନିଜ ଜ୍ୟୋତିରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଯିବ । ଅଢ଼େଇ ହଜାର ବର୍ଷ ତଳର ବୁଦ୍ଧ ପୁଣି ଚେଇଁ ଉଠିଛନ୍ତି । ବିଶ୍ୱଜଗତ ଅଶୋକଙ୍କ ଅନୁଶାସନ ପଢ଼ି ବିସ୍ମିତ ହେଉଛି — ଓହୋ ! କି ମନସ୍ୱିତା ସେହି ମହାନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ରହିଥିଲା । ଯେ ଏତେବଡ଼ ସଂଭ୍ରାନ୍ତ ଆସନରେ ବସି ଲେଖିଛନ୍ତି — ଲିପିକାର ପ୍ରମାଦରୁ ବା ରଚନା ଦୋଷରୁ ଏବଂ ଶୁଣିବା ବୁଝିବା ଗଲତିରୁ ମୋର ଏ ଅନୁଶାସନରେ ପ୍ରମାଦ ରହିପାରେ କିନ୍ତୁ ମୋର ନୁହେଁ । ବାସ୍ତବିକ ତାଙ୍କର କି ହୃଦୟବତ୍ତା, କି ଦୁରଦର୍ଶିତା ନ ଥିଲା ।

ସେ ଯାହାହେଉ — ରାଘବ ବିଳାସର ଯେଉଁ ୨୪ଟି ଛାନ୍ଦ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଛି ତାହା ଏପରି ଅସଂବଦ୍ଧ ଥିଲା ଯେ ତାହାକୁ ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ଆଣିବାକୁ ବହୁତ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହୋଇଛି । ପୁନଶ୍ଚ ପାଠାନ୍ତର ଏତେ ଅଧିକ ଯେ କେଉଁଟି ଠିକ ଧରିବା ସହଜ ହୁଏ ନାହିଁ । ଧରାଯାଉ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପଦକୁ ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର କରି ବିଭିନ୍ନ ସଂଗ୍ରହସ୍ଥଳୀରୁ ମିଳିଛି । ଗୋଟିଏ ସରଳ ପଦକୁ ନଜିରରୂପେ ଦେଲେ ତାହା ସହଜରେ ଜଣାଯିବ ।

‘ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ’ । ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପାଲାକାର ତଳ ଲେଖାନୁସାରେ କିପରି ପଢ଼ନ୍ତି ଦେଖାଯାଉ—

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧିନାଶେ ତନୁ ଝାସିବା ଇଚ୍ଛି ଆସିଥିବ,

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧିନୀରେ ତନୁ ଝାସିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ନାଶେ ତନୁ ଝାସିବା ଆଶେ ଆସିଥିବ,

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧୀନୀରେ ତନୁ ନାଶିବା ଆଶେ ଆସିଥିବ ।

ଏଥିରୁ କେଉଁଟି ଯେ କବି ଲେଖିଥିଲେ ସ୍ଥିର କରିବା ମୁସ୍କିଲ୍ ।

ନାଶେ, ଝାସେ, ନୀରେ, ପୁନଶ୍ଚ ଝାସିବା ଇଚ୍ଛି, ନାଶିବ ବୋଲି, ଝାସିବ ବୋଲି, ଝାସିବା ଆଶେ, ନାଶିବା ଆଶେ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟରୁ — ‘ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ’ ପ୍ରୟୋଗ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ମନେ ହେଉଛି । ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ତାଙ୍କର ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଏହାହିଁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଛନ୍ତି । ତା’ଛଡ଼ା ଏପରି ଲିପି ମଧ୍ୟ ଏକ ତାଳପତ୍ର ଖେଜାରୁ ମିଳିଅଛି ।

ଏହାଛଡ଼ା ତାଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ରଚନାରେ ପ୍ରମାଦ ଶତ ଶତ ଯେପରି ଥିଲା ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଉଦାହରଣ ଦେଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ, ପ୍ରକୃତ ରଚନା କିପରି ଭାବରେ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ଗୋଟିଏ ଛପା ବହିରେ ଏ ଚଉପଦୀଟି ଥିଲା—

ଓଜଶୀଳ ଭୁଜ ଗଜ ଜୀବନ ହରଣେ ଗଜ

ଅର୍ପଣ କଲ କୃପଣ ନୋହି

ଜଳ ଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର ମଳଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର

ରକ୍ଷା କଲ ସିନା କକ୍ଷା ବହି ହେ ମହାପ୍ରଭୁ !

କିନ୍ତୁ ଏହାର ଅର୍ଥ କିପରି ଲୋକେ ସମଝିଲେ ମୁଁ ଜାଣେନି । ମୁଁ ଶତ-ଚେଷ୍ଟାରେ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇଥିଲି । ହଠାତ୍ ପୋଥିରୁ ପଦ୍ୟଟି ପାଇଯିବାରୁ ସମଝିଲି ।

ଓଜଶୀଳ ଭୋଜଗଜ ଜୀବନ ହରଣେ ତେଜ

ଅର୍ପଣ କଲ କୃପଣ ନୋହି

ଗଭୀର ଜଳେ କୁମ୍ଭୀର ଗଳ ଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର

ଜୀବ ରକ୍ଷାକଲ କକ୍ଷା ବହି ହେ ।

ବିଶେଷରେ ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କର କବିତାମାନ ଲେଖନ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖିଥିଲେ । ସେ ଏକା କାହିଁକି ତାଙ୍କର ସମସାମୟିକ ଏମନ୍ତ କି ତାଙ୍କ ପୂର୍ବଜ ଭଞ୍ଜ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ, ସାମନ୍ତସିଂହାର ଆଦି ସମସ୍ତଙ୍କର ତାଳପତ୍ର ଓ ଲେଖନ ହିଁ ଲେଖିବାର ଏକମାତ୍ର ଆଧାର ରହିଥିଲା । ଏବ କଥା—୧୯୧୯ ଯାଏଁ ତାଳପତ୍ର ଓ ଲେଖନ ପାଠ ଲେଖି ଶିଖିବାକୁ ଗଡ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳ ସ୍କୁଲରେ ମଧ୍ୟ ଚଳୁଥିଲା । ସେ ଅଭ୍ୟାସ ଶିଶୁମାନଙ୍କରଠାରେ ହସ୍ତକର୍ମ୍ମ ଭାବରେ ରଖାଯାଇଥିଲା । ଇଂରେଜ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ କାଗଜର ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲେହେଁ, ତାହା ରାଜକୀୟ ଭାବରେ ସ୍ୱଳ୍ପ ମାତ୍ର ଥିଲା । ଯେଉଁ ଗଜପତି ହରେକୃଷ୍ଣ ଦେବ ହରେକୃଷ୍ଣପୁର ଶାସନ ବସାଇଥିଲେ (୧୭୨୫), ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ଗୋପୀନାଥ ଦେବ କାଗଜରେ ଯେଉଁ ସନନ୍ଦ ଲେଖିଥିଲେ ତାହା ମଧ୍ୟ ମୋଠାରେ ରହିଛି । ବୋଧ ହୁଏ ତା ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ କାଗଜର ପ୍ରଚଳନ ରହିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସର୍ବତ୍ର ଲେଖନ ତାଳପତ୍ର ଥିଲା ପତ୍ର ଏବଂ ମସୀ । ବନ୍ଦୋବସ୍ତର ଭଉଁରିଅମାନ ୧୮୯୬ ବନ୍ଦୋବସ୍ତରେ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖାଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଅଛି । ତେଣୁ କାଗଜ ସର୍ବବ୍ୟାପକ ହୋଇ ପାରି ନ ଥିଲା ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ୧୮୬୬ ମସିହାରେ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ବଞ୍ଚିଥିବା ଯାଏ କାଗଜ କଲମ ପ୍ରତି ଆଦର କରି ନଥିଲେ । କାରଣ ତାଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ ରମନା ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତାଳପତ୍ର ପୋଥିରେ ଲେଖାହୋଇ ରହିଛି । ସେ ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖିପାରୁଥିଲେ । ଏହି ତାଳପତ୍ର ଲେଖିବା ବିଧି ମଧ୍ୟ ପ୍ରତି ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ଦଶହରା ଦିନ ୧୦ ବର୍ଷ ତଳେ ହେଉଥିଲା । ଏବେ ଅନେକ ଅଛି ।

ଏବେ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇବା ପରେ ତାଳପତ୍ର ଯାତକ ବୀର ଶ୍ରୀ ଗଜପତି ଗୌଡ଼େଶ୍ୱର, ଅଙ୍କ, ଶ୍ରୀ ଶୁଭମସ୍ତୁ, ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ରିକା, ଚିଟୋଉ, ଘଣ୍ଟାକର୍ଣ୍ଣ ରକ୍ଷାମନ୍ତ୍ର ଆଦିକୁ ଅସଭ୍ୟତାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି ଲୋପ କରି ଦିଆଗଲାଣି । ସଭ୍ୟତା ତା ବଦଳରେ କ’ଣ ଆସିଲା ଜାଣି ହେଉନି । ଏଥିରୁ କେହି ତାର୍କିକ ନ ବୁଝନ୍ତୁ ଯେ ଲେଖକ ଏ ସ୍ଫୁଟ୍‌ନିକ୍ ବା ମନୁଷ୍ୟର ଶୂନ୍ୟମଣ୍ଡଳ ପରିକ୍ରମା ଯୁଗରେ ତାଳପତ୍ର କୁଡ଼ିଆକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ସଭ୍ୟତା ମନେ କରୁଛନ୍ତି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଆମର ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳଅତୀତର ସେହି ସେହି ସୁନ୍ଦର କୃଷ୍ଟି ଓ ସଂସ୍କୃତିମାନ ଏପରି ଅବହେଳାରେ ଫିଙ୍ଗିଦେବା କାହିଁକି ?

ସେ ଯାହାହେଉ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ତାଳପତ୍ରରେ ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଥିଲେ । ତାହା କିଏ କିମିତି ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ଛାନ୍ଦେ ଅଧେ ଲେଖି ନେଇଥିଲେ—ତାଳପତ୍ରରେ । ରାଜବାଟୀ ପୋଡ଼ିରେ ତାଳପତ୍ର ପୋଥି ପୋଡ଼ିଗଲା । ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କୃତି ମଧ୍ୟ ଅଧା ତିନିପାଆ ପୋଡ଼ିଗଲା ।

ବଡ଼ ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ—ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଐତିହାସିକ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ରାଘବ ବିଳାସ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାଙ୍କର ମତାମତ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଠାଏ ଲେଖିଛନ୍ତି—

‘‘ଶ୍ଲେଷାଳଙ୍କାରର ଆଡ଼ମ୍ବର ନ ରଖି ଦୈନନ୍ଦିନ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କଲେ ମଧ୍ୟ ପରିହାସ ପ୍ରଭୃତି କଥାରେ ଚାତୁରୀ, ରଚନାରେ କି ପ୍ରକାର ଫୁଟିପାରେ, ତାହା ମଧ୍ୟ ଯଦୁମଣି ଦେଖାଇଛନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ରାବଣ ପାରିଷଦଗହଣରେ ବସିଥିଲା ସେତେବେଳେ ରାମ ସାଗରକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବାର ସମ୍ବାଦ ଦୂତ ଦେଲା । ତାହା ଶୁଣି ରାବଣ ଯାହା କହିଲା ତହିଁର ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ବିଭୀଷଣ ମୁଖରୁ ‘‘ରାଘବ ବିଳାସ” ରେ ଯଦୁମଣି ଶୁଣାଇଅଛନ୍ତି—

ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ

ଦୂତ ବାତ୍ତା କଲା ପ୍ରବେଶ

ଅଶୋକ ବନେ ସଶୋକେ ଥିବା ବଧୂ−

ବନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁ କୂଳେ ପ୍ରବେଶ ।

ହାସ୍ୟ ରସରେ —

ଭାସି ବୋଲଇ ଦଶଗ୍ରୀବ

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି−ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।

ବଦତି ଅନୁଜ ପବନ ତନୁଜ ଆଗମନୁ ଯାଇଛି ଦେଖା

ଟେକିଲା ଗାତ୍ର ସେ ଗୋତ୍ରାନ୍ତକ ଜିତ କୋପେ ପ୍ରଜ୍ୱଳି ଅଗ୍ନିଶିଖା ।

କମ୍ପି ଲଙ୍କେଶ

ତହି ଅନାଇଲା ନିନ୍ଦନେ

ପ୍ରଶସ୍ତ ମସ୍ତକେ ହସ୍ତେ ନ୍ୟସ୍ତ କରି ବିହିଲା ଏ ଭାଷା ଚନ୍ଦନେ ।

ଅଶୋକ ବନରେ ଶୋକରେ ଥିବା ବଧୂର ସ୍ୱାମୀ ସିନ୍ଧୁକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବାର ବାର୍ତ୍ତା ଦୁତ ପହଞ୍ଚାଇବାରୁ ଅସୁର କୁଳଚନ୍ଦ୍ର (ପୂର୍ବଦେବତା—ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା) ରାବଣ କହିଲା, ‘ପତ୍ନୀ ବିଚ୍ଛେଦଜନିତ ଶୋକ ହେତୁରୁ ସମୁଦ୍ର ଗର୍ଭରେ ଝାସ ଦେବାକୁ ଆସିଥିବ ।’ ବିଭୀଷଣ (ରାବଣଅନୁଜ) କହିଲା ‘‘ହନୁମାନ ଆସିବା ଦିନରୁ ତାହା ଜଣା ପଡ଼ିଲାଣି ।”

ଯେ କାପୁରୁଷ, ସେ ଲାଞ୍ଛନା ସହି ନ ପାରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ । ବୀର ପୁରୁଷ ଲାଞ୍ଛନାର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବାପାଇଁ ଅକ୍ଲାନ୍ତ ଭାବରେ କର୍ମ କରେ । ଛାର ମାଙ୍କଡ଼ଟାଏ ଯାହାର ଦୂତ ହୋଇ ଲଙ୍କା ଛାରଖାର କରିଦେଲା, ତାହାକୁ କାପୁରୁଷ ମଣି ସେ ସମୁଦ୍ରରେ ଝାସ ଦେବା ପାଇଁ ଆସିଥିବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଅବିବେକିତାର ପରିଚୟ—ଏହା ବିଭୀଷଣ ରାବଣକୁ ଚେତାଇ ଦେଲା । ଏଥିରେ ରାବଣର କ୍ରୋଧ ଜାତ ହେଲା ।

ଭାଷା ଚାତୁରୀ କବି ପ୍ରତିଭାର ବଡ଼ ଲକ୍ଷଣ । ଏହାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଆଳଙ୍କାରିକମାନେ ଏହାର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରନ୍ତି । ଭାଷା ଚାତୁରୀକୁ କେହି ସୀମାବଦ୍ଧ କରି ନ ପାରେ । ବିଭୀଷଣ ଶରଣ ପଶିବା ଉତ୍ତାରୁ ରାବଣକୁ ମାରି ବିଭୀଷଣକୁ ଲଙ୍କାର ରାଜତ୍ୱ ଦେବେ ବୋଲି ରାମ ଶପଥ କରିବାରୁ ସୁଗ୍ରୀବ ଓ ରାମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘଟିଥିବା ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଯଦୁମଣି ‘ରାଘବ ବିଳାସ’ରେ କିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି, ତାହାହିଁ ଭାଷା ଚାତୁରୀର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ।

କହେ ମିତ୍ର ପୁତ୍ର            ହୋଇଲା ବିଚିତ୍ର

ଚିତ୍ରଭାନୁ କୁଳାମ୍ବ ଜକୁ

ସମର୍ପି ଜନକ−ତନୁଜା କନକ−

ମହୀନ୍ଦ୍ର ଚରଣାମ୍ବ ଜକୁ

କଲେ ଆଶ୍ରିତ

କି ହେବ ଶ୍ରବଣେ ରାଘବ,

ଭଣିଲେ ଜାଣିବା            ବିହି ବିହି ନାହିଁ

ରାଜ୍ୟ ଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟ ଲାଘବ ।

ସୁଗ୍ରୀବ (ମିତ୍ରପୁତ୍ର— ସୂର୍ଯ୍ୟପୁତ୍ର) କହିଲେ— ‘‘ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ପଦ୍ମସ୍ୱରୁପ (ଚିତ୍ର ଭାନୁକୁଳ ମ୍ବୁଜ) ଆପଣଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏ ଶପଥ ବଡ଼ ବିଚିତ୍ର ଅଟେ । କାରଣ ଆପଣ ଭାବି ଚିନ୍ତି ଏ ଶପଥ କରିନାହାନ୍ତି । ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଭୂମିର ରାଜା (ଜନକ ମହୀନ୍ଦ୍ର) ରାବଣ ସୀତଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଆପଣଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ଶରଣ ପଶିଲେ ଆପଣ ବିଭୀଷଣକୁ ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ନ ପାରି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ ଜାତ ହୋଇ ଶପଥ−ଭଙ୍ଗର କଳଙ୍କ ଅର୍ଜିବେ ।”ରାମ କହିଲେ, ‘‘ସେତେବେଳେ ମୁଁ ବୁଝିବି ଯେ, ବିଧାତା ମୋ ଭାଗ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ−କଷ୍ଟ ଊଣା ହେବା ପାଇଁ ଲେଖିନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ମୁଁ ଆଜୀବନ ବନବାସୀ ହେବି ।”

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର

ଏହା ତାଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥ । ସେ ଗୌଡ଼ୀୟ ଧର୍ମ୍ମଦୀକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରି ନିଷ୍ପାପ ହେବା ମାନସରେ କୃଷ୍ଣ ଚରିତ ଆରମ୍ଭ କରି ଷୋଡ଼ଶ କଳାରେ ଋକ୍ମିଣୀଙ୍କ ଚରିତକୁ ଲେଖିବାକୁ ଭାବନା କରି ଗ୍ରନ୍ଥର ନାମ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦେଇଥିଲେ । ଯେଉଁ ପ୍ରବନ୍ଧ କି କବିତା ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପରି ମାଧୁର୍ଯ୍ୟସମ୍ପନ୍ନ ଏବଂ ମନୋହାରୀ, ତାହା ଷୋଳ କଳାରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଆଠ କଳାରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରାଇ ସାରି ତେଣିକି କଣ କରିବେ ହୁଏତ ସ୍ଥିର କରି ନ ପାରି ବା ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟ ଭୁଲି ଯାଇଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଆଠ କଳାରେ ଜରାସନ୍ଧ ବଧଯାଏ ଅଥବା ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କ ବିହାର କ୍ରୀଡ଼ା ଆଦି ରସିକ କବି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସନ୍ତାନସନ୍ତତି ଜନ୍ମ ବିବରଣ ଦେଇଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ଜଣାଯାଏ ତାହା ସେ ଆଦୌ ଏହି ଆଠ ଛାନ୍ଦ ପରେ ଲେଖି ନାହାନ୍ତି । କାରଣ ତାଙ୍କ ଘରେ ଥିବା ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପୋଥି ଖଣ୍ଡି ଆଠଟି କଳାରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଖଣ୍ଡିକ ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ସାହିତ୍ୟକ ଏବଂ କବି ହିସାବରେ ଅତି ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଆସନ ଯେ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ କାହିଁକି ବିଶ୍ୱ ସାହିତ୍ୟରେ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତେ, ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହ । ତାଙ୍କର ରଚନାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପୁରାତନ ଚର୍ବିତ ଚର୍ବିଣ । ତେଣୁ କେହି କହିପାରେ କି ନୂତନତା ସେଥିରେ ଅଛି ? କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଏହି ଆଠଟି କଳା ବା ଛାନ୍ଦ ରଚନାର ପ୍ରତିପଦ ଦୁନିଆର ସମସ୍ତ ରଚନାରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ଦାବି କରେ । ତାଙ୍କର ଲେଖନୀ ଭଙ୍ଗି ଏତେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଯେ ତାହା କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ ସହିତ ମଧ୍ୟ ସାମ୍ୟ ରଖି ନ ଥାଏ, ଅବଶ୍ୟ ତାଙ୍କ ରଚନାରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଅଦ୍‌ଭୁତ ରସର ଅଳଙ୍କାର ଦେଖାଯାଏ, ମାଘ କାବ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସେ ଅତ୍ୟଦ୍‌ଭୁତ ରସ ପ୍ରତି ଅଧିକ ଢଳି ପଡ଼ିଥିଲେ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ । ଯାହାହେଲେ ମଧ୍ୟ କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ କାବ୍ୟର ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ଆଠଟି କଳା ମଧ୍ୟରୁ ଏହିପରି ବିଷୟବସ୍ତୁ ସୂଚିତ ହୁଏ ।

୧ମ କଳା— ପୁସ୍ତକର ନାମକରଣ ଏବଂ ବିଷ୍ଣୁପଦର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମହାତ୍ମ୍ୟ ପୁଣି ଦ୍ୱାରକାପୁରୀର ବର୍ଣ୍ଣନା ଏଥିରେ ରହିଛି । ଏହା ରସକୁଲ୍ୟା ରାଗରେ ୩୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

୨ୟ କଳା—ଦ୍ୱାରକାର ଭାଟ କର୍ତ୍ତୃକ ବିଦର୍ଭର ନଗରୀ କୁଣ୍ଡିକଟକର ମହତ୍ତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣନା ଏବଂ ବିଦର୍ଭ ରାଜା ଭୀଷ୍ମକଙ୍କ ନିକଟରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର କୀର୍ତ୍ତି, ରୂପ, ଗଠନ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କର ତାଙ୍କୁ ଭର୍ତ୍ତା ଭାବେ ପାଇବାର ଅଭିଳାଷ । ଏହା ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଲ ରାଗରେ ୫୨ ପଦରେ ସମାପ୍ତ ।

୩ୟ କଳା—ଆହାରି ରାଗରେ ୪୪ ପଦରେ ରଚିତ । ବିଦର୍ଭ ଜେମାମଣି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କର ସଖିଦଳ ସହିତ ବନ ବିହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଏବଂ ଦେବର୍ଷି ନାରଦ ଉକ୍ତ ଜେମାଙ୍କ ସାକ୍ଷାତ ଲଭି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ବରଭାବରେ ପାଇବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦ ଜ୍ଞାପନ ।

୪ର୍ଥ କଳା—ରାଗ କନଡ଼ା । ୨୨ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଏକ ଉପବନରେ ନାରଦ ଭେଟି, କୌଶଳରେ ତାଙ୍କଠାରେ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପ୍ରତି ପ୍ରଲୋଭନ ସଂଚାର କରି ବିଦାୟ ନେଲେ ।

୫ମ କଳା—ଚୋଖୀ ରାଗରେ ୩୫ ପଦରେ ଏ କଳାଟି ଲେଖାଯାଇଛି । (ବର୍ଣ୍ଣନା)—ବିଦର୍ଭ ନରପତି ଭୀଷ୍ମକ ନିଜଜେମାଙ୍କ ବିବାହ ପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ର ହେବା ବେଳେ ଏବଂ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜ୍ୱାଇଁ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତେ ତାଙ୍କର ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ରୁକ୍ମୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିନ୍ଦାକତି ଶିଶୁପାଳଙ୍କୁ ବରଣ କରିବାକୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇଛନ୍ତି । ଫଳରେ ଭୀଷ୍ମକ ପୁତ୍ର ଭୟରେ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତେ ଶିଶୁପାଳ ବରଭାବେ ବିଦର୍ଭକୁ ଆସିଛନ୍ତି । ତା ଦେଖି ରୁକ୍ମିଣୀ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରେ ମଜ୍ଜିତ ରହି ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ।

୬ଷ୍ଠ କଳା— କାମୋଦି ରାଗରେ ୩୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । (ବର୍ଣ୍ଣନା)— ରୁକ୍ମିଣୀ ସଖିମାନଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନାରେ ଖଣ୍ଡିଏ ଚିଠି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଲେଖିଛନ୍ତି ଏବଂ ତାହା ଜଣେ ବିଶ୍ୱାସୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନେଇ ଦ୍ୱାରକାରେ ଯଥା ସମୟରେ ପହଞ୍ଚାଇ, କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ପ୍ରଲୋଭନ ଅଣାଇଛନ୍ତି । ଏପରିକି କୃଷ୍ଣ ଏକାକୀ ରଥ ଏବଂ ସାରଥୀ ସହିତ ବିଦର୍ଭାଭିମୁଖରେ ବାହାରିଛନ୍ତି ।

୭ମ କଳା—କଳହଂସକେଦାର ରାଗରେ ୫୧ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ କୃଷ୍ଣ ଏକାକୀ ବିଦର୍ଭ ଅଭିମୁଖରେ ଚାଲିଯିବା ଖବର ତଦନ୍ତିରୁ ଜାଣି, ବଳରାମ ମହାସମାରୋହରେ ରଥିମାନଙ୍କ ସହିତ ବିଦର୍ଭରେ ପହଞ୍ଚି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭେଟିଛନ୍ତି । ଏବଂ ସେମାନେ ଏକ ଉପବନରେ ବିଶ୍ରାମ କରିଛନ୍ତି । ଏହା ମଧ୍ୟ ଶିଶୁପାଳ, ରୁକ୍ମୀ ଜାଣିପାରିଛନ୍ତି । (ପରଂପରା ଚିତ୍ରଣଠାରୁ କବି ଏଠାରେ ନିଜର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ରକ୍ଷାକରି, କୃଷ୍ଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କୁ ହରଣ କରି ନେବାକୁ ସମର୍ଥନ କରିନାହାନ୍ତି । ଲୋକଙ୍କ ଜ୍ଞାତସାରରେ ସେ ଆସିଥିବା କଥା ଜଣାଇଁ ଦେଇ କନ୍ୟା ହରଣ କରାଇଛନ୍ତି ।)

୮ମ କଳା—ଏହା ବସନ୍ତ ବୃତ୍ତରେ ୫୭ ପଦରେ ଲେଖାଯାଇଛି । (ବର୍ଣ୍ଣନା)—କୃଷ୍ଣ କାଳେ ନ ଆସିବେ ଏହି ଚିନ୍ତାରେ ବିବାହ ପୂର୍ବଦିନ ରୁକ୍ମିଣୀ ହତଚେତନ ହୋଇଗଲେ । ତା ପରେ ସଖିଏ ଚେତାକରି ଦ୍ୱାରକାରୁ ଫେରିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆନୀତ ସମ୍ବାଦ ଦେବାରୁ ସେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଧଇଲେ । ଏହାପରେ ଜେମା ବିଧି ବିଧାନରେ ଦିଅଁ ମଙ୍ଗୁଳାକୁ ବିଜେକଲେ । ସେଇଠି କୃଷ୍ଣ ଲୁଚିଥିଲେ । ରୁକ୍ମିଣୀ ଦେବୀ ଦର୍ଶନ କରି ଫେରିବା ବେଳେ ତାଙ୍କୁ ରଥକୁ ନେଇ ଚାଲିଗଲେ । ଫଳରେ ବହୁ ସୈନ୍ୟ ସାମନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ତଡ଼ିଲେ । କିନ୍ତୁ ବଳରାମ ସେମାନଙ୍କୁ ଅଟକାଇ ଦେଲେ । ଦର୍ପି ରୁକ୍ମୀ ନମାନି ଚାଲିଯାଇ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭୀଷଣ ଗାଳିଦେଇ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତ ଅପମାନ ଦେଇ ବନ୍ଦିକଲେ । ପଛରୁ ବଳରାମ ପହଞ୍ଚି ବନ୍ଧୁ ବୋଲି ପୁଣି ଉକ୍ତ ରୁକ୍ମୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତିଦେଲେ । ତା ପରେ କୃଷ୍ଣ ଦ୍ୱାରକାକୁ ଯାଇ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରି ସୁଖୀ ହେଲେ ।

ଏ ହେଲା ସାଧାରଣ ବିଷୟ ବସ୍ତୁ । ଏ କାବ୍ୟଟି ଯତ୍ନ ସହିତ ପଢ଼ିଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ ପ୍ରକୃତ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଯାହାକୁ କହନ୍ତି, ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କଠାରେ ହିଁ ସମ୍ଭବିଥିଲା । ଶାସ୍ତ୍ରୋଜ୍ୱଳା ବୁଦ୍ଧି ଏପରି ଭାବରେ ପ୍ରତିଭା ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ତାଙ୍କଠାରେ କିପରି ଫୁଟି ଉଠିଥିଲା, ତାହା ଭାବି ହୁଏନାହିଁ । ସେ ସମଗ୍ର ଶାସ୍ତ୍ର — ସମୁଦ୍ରକୁ ଯେପରି ମନ୍ଥନ କରି ତହିଁରୁ ଏ ଅମୃତ ସରସ୍ୱତୀ ଜାତ କରାଇ ଥିଲେ, ତା ସହିତ ପାରିଜାତ କୁଞ୍ଜର ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ । ରୁକ୍ମିଣୀ ଯେ କି ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମ, ପରମପ୍ରେମିକ, ପରମ ପୁରୁଷ, ପରମ ପଣ୍ଡିତ, ଭାରତ ଇତିହାସର ପରମ ପ୍ରାଣସ୍ଥାନୀୟ, ପରମ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସଂସ୍ଥାପକ, ପରମ ଦାର୍ଶନିକ, ପରମ ଜ୍ଞାନୀ, ପରମ ଯୋଗୀ, ପରମ ନୀତିବିଦ୍, ପରମ ତ୍ୟାଗୀ, ପରମ ଧର୍ମ୍ମବେତ୍ତା, ସକଳ ସତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାତା ଏମନ୍ତକି ସତ୍ୟ ସ୍ୱରୁପ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପ୍ରିୟତମା ପତ୍ନୀ, ଯେ କି ତାଙ୍କର ସଚୀବ, ସଖୀ ପ୍ରିୟଶିଷ୍ୟା, ଗୃହିଣୀ ଏବଂ ଲଳିତକଳା ବିଧାୟିନୀ ଅଟନ୍ତି, ସେ କିପରି ବିଚକ୍ଷଣା ଥିଲେ, ତାହା ହିଁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାରେ ଏକାନ୍ତ ଉପାଦେୟ ଭାବରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇ ପାରିଛି ।

ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବିଚକ୍ଷଣା ରୂପସୀ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ଅତ୍ୟୁଚ୍ଚ ଏକ କୋଠା ଉପରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ସଙ୍ଗିନୀଙ୍କ ମେଳରେ ହସଖେଳରେ ମାତିଥିବା ବେଳେ ପାଠକର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି । ଯେ କି କ୍ରୀଡ଼ାରେ ରତ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ନିମ୍ନତଳରେ ହେଉଥିବା ରାଜଦରବାରରେ କଣ ହେଉଛି ତା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଶତ ଶତ ଭାଟ ନିଜ ରାଜ୍ୟର ଯୁବକ ରାଜା, ଯୁବରାଜଙ୍କ ପ୍ରଶଂସା କହନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସେଦିନ ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଦ୍ୱାରକାର ଜଣେ ଭାଟ ଏପରି କଥାମାନ କହିଲା ଯହିଁରେ ସେ ଅଭିଭୂତ ହୋଇ ଏପରି ଅପାଙ୍ଗ ଢାଳିଦେଲେ ଯେ, ସଖିଏ ତା ଦେଖି କହିଲେ— ଜେମା ତୁ ଏକା ଶୁଣିନାହୁଁ, ଆମେ ବି ସେ ସୁନ୍ଦର ପୁରୁଷର ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣିଛୁଁ । ହେଲେ ସେ ତ ଏଠାରେ ନାହିଁ, ଏହା କଥା ମାତ୍ର । ତୁ ଏପରି ଭାବରେ ଅପାଙ୍ଗ ଢାଳିଲୁ ଯେ ସେ ପୁରୁଷଟି ଏଠି ଥିଲେ ତ ତାହା ଦେଖି ସେ ମରି ଯାଇଥାନ୍ତା । ଏହା ଶୁଣି ଜଣେ ସଖି ବଞ୍ଚାଇ କହିଲା—‘ମରନ୍ତା କିପରି ? ରୁକ୍ମିଣୀର ହାସ୍ୟ ଅମୃତ ଅଛିତ ? ସେଥିରେ ସେ ବଞ୍ଚି ଆସନ୍ତା ନାହିଁକି ?’

‘‘ଅବରୋଧ ପ୍ରିୟ ସଙ୍ଗିସଙ୍ଗରେ

ତୁଙ୍ଗ ଅଟ୍ଟାଳି ଉତ୍ସଙ୍ଗେ ରଙ୍ଗରେ

ଥିଲେ ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ କର୍ଣ୍ଣେ ବାଜିଲା

ଉଲ୍ଲାସ ତା ଭ୍ରୁଲତାରେ ରାଜିଲା

ସମତ୍ତେ ସଖୀଙ୍କୁ

ଚାହିଁ କର୍ଣ୍ଣାୟତ୍ତ କଲେ ଆଖିକୁ” ।

କିନ୍ତୁ କବି ତାପରେ ଅନ୍ୟ କଳାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି—

କ୍ଷୀର ସାଗର ଉଦର ଆଦରିଛି ନବ ମୁଦିର ଜ୍ୟୋତି ସଙ୍ଗ

ଚଣ୍ଡୀ ନିଶିଧବ ଧବଳେ ମିଶିଛି ଅଧବଳ ବିଷ କୁରଙ୍ଗ

ହାସେ ରାମାର

ନୀଳିମାର ନାହିଁ ସଂଚାର

ଏପରି ବିଦଗ୍‌ଧ କୀର୍ତ୍ତି ଯାର ଶୁଦ୍ଧ ସେହି ଏହି କଳା ବିଚାର ।

ଦୁଗ୍ଧ ସମୁଦ୍ର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧବଳ ନୁହେଁ । କାରଣ ତା ମଧ୍ୟରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନୀଳମେଘ ରଙ୍ଗିମା ଅଙ୍ଗ ରହିଛି । ଶିବ ରଜତଗିରିନିଭ ଧବଳ ହେଲେହେଁ ତାଙ୍କ କଣ୍ଠ ନୀଳହେତୁ ସେ ମଧ୍ୟ ଧବଳ ନୁହନ୍ତି । ନିଶିଧବ ଚନ୍ଦ୍ରମା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧବଳ ହେଲେହେଁ, ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ କଳଙ୍କ ଚିହ୍ନ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ନବୀନା ଜେମାମଣି ରୁକ୍ମିଣୀର ହସରେ ଟିକେ ହେଲେ ନୀଳିମା ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ମୁଖ, ସେ ଦନ୍ତ, ସେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟରେ କଳଙ୍କର ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ସେ ଏମନ୍ତ ସ୍ୱତଃ ଏବଂ ମାଦକ ଯେ ତା ଦେଖିଲେ ବିଶ୍ୱ ପ୍ରଲୋଭିତ ହୋଇ ପଡ଼ିବ । ଏ କଳାର ବିଚାର ହେଲା ଏହି ଯେ ଯାହାର ବିଦଗ୍‌ଧ କୀତ୍ତି ଏପରି ଶୁଦ୍ଧ ତା’ରି କଥା ଲେଖାଯାଇଛି । ଏଥିରୁ ଜଣାଯିବ କବି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିପରି ଉଚ୍ଚଧାରଣା ଦେଇପାରିଛନ୍ତି ?

ତାଛଡ଼ା କବିଙ୍କ ରଚନା ତୃତୀୟ କଳାରେ ବହୁଳ କରି ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ ବିଜେହେବାବେଳେ ପଥରେ ବହୁ ଫୁଲପାଖୁଡ଼ା ବିଞ୍ଛିହୋଇ ତା ଉପରେ କେତକୀ ଫୁଲ ଭିତର ଧୂଳି ସିଞ୍ଚା ଯାଇଥିଲା । ଏସବୁ ଅବଶ୍ୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଅନୁକରଣ । (ଲାବଣ୍ୟବତୀ)

‘‘ପରିଚାରି ବର୍ଗ ଆଚରିଲେ ମାର୍ଗ ମାର୍ଜନା ସିଦ୍ଧି ବେଗକରି

ଶିଳ୍ପ କଳ୍ପନାରେ କମଳ କୋମଳ ଦଳ ବହଳ କରିପାରି

ତଥି ଉପରେ, କେତକୀ ଗର୍ଭସ୍ଥ ରଜକୁ

ସୁସଞ୍ଚେ ସିଞ୍ଚିସେ କରାଇଲେ ବିଜେ ଅବଳା ସମାଜ ରାଜକୁ । ୫ ।

                  (୩ୟ କଳା)

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଜେମା ରୁକ୍ମିଣୀ କିପରି ଏକ ଭୂମିରେ ଜନ୍ମିଥିଲେ, ତାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଯେପରି ସର୍ବୋତ୍ତମ ହୋଇଛି କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଦ୍ୱାରକା ଏବଂ ସେ ନିଜେ କିପରି, ତାହା କବି ଅତି ନିଗୂଢ଼, ଲୋଭନୀୟ ଭାଷାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କବିତ୍ୱକୁ ଏକାବେଳେ ନିଜସ୍ୱ କରି ନେଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର କବିତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ—

‘‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବିଳାସ ବି-ନ୍ୟାସ ବିନାଲେଶ

ଲସିବ ନାହିଁ ଏ ମାରକ”

‘‘ନେଲେ ହରି ହରି ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ

ବିହରି ଗଲା ଏହି ହୁରି”

‘‘ପୁରୋଧା ନନ୍ଦନା ସାରି ବନ୍ଦାପନା

ମଣ୍ଡିଦେଇ ଧଣ୍ଡିଦେଇ ଧଣ୍ଡି-ପ୍ରସାଦ”

‘‘ନନ୍ଦିଘୋଷକୁ ଇନ୍ଦିବର ସୁନ୍ଦର

ରୂଚାଇତ ଥିଲେ ଅନନ୍ତେ”

—ଏପରି ଶତ ଶତ ପଦ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଲୋକେ ପ୍ରବଚନ ଭାବରେ ଗାଁ ଗାଁରେ ଗାଇଥାନ୍ତି । ସୁର ଧରି ତାଙ୍କ କବିତା ଗାଇଦେଲେ ସତରେ ଗଛରୁ ଫୁଲ ଝଡ଼ିପଡ଼ିବ । ପଥର ତରଳିଯିବ, ବାଘଭାଲୁ ଥୟହୋଇ ରହିଯିବେ ବୋଲି ପ୍ରବାଦଅଛି ।

ମହେନ୍ଦ୍ର ମଣି ସୁନ୍ଦର ଯଦୁବୃନ୍ଦ ପୁରନ୍ଦର ରୌପ୍ୟ କନ୍ଦର

ନାଥ ଯା ପାଥୋଜ ପଦାଙ୍କେ ପକାନ୍ତି ମଥାମୁଦି ନେତ୍ର ପନ୍ଦର

ଅଷ୍ଟ ନେତ୍ରର

କଷ୍ଟ ହରଣେ ସେ କୁଶଳ

ଯାହା ରୋମମାଳ ଲତା ଆଳବାଳ ସଦୃଶ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ମଣ୍ଡଳ (୩/୨୩)

କବି ତାଙ୍କ କବିତାରେ ଆଧୁନିକତାକୁ ମଧ୍ୟ ନିପୂଣ ଭାବେ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଭାବରେ ରଖିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେ ଏ କାବ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ-ରୀତି ରକ୍ଷାକୁ କେବେହେଲେ ଭୁଲିନାହାନ୍ତି । କାରଣ ରୀତିର ବୈଦର୍ଭୀ ରଚନାରେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜିତ ବର୍ଣ୍ଣ ବିନ୍ୟାସ ଓ ଗୌଡ଼ୀ ରଚନାରେ ଓଜ-ପ୍ରକାଶକ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଆଡ଼ମ୍ବରଯୁକ୍ତ ସମାସ ବହୁଳ ରଚନା ଏମନ୍ତକି ସୁଖବୋଧ, ସାଡ଼ମ୍ବର, ସାଳଙ୍କାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଭରି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ—

‘‘ଧରାଧର ପୟୋଧରା ଧୀରାବୃନ୍ଦ, ପର୍ବ ଶର୍ବରୀଶ ଗର୍ବ ବିମର୍ଦ୍ଦନ ହାସ, ସ୍ୱର୍ଗସରଣୀ ବିଳାସିନୀ ଗର୍ଭଳସୀ ରାଜହଂସୀ ଗମନ ଶୋଭା” ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପାଠକ ପଢ଼ି ଜାଣିବେ । ତାଙ୍କର ଏହି ରଚନାରେ ଅଶ୍ଳୀଳ ବର୍ଣ୍ଣନା ଗୋଟିଏ ଧାଡ଼ି ହେଲେ ସେ ରଖିନାହାନ୍ତି । ଯାହା ବା ଆଦିରସାତ୍ମକ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି, ଏପରି ଶ୍ଲେଷରେ ବ୍ୟଞ୍ଜିତ ଯେ ବରଂ ତା ପଢ଼ି ଜଣେ ଯୋଗୀମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରକାଶ କରିବ । ଦ୍ୱିତୀୟ କଳାର ୧୨, ୧୩, ୧୪ ପଦଟିମାନ ପାଠକଲେ ପାଠକ ତାହା ସମଝିବେ ।

ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର କବି ନିଶ୍ଚୟ ଯେ ସଂସ୍କୃତରେ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ ଏହା କହିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । କିନ୍ତୁ ରଚନାକୁ ସେ ଏପରି ନିଜସ୍ୱ କରିଛନ୍ତି ଯେ, ତାହା ଧରି ଦେବାର ସୁବିଧା ହୁଏ ନାହିଁ । ତେବେ ବହୁ ଆଲୋଚନାର ପରେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ଜାଣିଯିବେ । ସେ ପାଣିନୀଙ୍କ ବ୍ୟାକରଣଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଅଳଙ୍କାର ଶାସ୍ତ୍ର, ଭେଷଜ ଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ୟୋତିଶାସ୍ତ୍ର, ଭକ୍ତିଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ନିଗୂଢ଼ ଦର୍ଶନ ଆଦିର ବହୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ସେ ସବୁ ପାଠକ ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ପାଠ କରି ନିଶ୍ଚୟ ଜାଣିବେ । ଉଦାହରଣ ଦେବା ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ ।

କବିତ୍ୱ ଏବଂ ପ୍ରତିଭା ଏକତ୍ର ଘନିଷ୍ଟ ନ ହେଲେ ଏପରି ପ୍ରଜ୍ଞା ଏବଂ କବିତ୍ୱ ପ୍ରକଟିତ ହେବା ଅସମ୍ଭବ ମନେ ହୁଏ । ରୁକ୍ମିଣୀ ପରିଣୟ ବିବରଣ ଆମେ ଦଶଥର ବିଭିନ୍ନ କାବ୍ୟ ପୁରାଣାଦିରୁ ପାଠ କରି ସାରି, ଯେବେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନା ପାଠକରୁଁ ତେବେ ଆମେ ତାହା ନୂଆ ପଢ଼ିଲୁ ବୋଲି ନିଶ୍ଚୟ ମନେ ହେବ ।

କବି ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଗାର, କରୁଣ, ଶାନ୍ତ, ରୌଦ୍ର ବୀର, ଅଦ୍‌ଭୂତ, ହାସ୍ୟ, ଭୟାନକ, ବୀଭତ୍ସ ରସମାନଙ୍କୁ ଯେପରି ଯଥାସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାନ୍ତର ଭେଦରେ ଖଞ୍ଜିଛନ୍ତି ସେପରି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବର ଲକ୍ଷଣମାନ ଯଥା ରତି, ଶୋକ, ନିର୍ବେଦ, କ୍ରୋଧ, ଉତ୍ସାହ, ବିସ୍ମୟ, ହାସ୍ୟ, ଭୟ, ଜୁଗୁପ୍‌ସା ଆଦିକୁ ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଥୋଇପାରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଅପଟାନ୍ତର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଅର୍ଥାତ ଶବ୍ଦଗୁଣ ମଧ୍ୟରେ— ଶ୍ଲେଷ, ପ୍ରସାଦ, ସମତା, ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ସୁକୁମାରତା, ଅର୍ଥବ୍ୟକ୍ତି, ଉଦାରତା, ଓଜ, କାନ୍ତି, ସମାଧି ସର୍ବତ୍ର ପୂରି ରହିଛି । ଏମନ୍ତ କି ଭାବ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ହର୍ଷ, ସ୍ମୃତି, ବ୍ରୀଡ଼ା, ମୋହ, ଧୃତି, ଶଦ୍ଧା, ଗ୍ଲାନି, ଦୈନ୍ୟ, ଚିନ୍ତା, ମଦ, ଶ୍ରମ, ଗର୍ବ, ନିଦ୍ରା, ମତି, ବ୍ୟାଧି, ତ୍ରାସ, ସୁପ୍ରି, ବିବୋଧ, ଅମର୍ଷ, ଅବହିତ୍‌ଥ, ଉଗ୍ରତା, ଉନ୍ମାଦ, ମରଣ, ବିତର୍କ, ବିଷାଦ, ଔତ୍ସୁକ୍ୟ, ଆବେଗ, ଜଡ଼ତା, ଆଳସ୍ୟ, ଅସୁୟା, ଅପସ୍ମାର, ଚପଳତା, ନିର୍ବେଦ, ଦେବପ୍ରୀତି ଆଦି ଖଞ୍ଜିବାରେ ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିପୂଣ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ କରିପାରିଛନ୍ତି ।

ଏପରି ବିଚାରବନ୍ତ ଭାବରେ ସେ ନାୟିକାମାନଙ୍କୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଜଣାଯାଏ କାମଶାସ୍ତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ଅସୀମ ଦକ୍ଷତା ଜନ୍ମିଥିଲା । ଅବଶ୍ୟ ରାଜକୁମାରୀଙ୍କୁ ପଦ୍ମିନୀ ଭାବରେ ଏବଂ ସଖୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଚିତ୍ରିଣୀ, ଶଙ୍ଖିନୀ ଭାବରେ ସେ ଚିତ୍ରିତ କରିଛନ୍ତି ।

ବିଶେଷ ଭାବରେ ଦେଖିବାର କଥା ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ ଯେଉଁ ପତ୍ରଖଣ୍ଡି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଲେଖିଛନ୍ତି, ତାହା ସାତଟି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏବଂ ଏତେ ପ୍ରଲୋଭନୀୟ ଯେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କର ଯେପରି ଏକ ଏକ ଅଂଶ ତଦ୍ୱାରା ତୁଣ୍ଡେ ତୁଣ୍ଡେ ଜନସମାଜରେ ରହି ଆସିଛନ୍ତି । ଏ ସବୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ତୁଣ୍ଡେ ତୁଣ୍ଡେ ବୋଲା ହେଉଥିବାର ଶୁଣାଯାଏ ।

ରୁକ୍ମିଣୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ରୂପ, ଗୁଣାଦି ଭାଟଠୁଁ ଶୁଣି ତାଙ୍କଠାରେ ଆତ୍ମାର୍ପଣ କରି ଦେଇଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ କଂସବଧ, ଯୋଗୁଁ ଜରାସନ୍ଧ ଦୌରାତ୍ମ୍ୟରେ ଦ୍ୱାରକାପୁରୀର ନିର୍ମ୍ମାଣ ଆଦି ସେତେବେଳେ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିଲା । କୃଷ୍ଣ ଜଣେ ପରମପୁରୁଷ ଏ ସମ୍ବାଦ ମଧ୍ୟ ଲୁଚି ନଥିଲା । ଶିଶୁପାଳ ଜଣେ ଘୃଣ୍ୟ, ଅତ୍ୟଚାରୀ ନିଷ୍ଠୁର ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜଣାଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ନିଜର ଭାଗ୍ୟ ନିଜେ ଗଢ଼ିବାକୁ ଯେତେବେଳେ ଗଲେ, କଣ କରିବେ ନାରୀର ଯେଉଁ ଗର୍ବଟିକକ ତାହା ଜଣେ ଅପରିଚିତ ପୁରୁଷଠାରେ ସମର୍ପି ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ତେବେ ସେ ତାହା ଅପାତ୍ରରେ ଦାନ କରି ନଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଚିଠି ରଚନା ଏହିପରି—

ପ୍ରଥମ ପଦ—

ନିଗମ ବନିତାର            ଫୁଲଗବା ଶିଖର

ମଂଜୁ ବଞ୍ଜୁଳ କଳିଗୁଚ୍ଛ

ପଦାଙ୍ଗୁଳିରୁ ଢ଼ାଳି            ବ୍ରହ୍ମସଲୀଳ ଶୂଳି

ଗରଳ ଜ୍ୱଳା କଲ ତୁଚ୍ଛ

ହେ ଯଦୁବତ୍ସ !

ଧାତା ଚିନ୍ତାକୁ ହେଲ ସତ୍ସ୍ୟ

ସିନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁକ ହେଲା ପୁଚ୍ଛ

ଶକ୍ର ଆର୍ତ୍ତ କର୍ତ୍ତନ            କର୍ତ୍ତରୀ କଲବନ

ନର୍ତ୍ତନକାରୀ ହରି ଅଚ୍ଛ ହେ । ୬।୬ ।

ଶେଷପଦ—

ବ୍ୟାଜ ନୁହେ ଏ ଗୀର            ତ୍ୟାଗ କରି ନପାର

ପୟର ପୁରାଣରେ ସ୍ୱଚ୍ଛ

ମଥା ପୋତିଲେ ବ୍ୟଥା            ଲଭିବଟି ସର୍ବଥା

ମିଥ୍ୟା ଏ ନୁହନ୍ତି ଶ୍ରୀବତ୍ସ

ହେ ! କେକୀ ପୁଚ୍ଛ—

ମୁକୁଟ ! ନ କରିବ ମିଛ

ସଂକଟକୁ ମୋ ନାହିଁ କଚ୍ଛ

ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଲି ବହ            ବହିବା ପାଇଁ ସ୍ନେହ

ବହି ତ ହୋଇଥିଲ କଚ୍ଛା । ୬।୧୨ ।

ପତ୍ର ଲିଖିତ ୭ଟି ପଦର ସାରାଂଶ ହେଳା—’‘ହେ ଯଦୁବର ! ତୁମ୍ଭେ ଦିନେ ସ୍ୱ ଅଙ୍ଗୁଳି ଘାତରେ ଜଗତତ୍ପାବିନୀ ଗଙ୍ଗାଙ୍କୁ ଜନ୍ମାଇ ସେଥିରେ ଶିବଙ୍କ ଗରଳ ଜ୍ୱାଳା ନିବାରଣ କରିଥିଲ । ଦିନେ ମତ୍ସ୍ୟ ରୂପରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ବେଦକୁ ଅପାର ସମୁଦ୍ରରୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ, ପୁଣି ଦିନେ ଭୀତ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲାଗି ମର୍କଟ ଓ ଭଲ୍ଲୁକଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ରହି ରାବଣ ବଧ କରିଥିଲ ସତ କିନ୍ତୁ ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତୁମର ପ୍ରଶଂସା କଣ ହେବ ? କାରଣ ତୁମ୍ଭେ ହରିହର ଏକାତ୍ମା ହେତୁ ଏକତନୁ । ତୁମ୍ଭ ନାଭୀ କମଳରୁ ବ୍ରହ୍ମା ଜନ୍ମିବାରୁ ସେ ତୁମର ତନୁଜ । ଇନ୍ଦ୍ର ଉପେନ୍ଦ୍ର ତୁମ୍ଭେ ଦୁଇଭାଇ ହେତୁ ଇନ୍ଦ୍ର ତୁମାର ଭାଇ । ତା ଛଡ଼ା ପ୍ରଳୟ ଘୁଞ୍ଚାଇ ତୁମ୍ଭେ ମାର୍କଣ୍ଡେୟଙ୍କୁ ଯେ ରକ୍ଷା କରିଥିଲ ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ତମର ପ୍ରଶଂସା ନାହିଁ । କାରଣ ତାଙ୍କୁ ତ ତୁମ୍ଭେ ତୁମଠୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜଣେ ବୋଲି କହ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଗୋପୀନୀଙ୍କ ପ୍ରେମରେ ମତ୍ତ ଥିବାରୁ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଯାହା ଧରିଥିଲ, ଏଥିରେ ବା କି ପ୍ରଶଂସା ତୁମର ଅଛି ? ହସ୍ତୀକୁ ରକ୍ଷା କଲ ବୋଲି ଲୋକେ ପ୍ରଶଂସା କରିଥାନ୍ତି । ମୁଁ ଭାବୁଛି ତୁମ୍ଭେ କାନ୍ତା (ନାରୀ) ସ୍ନେହୀ ଥିବାରୁ ହସ୍ତୀଠାରେ ଧୀର ଗମନ ଦେଖି ତାକୁ ନିଶ୍ଚୟ ରକ୍ଷା କରିଚ । ଏଠି କିଏ କହିପାରେ, କୁବଳୟା ତ ପୁଣି ଏକ ଗଜ ଥିଲା । ତା’ର କ’ଣ ଧୀର ଗମନ ନ ଥିଲା କି ? ତାକୁ ତା ଦାନ୍ତ ଉପାଡ଼ି କିଆଁ ମାଇଲ ? ମନେ ହୁଏ ଯେଉଁ ଗଜକୁ ତୁମେ ରଖିଲ ସେ ରଖ ରଖ ବୋଲି କରୁଣ ଧ୍ୱନି କରିଥିଲା । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଭକ୍ତିରେ ନ ଡାକିଲେ ତୁମ୍ଭେ ନାରୀ ସ୍ନେହୀ ଭାବରେ ନାରୀର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖି ମଧ୍ୟ ଦୟାର୍ଦ୍ର ହୋଇ ନ ଥାଅ । ବସ୍ତୁତଃ ନାରୀ ପ୍ରତି ପୁରୁଷ ସର୍ବତ୍ର ଆକାଙ୍‌କ୍ଷୀ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କଣ କରିବି ଏପରି ଅସୁବିଧାରେ ମୁଁ ପଡ଼ିଛି ଯେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ବୋଧହୁଏ ଭକ୍ତିରେ ନ ଡାକିଲେ ତୁମ୍ଭେ ମୋ ଡାକ ଶୁଣିବ ନାହିଁ । ତେବେ ଶୁଣ— ନାଦେ ସଫା ମତେ ଆଶୀର୍ବାଦ କଲେ ଯେ ମୁଁ ତୁମକୁ ଲଭିବି । ଭାବୁଛି, ସତରେ ତାଙ୍କ ପରି ଦେବର୍ଷିଙ୍କ ବଚନ କଣ ମିଥ୍ୟା ହେବ ?— ମୋ ଜୀବ ବୃକ୍ଷକୁ କଣ ଶିଶୁପାଳ ରୂପକ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ଗ୍ରୀଷ୍ମରେ ପୋଡ଼ି ଦିଆଯିବ ? ମୋର ଆଶା, ତୁମ୍ଭେ ନିଶ୍ଚୟ ନବୀନ ମେଘ ହୋଇ ବର୍ଷାଦିନରେ ମୋତେ ବଞ୍ଚାଇବ । ମନେ ରଖ, ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତଃପୁରଚାରିଣୀ ଯୁବତୀର ଏହା କେବେ କାପଟ୍ୟ ନୁହେଁ । ମୁଁ ତୁମର ପିଲା ଦିନର କଥା ସବୁ ବହୁତ ଶୁଣିଛି । ତେଣୁ ଜାଣିଛି ଯେ— ତୁମ୍ଭେ କେବେ ଜଣେ ଅସହାୟା ଯୁବତୀ ପ୍ରତି ନିର୍ଦ୍ଦୟ ହେବନି । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ସରଳା ବାଳିକାର ଭାର ତୁମ୍ଭେ ବହନ କର । କାରଣ ମହା ଭାର ବହନରେ ତୁମ୍ଭେ ଯେ ଦିନେ କଚ୍ଛପ ରୁପ ଧରିଥିଲ ? ନ ହେଲେ ମୋର ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଜାଣିବ ।

ରୂପ ଗର୍ବିଣୀ ରମଣୀ କେବେ କାହାକୁ ସ୍ୱାମୀ ରୂପେ ପାଇବା ଲାଗି ନିବେଦନ କରି ନ ଥାଏ । ଅବା ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପରି ବରଣ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଘଟଣା ଚକ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିବା ଅପେକ୍ଷା ଏପରି ନିବେଦନ କରିବାକୁ ରୁକ୍ମିଣୀ ସମୀଚୀନ ବୋଲି ମନେ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି କାବ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୟୋଗରେ ଏକାକ୍ଷର, ସଡ଼ଷ୍ଠକ, ନିରୋଷ୍ଠକ, ଅବନା ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରର ଉଦାହରଣ ନ ଥାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଉପମା, ଅନୁପ୍ରାସ, ଯମକ, ଶ୍ଳେଷ, ଅଦଭୁତୋପମା, ଅନ୍ତର୍ଲିପି, ବହିର୍ଲିପି ଆଦି ଦେଇ ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତା ନିଜ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରି ପାଠିକା ପାଠକମାନଙ୍କୁ ମୁଗ୍‌ଧ ଓ ମୋହିତ କରି ପାରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ କବି ନିଜକୁ ଶୁଦ୍ର ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣିତ କରି ତାଙ୍କର ମୁଖୋଚ୍ଛିଷ୍ଟ ସ୍ୱରୂପ କବିତାମାନ ସର୍ବସାଧାରଣ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ଦେଇଛନ୍ତି ତାହା ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ସେଥିରୁ ତାଙ୍କର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେବ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଏହି କାବ୍ୟ ପ୍ରବନ୍ଧ-ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଘେନି ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ଯେପରି ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି, ପାଠ କଲେ ତାହା ପାଠିକା ଏବଂ ପାଠକମାନେ କବିଙ୍କର ଏକ ବିଶେଷ ମହତ୍ୱ ଉପଲବ୍‌ଧି କରିପାରିବେ । ତେଣୁ ଏଥିରେ ତାହା ଉଦ୍ଧାର କରାଗଲା ।

ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି —

‘‘ଶ୍ଲେଷାଳଙ୍କାର, ଯଦୁମଣି ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ଏକ ଏକ ଶବ୍ଦକୁ ରୈବତ ପର୍ବତର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଏକ ଶବ୍ଦ ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ହେବାର କାରଣ କଣ ? ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କୁ କେତେକ ବୃକ୍ଷ ମୂଳରେ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ବୌଦ୍ଧ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଅଛି । ଏଣୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ ଯେଉଁ ଋଷି ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ବାସ କରୁଥିଲେ ସେହି ଋଷିଙ୍କ ନାମ ଅନୁସାରେ ସେହି ବୃକ୍ଷର ନାମକରଣ ହୋଇଅଛି । ଏହିପରି ଭକ୍ତ ସୂତ୍ର ପ୍ରଣେତା ଋଷିଙ୍କ ନାମ ଶାଣ୍ଡିଲ୍ୟ ଓ ବେଲଗଛର ନାମ ସାଣ୍ଡିଲ୍ୟ ।

ମାତଙ୍ଗ କୁମ୍ଭ ଅଗସ୍ତୀ ସଂସଗୀ

ଭୃଗୁ କଚିଳ ମରିଚ ସରାଗୀ

ଶାଣ୍ଡିଲ୍ୟେ କଉଶିକ ଡ଼ାକେ ବ୍ୟାସ

ଭରଦ୍ୱାଜ ଶୁକ ହାରିତ ବଂଶ ସେ

ବରାହ ରୋମାଞ୍ଚ ସଙ୍ଗ ଯେ

ରାମ ଶତାନନ୍ଦ ପବତ ବିଦିତ

ଜନକ ସଂସାର ଭଙ୍ଗ ଯେ ।

(ପଣ୍ଡିତ ମିଶ୍ର ତାଙ୍କ ଲେଖାରେ ଏହି ପଦଟି ଦେଇ ନାହାନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏହି ପଦ ଲକ୍ଷରେ ସେ ଲେଖିଥିବାରୁ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି । ଏହାର ଟୀକା ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ —ଛା ୧−୧୪ ପୃଷ୍ଠା)

‘ନାୟିକାର ବନବିହାର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଯଦୁମଣି ଯେପରି ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି, ସେପରି ଅର୍ଥ— ବିଶିଷ୍ଟତାର ଶ୍ଲେଷ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ବୋଧହୁଏ ନାହିଁ ।

କେ କହିଲା ନାଗେଶ୍ୱର ପଦ୍ମତୋଳା

ବିଦ୍ୟାରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୁଁ ଅଟେ

ଶୁଣି ବେନି ଅଥ ମଣି ରମଣୀଏ

ବେନି ଅର୍ଥକୁ ରଖି ରଟେ

ତେବେ ଭୋଗୀର

ବିହାର ବିଧାନ କରିବୁ

ରଜନୀ କର ଚାଳିଲେ ସେ ନାଗର ଉଗ୍ର ପରିତାପ ହରିବୁ ।

‘‘ନାଗେଶ୍ୱର ଓ ପଦ୍ମଫୁଲ ତୋଳିବା ବିଦ୍ୟା ଏବଂ ନାଗେଶ୍ୱର ବଜାଇବା ଓ ପଦ୍ମତୋଳା ଗାଇବା ବିଦ୍ୟା । ଭୋଗୀ−ବିଳାସୀ ଓ ସର୍ପ, ବିଳାସୀର ଫୁଲ, ସର୍ପର ବାଜାଗୀତ ଲୋଡ଼ା । ରଜନୀକର ଚାଲିଲେ—ଚନ୍ଦ୍ର ଚାଳନା କଲେ ଓ ଧୂଳି ସମୂହ (ରଜନିକର) ମନ୍ତ୍ର ଫିଙ୍ଗିଲେ । ନାଗ−ରସିକର ଓ ସର୍ପର ।

‘‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କବିଙ୍କ ପରି କେବଳ ଫୁଲ ଓ ଶିବ ଅର୍ଥରେ ଯଦୁମଣି ‘ନାଗେଶ୍ୱର’ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରି ନାହାନ୍ତି । ଆହୁରି ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶ୍ଲେଷ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ ।

ଶଙ୍କର ପର−ଜରେ ପଡ଼ିରହିଲେ ଯୋଗ ଆଶାବରୀ ଗଉରୀ

ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଭୈରବ ଦେବାରୁ ବହିବ କୋଳାହଳ ପୁରୀ

ମାଳବରେ ଯେ, ହୋଇବ ଶଙ୍କରାଭରଣ

ବିଷ ଆହାରି ହୋଇବୁ ନ ଭେଟିଲେ ମୋହନ ମଙ୍ଗଳ କଲ୍ୟାଣ !

ଶଙ୍କରପର−ଜରେ−କାମଜ୍ୱରରେ, କେବଳ ଆଶକୁ ବରଣ କରିବା ଘେନି (ଆଶାବରୀ) ଗୌରୀ ବା ପାର୍ବତୀ ପଡ଼ି ରହିଥିଲେ । (ସେପରି ପଡ଼ି ରହିଲେ ଏ ନାୟିକା ପାର୍ବତୀ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଭୈରବ (ଭୟ) ଦେବାରୁ ଏ ପୁରୀରେ କୋଳାହଳ ପଡ଼ିଛି । ମାଳ−ଶ୍ରେଷ୍ଠଦ୍ୱାରା ଶିବଙ୍କର ଅଳଙ୍କାର ହେବ । ମଙ୍ଗଳ କଲ୍ୟାଣ ମୋହନଙ୍କୁ ନ ଭେଟିରେ ବିଷାହାରୀ ହେବୁ ବା ବିଷ ଖାଇବୁଁ । ଏହି ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ଛଡ଼ା ଶଙ୍କର ପରଜ ରାଗରୁ କିପରି ଆଶାବରୀ ଓ ଗୌରୀ, ଲଳିତ ବସନ୍ତ ରାଗରୁ ଭୈରବ ପ୍ରଭୃତି ରାଗର ଉତ୍‌ପତ୍ତି ଘଟେ, ତହିଁର ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଅଛି । ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନେ ଏହାକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ଉଚିତ ।”

(ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ।)

ଚଉପଦୀମାଳା−

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଚଉପଦୀମାଳା କେତେକ ଅନବଦ୍ୟ କବିତାର ସମଷ୍ଟି । କିପରି ତାହା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଛି ତାର ଇତିହାସ ପୂର୍ବରୁ ଦିଆଯାଇଛି ।

୨୮ଟି କବିବାରୁ ୪ଟି କବିତା ଭଜନ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଏହି ଭଜନ ମଧ୍ୟରେ ପୁତ୍ରଶୋକାତୁର ଯଦୁମଣି ‘ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା’ କବିତାଟି ଏକାନ୍ତ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଓ ମଧୁର ଭାବରେ ଗାଇଛନ୍ତି । କବିତାଟିର ମର୍ମ୍ମହେଲା—

ଯେପରି କଂସ ଗଜକୁ ମାଇଲ, ସେପରି କୁମ୍ଭୀରଠାରୁ ଗଜ ଏକ ରକ୍ଷା କଲା । ଯେପରି ବଳୀର ଦାନ ବିଭୂତିକୁ ଲୋପକଲ, ସେପରି ଅକିଞ୍ଚନ ସୁଦାମକୁ ପ୍ରଚୁର ଦାନକଲ । ଯେପରି ଗୋପୀଙ୍କ ମହତ୍ୱ ନେଲ, ସେପରି କୃଷ୍ଣାଙ୍କୁ କୁରୁସଭାରେ ମହତ୍ୱ ଦାନକଲ ।

କିନ୍ତୁ—

ପାତଳୀ ମୁକୁଟ ଶ୍ରେଣୀ

ଶିରୋମଣି ଯଦୁମଣି

ମନ ତିଳେ ନେଇ ନ ପାରିବ

ଏହା ଉଦ୍ଧାରଣେ ଯେବେ

ଚିତ୍ତ ଦେଇପାର ଲବେ

ତେବେସିନା ଦାତା ବୋଲାଇବ

ନୀଳାଚଳ କଳାକର

ନେଲ ଯାହା ଦେଲେ ତାହା

ଏଥକୁ କିପାଇଁ ମହା−

ଦାତା ପଣେ ପତକା ବାନ୍ଧିଛ ?

ସେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ନିକଟରେ କବିତାଟି ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା ଏହି ଭାବରେ ଗାନ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜା ବିନାୟକ ତାଙ୍କୁ କହିଥିଲେ, ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ତୁମ୍ଭପାଇଁ ଯଦୁମଣି ଏତିକିରେ ସରିଗଲା ? ତହୁଁ ସେ ଭାବିଚିନ୍ତି ପରେ ପରେ ‘‘ନେଲ ଯାହା−ଦେଲ ତାହା” ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ।

ଅନୁପ୍ରାସ ଖଞ୍ଜିବାରେ ସେ ଜଣେ ବିଚକ୍ଷଣ କବି ଥିଲେ । ଉଦାହରଣ ସୂରୁପ କକା, ବକା, ଦକା ଡକା ଧକ୍‌କା, ପକ୍‌କା, ଏକା ଏବଂ ବିରଞ୍ଚି, ବିପଞ୍ଚ, ମଞ୍ଚୁ, କୁଞ୍ଚିଚ୍ଛ, ବିଂଚୁଥିଲି, ସଂକୁଚିତ, କିଂଚିତ, ଗାଞ୍ଚି ପହଞ୍ଚ ଆଦି ପ୍ରୟୋଗ ରେ ସେ ଏପରି ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଯେ କବିତାମାନ ଗାନକରିବାବେଳେ ଅର୍ଥ ବୁଝାବା ନବୁଝ ସ୍ୱତଃ ମୁର୍ଖଠାରେ ମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ଫୁଟିଉଠେ ।

ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ ଯେଉଁ ସାତଟି କବିତା ଲେଖିଛନ୍ତି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏଠାରେ ଦିଆଯାଉଛି ।

ପୟୋଧରାରେ

ଚିର ଅଚିର ବୟସୀ ତୁ ଏ ଧରାରେ ।୦ ।

ଖଞ୍ଜା ତୋ ଖଞ୍ଜନା

ଖଞ୍ଜାଅ ଗଞ୍ଜନା

ଖକୁ ଖଙ୍ଗ ଯଦୁମଣି ତୋ ଖଟଣି ପରାରେ ।

ଅର୍ଥାତ ରେ ଖଞ୍ଜନା ( ଖଞ୍ଜନା ନାମ ଧାରିଣୀ) ଖଞ୍ଜ ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଁ ତୋ ସେବାରେ ନିଯୁକ୍ତ । ଅଥବା ତୁ ଖଞ୍ଜନ ଖଞ୍ଜା—ଖଞ୍ଜନା ନାମକ ରାଗିଣୀକୁ ଗାନକରି, ମୋର ଗଞ୍ଜନାକୁ ଖଞ୍ଜାଅ—ଶୂନ୍ୟରେ । ମୋ ମନୋବେଦନା ଦୂରକର । ‘ଖ’ କୁ–ସ୍ୱର୍ଗକୁ–ବା ଆକାଶକୁ, ଗଙ୍ଗା—ସମୁଦ୍ରବାସୀ ମାଛ ବିଶେଷ ଯେପରି ଅତି ଅନୁପଯୁକ୍ତ, ସେହିପରି ସେବା ବିଷୟରେ ଅତି ଅନୁପଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଯଦୁମଣି ତୋ ଖଟଣୀ—ଭୃତ୍ୟ ପରା ? ଅର୍ଥାତ ତୁ ସ୍ୱର୍ଗପରି ଅତି ଉଚ୍ଚରେ ହେଲେ ମୁଁ ସମୁଦ୍ରବାସୀ ଜୀବପରି ଅତି ନିମ୍ନରେ । ତଥାପି ସର୍ବଦା ତୋର ଭୃତ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ତୁ ଖଞ୍ଜନା ରାଗିଣୀ ଗାଇ ମୋର ମାନସିକ ଗଞ୍ଜନା ଦୂରକର ।

(ପଣ୍ଡିତ ଗୋପୀନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ଟୀକା)

ଏହିସବୁ ସଙ୍ଗୀତ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ସେ ଯେତେ ପ୍ରକାର ବନ୍ଦନା କରିଛନ୍ତି, ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଗୋଟିଏ କବିତାରେ ଭର୍ଯ୍ୟାଙ୍କ ବହୁ ସଦ୍‌ଗୁଣକୁ ବହୁ ସୁଖାଦ୍ୟ ସହିତ ତୁଳନା କରି ଲେଖିଛନ୍ତ -

ତୁ ମୋ ପ୍ରୀତି ମୋଦକୀ ପସରାରେ

ମୁଁ ତୋ ଲାଗୁଆ ଗ୍ରାହକ ପରା । ୦ ।

ଗୁମାନକୁ ତୋର ଗୁଡ଼ସାର ମଣେ

ସନମାନଟି ତୋ ଛେନା କାକରା । ୧ ।

ଇଙ୍ଗିତ ଭଙ୍ଗିତୋ ସୁରସ ଆରିସା

ସମାଦର ସରପୁଳି କାକରା । ୨ ।

ଗାଳି ପଦକ ତୋ ମଧୁରସାବଳୀ

ରୁଷାଣି ଠାଣିଟି ବଲ୍ଲଭ କୋରା । ୩ ।

ପରିରମ୍ଭଣ ତୋ କନ୍ତାରି ଦୋରୁଅ

ମଦନ ତୃଷାହାରୀ ମନୋହରା । ୪ ।

ଲାବଣ୍ୟ ଜଳଧି ଭାବହାବ ଲାଭ

ଆଶେ ଯଦୁମଣି ମନଟାକରା । ୫ ।

ଅର୍ଥାତ୍–ହେ ସଖି ! ତୁ ମୋର ପ୍ରୀତିରୂପକ ଗୁଡ଼ିଆ ପସରା ଅଟୁ । ମୁଁ ତୋର ଲାଗୁଆ ଗ୍ରାହକ ଅଟେ—ଏହା ଜାଣ ।

ତୁ ଯେତେବେଳ ଗୁମାନ କରୁ ମୁଁ ତାକୁ ଉକ୍ତ ପସବର ଗଡ଼ସାର ମନେକରେ । ଏବଂ ମୋ ପ୍ରତି ଯେତେ ତୁ ସମ୍ମାନ ଦେଉ ମୁଁ ତାହା ଛୋନକାକରା ପରି ମଣେ । ମୋ ପ୍ରତି ତୋର ଇଙ୍ଗିତ ଏବଂ ଭଙ୍ଗକୁ ଖାଣ୍ଟିଘିଅର ଆରିସା ଓ ମୋ ପ୍ରତି ତୁ ସ୍ନେହକଲେ ମୁଁ ତାକୁ ସରପୁଳି ଓ ସାକରା ପ୍ରାୟ ମନେକରେ । ତୋର ଗାଳି−ପଦକ ମୁଁ ମଧୁ ରସାବଳୀ ଓ ରୁଷାଢଙ୍ଗକୁ ବଲ୍ଲଭ କୋରା ପରି ଭାବେ । ମଦନତୃଷା ହରଣକାରିରେ ମନୋହରା ! ତୋର ଆଲିଙ୍ଗନାଦି ପ୍ରୀତିସଂପନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୁଁ କନ୍ତାରି ଆଖୁଦୋରୁଅ ପରି ମଣେ । ତୋ ଲାବଣ୍ୟ ଜଳଧିର ଭାବହାବ ଆଶାରେ ଯଦୁବଣି ମନ ଟାକରା ହୋଇ ରହିଛି ।

ତାଙ୍କର ସଂଗୀତମାନ ସେ ରାଗ ଓ ତାଳ ସଂଯୋଗରେ ଲେଖି ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏସବୁ କବିତାମାନ ତତ୍‌କାଳୀନ ମନୋବୃତ୍ତି ଉପରେ ନାରୀପ୍ରତି ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ରଖି ଅବଶ୍ୟ ଲେଖାଯାଇଛି । ସବୁକାଳେତ ନାରୀହିଁ କବିର ପରମ ଆଶ୍ରୟ ହୋଇଛନ୍ତି । କବି କାହିଁକି ବିଶ୍ୱଜଗତରେ ମଧ୍ୟ ନାରୀ ପରମ ଧର୍ମ୍ମ ବୋଲି କାଳ କାଳ ପୂଜିତ ହେଉଛନ୍ତି । କାଳୀଦାସ ହୁଅନ୍ତୁ, ରାଧାନାଥ ହୁଅନ୍ତୁ, ସବୁଠାରେ ନାରୀର ଅଙ୍ଗଗଠନ, ତାର କୋମଳନା, ତାର ପ୍ରେମ, ତା ପ୍ରତି ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ନାରୀଭିନ୍ନ ବିଶ୍ୱ−ସାହିତ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚଙ୍ଗ କବିତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ କବିତା ଯେ ଅନୁପାଦେୟ ବା ହେୟ ଏପରି ମତ କେହି ଦେଇ ନ ପାରେ ।

ସମସ୍ତ କବିତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନୂଆଁଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ ଭଣତିରେ ୬ଗୋଟି, ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜାଙ୍କ ଭଣତିରେ ୬ ଗୋଟି, ନିଜନାମ ଭଣତିରେ ସ୍ୱ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପ୍ରତି ୭ଟି ଏବଂ ଅନ୍ୟପ୍ରତି ୩ଟି ଏବଂ ଘଟଣା ଚକ୍ରରେ୨ଟି ଏପରି ୨୪ଟି ଏବଂ ଭଜନ ୪ଟି ମିଶି ୨୮ ଟି ଲେଖାଯାଇଛି । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଚଉପଦୀ ଅସଂଖ୍ୟ ଥିବ ।

ଏହି ହେଲା ତାଙ୍କର ସମସ୍ତକୃତୀ ରଚନାର ପରିଚୟ ଏବଂ ବିବରଣ । ତାଙ୍କର ଜୀବନ କଥା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାଶିତ ଅଛି, ତାହା ପାଠକଲେ ସେ କଣ ଥିଲେ, ନ ଥିଲେ ତାହା ସମସ୍ତେ ଜାଣିପାରିବେ । ଆଉ ଅଧିକ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କଣ ବା କୁହାଯାଇପାରେ ?

ଏହି ସ୍ୱର୍ଗାଦପି ଗରୀୟସୀ ଉତ୍କଳ ଭୂମି କୋଳରେ ଜନ୍ମି କେତେ ସୁସନ୍ତାନ ଆମ ଜନନୀର ଭାଷା ସମୃଦ୍ଧି ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ଲାଗି କେତେ ଅମୂଲ୍ୟନିଧି କାବ୍ୟ କବିତାଦି ଯେ ଦାନକରି ଯାଇଛନ୍ତି, ସେ ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳ ରତ୍ନମାନ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଆମେ ଏକତ୍ର ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇପାରି ନାହୁଁ । କାଳ ଅନନ୍ତ, ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ; ସୁତରାଂ ଏହି ପ୍ରାଚୀନତମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଭୂମିର ନିଦର୍ଶନମାନ ଶାସ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ, କଳା ମାଧ୍ୟମରେ, ଲିପି ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ଥୂଳଦୃଷ୍ଟିର ଅଧିଗମ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏ ରାଜ୍ୟର ଇତିହାସ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଲେଖା ଆରମ୍ଭ ହୋଇନାହିଁ । ଏ ଜାତିର ସଂସ୍କୃତି, ଏ ଜାତି ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ଏବେ ମଧ୍ୟ ବିସ୍କୃତଗର୍ଭରେ ଲୁଚି ରହିଛି । ତାର ଆଲୋଡ଼ନ ଲାଗି ସ୍ୱୟଂ ଉତ୍କଳ ସନ୍ତାନ ମଧ୍ୟ ତାର ଜନନୀ ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱାସୀ ଓ ପ୍ରୀୟତମ ହୋଇପାରିନି । ଯାହା ହୋଇଚି ତା ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖେ ପଣା ପରି ।

ନିଦିଧ୍ୟାସନ, ନିପୁଣତମ ଉଦ୍‌ଯୋଗ, ନିଜର ପରଂପରା ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱାସ ନ ଆଣି ଆମେ ଉତ୍କଳୀୟ ଏପରି ଦୀନହୀନ କାପୁରୁଷ ହୋଇପଡ଼ିଛୁ । ଯେ ଜଣେ ଆଧୁନିକତମ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଏକ୍ଷଣି ଲୋଡ଼ା ହେଉଛନ୍ତି—ଯେ କି ହିମାଳୟଠାରୁ କୁମାରିକା ମଧ୍ୟରେ ଏ ଜାତିର ମହତ୍ୱ ଓ କୀର୍ତ୍ତି ଆଦି ନିର୍ଭୀକ ଏବଂ ଦମ୍ଭୀକ ଏବଂ ଦାମ୍ଭୀକତାର ସହିତ ପ୍ରଚାର କରିପାରିବେ ।

ରଜା କହିଲେ ‘ତୋ’ ଟାକୁ ଯିବୁ—ଯଦୁମଣି କହିଥିଲେ—‘ତୋ ରାଣୀ’ ସାରି ଆସେ । ମୁଣ୍ଡ କଟୁପଛେ ଏପରି ଯେସାକୁ ତେସା ନୀତିରେ ଦମ୍ଭ ନ ଧଇଲେ, ରାଜପୁରୁଷମାନେ ଦିନେ ଯାହା କରୁଥିଲେ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ତା କରିବେ । ଯାହା କରୁଛନ୍ତି ତା କରୁଥିବେ । ଆକବରଙ୍କ ପାପ ଇଚ୍ଛା ଦୂରହେଲା, କବି ପୃଥ୍ୱୀରାଜଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସୁନେଲି ତଟି ଆଘାତରେ । ଯଦୁମଣି ରାଜା ପାପ ଇଚ୍ଛା ଦୂର କରିଥିଲେ— ମାସ୍ତୁଲ ଦେଖାଇ ।

ମରଣକୁ ଡରି ଡରି ଏ ଜାତି ଅବିଚାରକ ଧର୍ମାବତାରଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ‘ତୁମେ ବଡ଼ ଭଲ, ତୁମେ ବଡ଼ ଶାନ୍ତ ଶିଷ୍ଟ’ ଶୁଣି ଶୁଣି ଲୋପ ହେବାକୁ ଯାଉଛି । ତାର ସୀମା ବିଲୁପ୍ତ, ତାର ଭାଷା ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ, ତାର ସଂସ୍କୃତି ଧ୍ୱଂସପ୍ରାପ୍ତ, ତାର ଧର୍ମ୍ମ, ତାର ମଣିଷ ପରି ବଞ୍ଚିବା ମଧ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ସେ ବିଶ୍ୱଜଗତରେ ଚୁଟିଆ, ମୋଟବୁହା, କୁଲି ଓଡ଼ିଆ ବୋଲି ଏବେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ପରିଚିତ ହେଉଛି ।

ହାୟରେ ହାୟ, ଏ କଥା ଏ ଦେଶର ଶିକ୍ଷତ ଯୁବକମାନେ ମଧ୍ୟ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରୁନାହାନ୍ତି । ଦେଶର ହିତ ଲାଗି, ପରର ମଙ୍ଗଳ ଲାଗି ଯଦୁମଣି ଚିରଦିନ ଦୁଃଖ ଭୋଗି ମରିଛନ୍ତି । ଏବେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ସ୍କୃତି ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୋଇନି । ସେ ଦୁଃଖରେ ମଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅମର ହୋଇ ରହିଅଛନ୍ତି । ଅନ୍ତିମ ବୟସରେ ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅର୍ଥାଗମର ସୁବିଧାରୁ ବଞ୍ଚିତ କରି ଅପମାନିତ କରିଥିଲେ, ସେ ମଲେଣି କେଉଁକାଳୁ, କିନ୍ତୁ ସଦ୍‌ବୁଦ୍ଧି ପରିଚାଳିତ ସମଦର୍ଶୀ ବିଦ୍ୱାନ ଶୁଦ୍ରକବି ଯଦୁମଣି ଆଜି ଓଡ଼ିଆ ଗାଁ ଗହଳରେ ଘରେ ଘରେ ବନ୍ଦନୀୟ ପୂଜାପୀଠରେ ଆସନ ପାଇ ଚାଲିଛନ୍ତି । ଆହୁରି ପାଇବେ ।

ଭବଭୂତିଙ୍କ ଭାଷାରେ—

ଉପତ୍ସ୍ୟତେତୁ ମମକୋପି ସମାନ ଧର୍ମ୍ମ ।

କାଳୋ ହ୍ୟୟଂ ନିରବଧିର୍ବିପୂଳା ତ ପୃଥ୍ୱୀ

କାଳ ଅନନ୍ତ, ପୃଥିବୀ ବିପୁଳ, ମୋ ସମାନ ଧର୍ମ୍ମୀ କେହି ଏହି ସଂସାରରେ ଜନ୍ମିବେ । ତାଙ୍କ ଲାଗି ମୁଁ ଏ ପରିଶ୍ରମ କରୁଛି ।

ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ପରିଶ୍ରମ କରିଛନ୍ତି, ସେ ଯେଉଁ ଆତ୍ମଦାନ ଦେଇଛନ୍ତି, ଦିନେ ତାହା ସାଧାରଣ ସର୍ବଜନରେ ଗର୍ବିତ ପୌରଜନରେ ନିଶ୍ଚୟ ସମ୍ମାନିତ ହେବ ।

ସୁଖସ୍ୟାନନ୍ତରଂ ଦୁଃଖଂ ଦୁଃଖସ୍ୟ ନନ୍ତରଂ ସୁଖଂ

ଚକ୍ରବତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନେ ଦୁଃଖାନି ଚ ସୁଖାନି ଚ ।

ଉତ୍ସର୍ଗପତ୍ର

ସ୍ୱର୍ଗତ ଅଦର୍ଶ ରାଜପୁରୁଷ, ପରମ ନୈଷ୍ଠିକ ଶ୍ରୀବନମାଳୀ କ୍ଷତ୍ରିୟ

ବୀରବର ଚମୁପତି ସିଂହ ମହାପାତ୍ର ଏବଂ

ସ୍ୱଗତ ଆଦର୍ଶମାନବ,ବହୁ ସଦ୍‌ଗୁଣଭୂଷଣ ପଣ୍ଡିତ କପିଳେଶ୍ୱର

ବଡ଼ପଣ୍ଡା, ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗଙ୍କ

କରକମଳରେ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ।

ଆପଣ ଦୁହେଁ ଥିଲେ ଏକାତ୍ମୀୟ । ଜଣେ ସର୍ବମୟ କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱସଂପନ୍ନ ରାଜା ହୋଇ ଶ୍ୟାଳକ ଏବଂ ଜଣେ କୌତ୍ସସାନ୍ୱୟ କୁଳୀନ ଅଭିଜାତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୋଇ ତାଙ୍କର ଭିଣୋଇଁ । ଏଠି ରହସ୍ୟ ଥିଲା ଏତିକି ଯେ ରାଜାଙ୍କ ଗୁରୁଗୋସେଇଁଙ୍କ ଜେମାଙ୍କୁ ବିବାହକରିବାରୁ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାଧାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରାୟ ରହି ଆସିଥିଲା । ପୁନଶ୍ଚ ନାରୀ ହିସାବରେ ‘ଶ୍ରୀମତୀ’ ଶ୍ରୀଙ୍କ ପରି ସର୍ବଗୁଣାଳଂକୃତା ଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଶ୍ରୀମତୀଙ୍କ ସାନ କନ୍ୟାଙ୍କୁ ମୁଁ ୧୯୨୯ରେ ବିବାହ କରିବା ପୂର୍ବଦିନ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଛାନ୍ଦର ଏକ ଶ୍ଲୋକ ହେ ରାଜପୁରୁଷ ! ତୁମଠୁ ଶୁଣିଥିଲି; ପୁଣି ସାତ ମଙ୍ଗଳା ମଧ୍ୟରେ ତୁମର ନିତ୍ୟ ଅତିଥ୍ୟ ଲଭିବାବେଳେ ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କଠାରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ତିଗିରିଆ ରହଣି ଗଳ୍ପ ଶୁଣି ଆଚମ୍ବିତ ହେଉଥିଲି ।

ହେ ଚମୁପତି ! ତୁମ୍ଭେ ପରିହାସରେ ପଚାରିଥିଲ— ‘ହଇହେ ବାବୁ ! ପଣ୍ଡିତ, କବି ତ ହୋଇଛ; ବହି ତ ଲେଖୁଛ, ଆଚ୍ଛା ଯଦୁମଣି ମାହାପତ୍ରଙ୍କ କବିତା ଅର୍ଥ କରିପାରିବତ ?

ହେ ବଡ଼ପଣ୍ଡା ! ତୁମ୍ଭେ କହିଥିଲ—‘ଯାଃ, ଅର୍ଥ କରିବେ କ’ଣ, ଯଥାର୍ଥ ଭାଷ୍ୟ ଦେଇ ତାକୁ ଏକାଠି ଗୁନ୍ଥି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ କରିଦେବେ । କ’ଣ ବିଚାରିଛନ୍ତି କି ? ରାଜଗୁରୁ ବର୍ଦ୍ଧନ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଅନ୍ୱୟଟି ସେ ?’

ଚମୂପତି, ତା’ଶୁଣି ତୁମ୍ଭେ କହିଥିଲ—‘ସତେ ! ତେବେ ଏ ଦକ୍ଷତା କେବେ ଦେଖିବା ?’

ହେ ଅଦୂଷିତ ସରଳ ମହାନ ଜୀବନ ଯୁଗଳ ! ତୁମ ଦୁହିଙ୍କ କଥା ଏବେ ମନେ ପଡ଼ୁଛି । ତୁମମାନଙ୍କ ପାଖରୁ ଦୂରେଇ ହୋଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନା ଆଦିକୁ ମୁଁ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଯେପରି ସେତେବେଳେ ଲଜ୍ଜାର ବିଷୟ ଭାବୁଥିଲି । କିନ୍ତୁ ସେ ଲଜ୍ଜା ଦିନେ ଦୂର ହୋଇଗଲା ।

ଏବେ ଏତେ ଦିନେ ତା ସତ୍ୟ ହେଲା । ହେ ଗ୍ରନ୍ଥ ଯୁଗଳ ! ସାଥି ହୋଇ ପରଲୋକରେ ତୁମର ଭାବନା ଏବଂ ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ପୂରଣ ହୋଇଥିବାରୁ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କର ।

ସାନ ଜୁଆଁଇ

ଏ କାର୍ଯ୍ୟ କିପରି ସମ୍ଭବ ହେଲା ?

ଏକଥା କିପରି ସମ୍ଭବ ହେଲା, ଏକ୍ଷଣି ଆଦୌ ଭାବି ହେଉ ନାହିଁ । କବିମଣି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ମୁଁ କେବେ ଭୁଲରେ ମଧ୍ୟ ଜାଣେନା । ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ‘ଶୁଦ୍ର ମୁଖୁଁ ଏ ହୋଇଛି ବାହାର, ରୌଦ୍ରତା ବହି କେହି ନ ବିଚାର’—ଏହା ତିଗିରିଆର ବରେଣ୍ୟ କପିଳେଶ୍ୱର ବଡ଼ପଣ୍ଡାଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ଏବଂ ‘ନେଲେ ହରି ହରି ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ ବିହରିଗଲା ଏହି ହୁରି’ ଏହି ପଦକ ଉକ୍ତ ତିଗିରିଆର ମହନୀୟ ରାଜପୁରୁଷ ବନମାଳୀ କ୍ଷତ୍ରିୟ ବୀରବର ଚମୁପତି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ଶୁଣି ମୁଁ ତାହା ମୁଖସ୍ଥ କରି ଗାଏ ।—ବେଶ୍, ଏତିକିରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ମୋର ପରିଚୟ ଶେଷ । ତାଙ୍କର ଅନେକ ହାସ୍ୟ କବିତା ଶୁଣିଥିବି । କିନ୍ତୁ ସେ ପ୍ରତି ମୋର ଆଦର ନ ଥାଏ ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ପଦ ଯେଉଁ ଘଟଣାରୁ ମୁଁ ଶୁଣି ତତ୍‌ପ୍ରତି ମନଯୋଗ ଆଣିଥିଲି, ସେ ଘଟଣାଟି ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ଏଠାରେ ଭଲ ହେବ । ମୁଁ ୧୯୨୯ରେ ଖଦଡ଼ପିନ୍ଧା ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତାପିପାସୀ ସମାଜସଂସ୍କାରକ ଯୁବକ ଭାବରେ ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗରେ ବିବାହ କରିବା ଘଟଣା ସେ ସମୟରେ ଚମକ୍ ଆଣିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । କାରଣ ବର ସ୍ୱୟଂ କନ୍ୟା ଦେଖି ଆସିବାଠାରୁ ନିଜର ନିଷ୍ଠାପର ଆଭିଜାତ୍ୟ ବର୍ଜ୍ଜନ କରି ଗାଡ଼ି କେତେ ଖଣ୍ଡରେ ସାମଗ୍ରୀ ଧରି ବିବାହ କରି ଆସିବା ବାସ୍ତବିକ୍ ନୂତନ ଜଣାଯାଉଥାଏ । ତିଗିରିଆ ଗଡ଼ର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମଧୁସୂଦନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଏହା ତତ୍‌କାଳର କେବଳ ସମର୍ଥନ କରନ୍ତି । ମୁଁ ଏତେ ନିଷ୍ଠୁର ଥିଲି ଯେ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମରେ ଅନୁରୋଧ ଉପରୋଧ ଭାଙ୍ଗି ସଂସ୍କାର ପ୍ରତି ଜିଗର କରି ଏହି ଘଟଣାରେ ବ୍ୟଥିତ ଥିବା ମୋର ବଡ଼ମାଆଙ୍କୁ ମୋ ବିବାହର ଦଶମଙ୍ଗଳା ଦିନ ହରାଇଲି ପଛରେ, ରାଜଗୁରୁ ସାଟୋପରେ, ବରବେଶରେ କଦାପି ଘରୁ ଆସି ନ ଥିଲି ।

ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ କରଣବହୁଳ ଏକ ଜନପନ । ଘରେ ଘରେ ଚର୍ଚ୍ଚା ଚାଲିଥାଏ କପିଳଶ୍ୱର ବଡ଼ପଣ୍ଡାକୁ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧି ଘୋଟିବାରୁ ସେ ତାରପରା କନ୍ୟାଟିକୁ ଭସେଇଦେଲା । କନ୍ୟାର ନାମ କନକ ମଞ୍ଜରୀ । ସତରେ ପାଗଳା ବାବାଜୀ କଥାରେ ସେ ଅତୁଲ୍ୟ ରୂପବତୀ ଜେମା । ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପଣ୍ଡାଠୁ ଶୁଣିଲି ସେ ରାଜରାଜେଶ୍ୱରୀ କନ୍ୟା । ସେହି କନ୍ୟାର ବର କିନ୍ତୁ ନରସିଂହପୁରରେ ଥିବା ବତ୍ସସାନ୍ୱୟ ଗଜପତିଙ୍କ ରାଜଗୁରୁ ବଂଶଜ ହୋଇ ପଦରେ ଚାଲି ବିଭା ହୋଇ ଆସିବ, ତାକୁ କେହି ଯୁକ୍ତିଦେବାର ପାତ୍ର ନାହାନ୍ତି,ଏହି ବିଷୟଟି ଉକ୍ତ ଜନପଦକୁ ବିବ୍ରତ କରିଥାଏ ।

ବିବାହ ପୂର୍ବଦିନ ରାତ୍ରରେ ଯୁବାର ଏହି ଜିଗର ଭାଙ୍ଗିବା ଲାଗି ଅଭିଜାତ ଶିରୋମଣୀ ମହାମାନ୍ୟ ପରମପୂଜ୍ୟ ବୃଦ୍ଧ ରାଜା ଗୁଣ୍ଡଚା ମଣ୍ଡପକୁ ବିଜେ ହେଲେ । ତାହା ହେରା ପଞ୍ଚମୀର ପୂର୍ବ ଦିବସ । ମୋତେ ସେଠାକୁ ଡକାଇ ଆଣିଲେ । ନିକାଞ୍ଚନରେ ତାଙ୍କଠୁ ଗୁରୁ ଗମ୍ଭୀର ଧ୍ୱନିରେ ବାଣୀ ଫୁଟି ଉଠିଲା—

‘ଓ ହୋ, କି କଥା ୟେ । କାହାର ପରଂପରା ନାହିଁ ବା ନ ଥିଲା ହେ ? ୟେ କି ସମାଜ ସଂସ୍କାର ?’

ତାଙ୍କର ଗମ୍ଭୀର ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖି ମହାଦାମ୍ଭିକ ଯୁବକ ମୁଁ, ଭୟରୁ ନୁହେଁ,ଏକ ଅହୈତୁକି ମମତା ଘେନି ମୋର ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରିତାର ଦୁର୍ଗ ଭୁଷୁଡ଼ି ପଡ଼ିଲା । କିନ୍ତୁ ପିତୃହୀନ ସନ୍ତାନର ଜିଗର ସର୍ବତ୍ର ବଡ଼ ବେଶୀ ଦେଖାଯାଏ ।

ଭବିଷ୍ୟତ୍‌କୁ ଶ୍ୱଶୁର ନାମରେ ଯେ ଚିହ୍ନିତ ହେବେ, ସେ କହିଲେ—ଜାଣନ୍ତି ଆଜ୍ଞ ! ଅତି ଉଚ୍ଚକୁଳରେ ଜନ୍ମିଛନ୍ତି ।

ରାଜା କହିଲେ—‘ସାନ ଜୁଆଇଁଙ୍କର ଏଦା ବଂଶୋଚିତ ହେଉନି ।’ ଏହା କହି ସେ ମୋର ଓଠ ମୁଖ ଆଉଁସି ଦେଲେ । ପୁଣି କହିଲେ— ‘ହେଉ ତୁମ କଥା ରହୁ—ଆମ କଥା ରହୁ । ମୋର ମାନ ରଖ ।’

ମୁଁ କହିଲି—‘ବେଦୀକୁ ନ ଯାଉଣୁ କଣ ବର କେହି ହୁଏ ?’ ରାଜା ମୋର ଚିତ୍ତ ବଦଳିଛି ମନେକରି, କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ, ସେଠାରେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ପରି ସ୍ୱର ଧରି ଗାଇଦେଲେ—

ଧପଟେ ଲମ୍ପଟ            କରାଇ ତାହାକୁ

ପରମ କପଟୀ ଶେଖର

ଝଟକରି ଉଠି            ଧଇଲେ ରତନ

କଟକ ଶୋଭିନୀର କର

ନିଃଶଙ୍କେ

ନେଇ କଲେ ଅଙ୍କ ବିହାରୀ

ନେଲେ ହରି ହରି            ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ

ବିହରିଗଲା ଏହି ହୁରି ।

ପୁଣି କହିଲେ—ଆହେ ଚଞ୍ଚଳମନା ! ଜୁଆଇଁ ତ ହୋଇନ, କେଉଁ ସାହସରେ ଆମ ଜେମାକୁ ଦେଖି ଚାହିଁ ବିବାହ କରିବି ବୋଲି କହି ଯାଇଥିଲ ? ପୁଣି ପନ୍ଦର କ୍ରୋଶ ବାଟ କେଉଁ ଆଶା ଧରି ଧାଇଁଚ ? ବାବୁ, ତମ ଚୁଟିକଟାଙ୍କ କଥା ଆମକୁ ଜଣା । ତମ ମନ ଯେ—ଦାଣ୍ଡରେ ସିଧା ଚାଲିଯାଇ ହାତଧରି ନେଇ ଚାଲିଯାନ୍ତ । ଏୟାତ ? ସତରେ କପିଳ ବଡ଼ପଣ୍ଡାଠେଇ ବିଶ୍ୱାସ ନାହିଁ । ସେ ତାହା କରିପାରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଥିବାଯାଏ ତ କେବେ କରାଇ ଦେବିନି ।’

ତାଙ୍କରି କଥା ରହିଲା । ବିବାହ ସରିଲା । ନିତି ଡକରା ଆସିଲା— ‘ଛାମୁଁଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସନ୍ତୁ ।’ ନାନା ଭଳିର ଜଳଖିଆ ଖୁଆନ୍ତି ନିତିକୁ ନିତି । ସବୁଦିନ ନାନା ଶାସ୍ତ୍ରଚର୍ଚ୍ଚା ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣି କଥା ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଏମନ୍ତ କି ବଡ଼ପଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ସେ ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଯୋଗଦେଇ କେତେ ପଦ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରୁ ଗାନ କରନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟର ଏହା ହିଁ ପ୍ରାଥମିକ ସମସ୍ୟା ହେଲେହେଁ— ଏ କଥା କୋଉ କାଳ କଥା, କୁଆଡ଼େ ମନରେ ଲୁଚିଗଲା । ଅବଶ୍ୟ ମୁଁ ସେତେବେଳେ ଗର୍ବିତ ହୋଇ ତିଗିରିଆର ସେ ଦୁଇ ଜଣ ମନସ୍ୱୀଙ୍କୁ କହିଥିଲି—ମୁଁ ଇଚ୍ଛାକଲେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କାବ୍ୟ କବିତାର ଏକ ସୁଚାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ଦେଇପାରେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏପରି ଦୃଢ଼ତା ଦେଖାଇ କହିବାର ତାତ୍‌ପର୍ଯ୍ୟ ଥିଲା ଏହି ଯେ—ଦୁଇ ଜଣ ସେ କାଳର ବୃଦ୍ଧ ବିଜ୍ଞଜନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ଅର୍ବାଚୀନ ବଡ଼େଇ ଦେଖେଇହେବା । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅ’ ଆ’ ମୋତେ ପ୍ରକୃତରେ ଯେପରି ସେତେବେଳେ ଜଣା ନ ଥିଲା, ସେପରି ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ବାସ୍ତବିକ ଶ୍ରଦ୍ଧା ମଧ୍ୟ କରିପାରୁ ନ ଥିଲି । ୧୯୪୭ ପରେ ଏ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆପେ ସମଗ୍ର ମନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଲା ।

ଦିନେ କଟକର ପଡ଼ୋଶୀ ଭାବରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାପକ ଗୌରୀକୁମାର ବ୍ରହ୍ମା ମତେ ଗଡ଼ଜାତର ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି କହି ବସିଲେ—‘ଆପଣ ସଂଗ୍ରାହକ ଭାବରେ ଯେ ସିଦ୍ଧି ଦେଖାଇଲେ, ତାହା ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କଠାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ କି ?’ ସେ କହିଲେ—‘ମୋର ମନେ ହେଉଛି ସେ କେବଳ ଜଣେ ରଙ୍ଗରସିକ ନ ଥିଲେ, ସେ ଜଣେ ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ।’

ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ନାହିଁ କଲି ଏହି କାରଣରୁ ଯେ—

‘ବ୍ରହ୍ମା, ମୁଁ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଛି ମାତ୍ର ଜାଣେନି । ମୋଦ୍ୱାରା ତାହା ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ମୋର ମଧ୍ୟ ସେ ଯୋଗ୍ୟତା ନାହିଁ ।’

ସେ ତଥାପି କହିଲେ—‘ତେବେ ଆପଣ ମୋ କଥାଟା ମନେ ରଖିଥାନ୍ତୁ ।’

ତେବେହେଁ ମୁଁ ସେ କଥା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମନକୁ ନେଲି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ‘‘ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର” ଛାପା ବହି ଖଣ୍ଡେ ସଂଗ୍ରହ କରି ପଢ଼ିବା ଆରମ୍ଭ କରି ଦେଖିଲି ସେ ମୂଳ ରଚନା ଏବଂ ଟୀକାରୁ ମୁଁ କିଛି ବୁଝି ସନ୍ତୋଷ ଲଭି ପାରୁନି । ମୋର ଜଣେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ବନ୍ଧୁ ରଘୁନାଥ ରାୟଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ତାଙ୍କ ହାତଲେଖା ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଆଣି କିଛି ସମଝିଲି, କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ତୃପ୍ତି ମଧ୍ୟ ଲଭିପାରିଲି ନାହିଁ । ବର୍ଷେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଡ଼ିଗ୍ରୀ ଉତ୍ସବକୁ ଆସିଥିବା ବଲାଙ୍ଗିର ରାଜେନ୍ଦ୍ର କଲେଜର ଜଣେ ସଂସ୍କୃତ ଅଧ୍ୟାପକଙ୍କ ସହିତ ୭ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୫୯ ରେ ହଠାତ୍ ରେଲରେ ଦେଖାହେଲା । ସେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ବହୁ ପଦକୁ ଏପରି ଅର୍ଥ କରୁଥାନ୍ତି, ମତେ ସତରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭଲ ଲାଗିଲା । କିନ୍ତୁ ଘରକୁ ଫେରି ତା’ ସବୁ ଭୁଲିଗଲି । ମୋଦ୍ୱାରା ବାସ୍ତବିକ୍ ହେବ ନାହିଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କରି ସେ ଆଲୋଚନା ଏକାବେଳେ ଛାଡିଦେଲି ।

ଏପରି ଭାବରେ କେତେକାଳ ଚାଲିକଲା । ବର୍ଷେ ବସନ୍ତ ପଞ୍ଚମୀ ପୂର୍ବଦିନ ତା ୧୧−୨−୫୯ ବୁଧବାର ଏକ ହତାଶ ଜୀବନ ଘେନି ବକ୍‌ସିବଜାର ମାର୍କେଟ ପାଖ ଦେଇ ରିକ୍‌ସାରେ ଚାଲିଯାଉଥାଏ । ଏପରି ଦୁଃଖପ୍ରଦ ଦିବସ, ଏପରି ଅସହାୟତା ଅନୁଭବ କରିନି କେବେହେଲେ ଜୀବନରେ ଦିନକ ପାଇଁ । ପ୍ରିୟତମା କନକ ମଞ୍ଜରୀ ମୋତେ ନିରନ୍ତର ଜାଗ୍ରତ ପ୍ରହରୀ ପରି ଜଗି ରହିଥାନ୍ତି । ସର୍ବଦା ଭରସା ଦେଇ ଚାଲିଥାନ୍ତି—‘ତୁମେ ଏତେ ଅଧୈର୍ଯ୍ୟ ହୁଅନି, ନିଶ୍ଚୟ ତୁମର ଅସୁବିଧା ଦୂର ହେବ ।’ ବାସ୍ତବିକ କିପରି ଯେ ତାଙ୍କ କଥା ସତ୍ୟ ହୁଏ, ମୁଁ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୁତ ହୋଇଥାଏ । ମୁଁ ଶୁଷ୍କ ମୁଖରେ ନିରାଶ ହୃଦୟରେ ଜଣେ ପରିଚିତଙ୍କ ପାଖକୁ ସମସ୍ତ ଲଜ୍ଜା ବିସର୍ଜନ ଦେଇ ଏକ ପରାମର୍ଶ ମାଗି ଯାଉଛି, ପଛରୁ ଶୁଭିଲା—

‘ଚକ୍ରଧର ବାବୁ । କ’ଣ ଏମିତି ଚାଲିଯିବେ କି ?’ —ଯେ ଡାକିଲେ ସେ ମୋର ଜଣେ ବହୁଦିନର ପୁରାତନ ହିତୈଷୀ ବନ୍ଧୁ ଓ ଗୁରୁଜନ । ପଛକୁ ଅନାଇଁ ଦେଖିଲି ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରେସର ଜେନେରାଲ ମ୍ୟାନେଜର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀରଚରଣ ଦାସ । ଆମର ଫକୀର ବାବୁ । ସବୁଦିନେ ସମାନ ଗଠନ । ସମାନ ବ୍ୟବହାର । ସମାନ ଢଙ୍ଗଢ଼ାଙ୍ଗ । ସମାନ ବେଶଭୂଷା । ସ୍ପଷ୍ଟଭାଷୀ । ସ୍ୱଳ୍ପଭାଷୀ । କେହି କହିପାରନ୍ତି ବଢ଼େଇ କରି କହୁଛି । କିନ୍ତୁ ଏହା ହିଁ ସତ୍ୟ—ନିରାଟ ସତ୍ୟ । ସେ ଡାକିବା ମାତ୍ରେ ମନରେ ଭାବିନେଲି ‘ଲଜ୍ଜା−ନିବାରଣ’ ମୋର ଲଜ୍ଜା ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା ନିବାରଣ କଲେ କି ?

ଆମ ବଂଶର ଏକ ପ୍ରବଚନକୁ ମୋ ଜନନୀ ସର୍ବଦା କହିଥାନ୍ତି—‘ସଦୈ ରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗ ।’ ଯେଉଁ ରଙ୍ଗ ସର୍ବଦା ସମାନ ତାହା ହିଁ ବିରଣୀୟ । ଆଜି ଯାନବାହନରେ ଫୁଲମାଳରେ, କାଲି ନିର୍ଧୂମ ଖରାରେ ଖାଲି ପାଦରେ ଝାମ୍ପି ମୁଣ୍ଡରେ, ଏହା ପୂର୍ବ ଅଭିଜାତ ପସନ୍ଦ କରୁ ନ ଥିଲେ । ଆମର ଫକୀର ବାବୁ ହେଲେ—‘ସଦୈ ରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗ ।’

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀର ବାବୁ କହିଲେ—‘କାଲି ଆପଣ ଏଠି ଅଛନ୍ତି ?’ ମୁଁ ହଁ କରିବାରୁ କାନ୍ଦିଲେ—’‘ସମାଜ ତରଫରୁ ମୋର ନିମନ୍ତ୍ରଣ, କାଲି ଆପଣ ଟିକିଏ ନିଶ୍ଚୟ ଆସିବେ । କଣ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ର ପଠାଇବି ?”

ମୁଁ ନତ ବଦନରେ କହିଲି—‘ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ର ଏହାଠୁ କଣ ଅଧିକ ହେବ?’ ମୁଁ କଣ ଭାବି ଘରକୁ ଫେରିଆସିଲି ସେଦିନ । ଆଉ କାହିଁ ଗଲି ନାହିଁ ।

ପ୍ରଖ୍ୟାତ ‘ସମାଜ’ ସହିତ ମୁଁ ୧୯୨୭।୨୮ ରୁ ସଂପୃକ୍ତ । ମାନନୀୟ ରାଧାନାଥ ରଥଙ୍କ ସହିତ ପିଲାଦିନୁଁ ମୋର ଘନିଷ୍ଠ ସଂପର୍କ । ତାଙ୍କୁ ମୁଁ ନିରନ୍ତର ପୂଜ୍ୟ ଭାବରେ ଦେଖିଆସିଛି । ‘ସମାଜ’ର ଯୁଗ୍ମ ସମ୍ପାଦକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଶ୍ରୀହର୍ଷ ବାବୁ, ଉଦୟନାଥ ବାବୁ ପ୍ରଭୃତି ମତେ ଯଥେଷ୍ଟ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରିଥାନ୍ତି । ଏ ନିମନ୍ତ୍ରଣରେ ଯୋଗ ଦେଇ ବହୁ ବିଜ୍ଞ ବନ୍ଧୁଙ୍କର ଦର୍ଶନ ଲାଭ କରି ଆନନ୍ଦିତ ହେଲି । କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ କଷ୍ଟ ଏପରି ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ ଯେ ବାଣୀକଣ୍ଠ ନିମେଇ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ ମୋ ପ୍ରତି ଅତୀବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଏବଂ ତାଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ଧ୍ୱନି ମଧ୍ୟ ମୋତେ ଶୁଣିବାକୁ ଅଲଣା ଲାଗୁଥାଏ । ଉତ୍କଳର ବହୁ ସମ୍ମାନାସ୍ପଦ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଦର୍ଶନ ମିଳିଲା । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଧାନାଥ ରଥ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ କାଳିନ୍ଦୀଚରଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ ମତେ ଦୁଃଖ ସୁଖ ପଚାରିଲେ । ମହାପ୍ରସାଦ ଭୋଜନ ହେଲା । ଏତେ ସତ୍ତ୍ୱେ ମୁଁ ନିରାଶ ମନଧରି ରହିଥାଏ ।

ହଠାତ୍ ଫକୀରବାବୁ ନିକାଞ୍ଚନ ଦେଖି ଡାକି କହିଲେ—’‘ଆପଣ ପାରିବେ ବୋଲି ମୁଁ ‘‘ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ”ଙ୍କୁ ଜବାବ୍ ଦେଇ ଦେଇଛି । ଚିଠି ଲେଖିଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଦେଖା ତ ହୋଇଗଲା ଆଜି ତ ସୁବିଧା ହେବନାହିଁ । କାଲି ସକାଳ ନଅଟା ପରେ ଆପଣ ଏଠିକୁ ଆସିଲେ ସବୁ ତୁଟିଯିବ । ଆପଣ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀଟିଏ ନିଶ୍ଚୟ କରିବେ ।”

ମଳୁ ଲୋଡ଼ୁଥିଲା କାକର ପାଣି

ବଇଦ କହିଲା ଦିଅ ତୋରାଣି—

ସତ ଯେ, ଆଚ୍ଛା କଥାରେ ପଡ଼ିଲି । କହିଲି—‘କାଲି କହିବି ।’

ଘରକୁ ଫେରିଲି । କନକ ମଞ୍ଜରୀ କହିଲେ—‘ନିଶ୍ଚୟ କରିବାକୁ ହେବ । ତେବେ କଣ ପିଲାଏ ପରିକ୍ଷା ଦେବେ ନାହିଁ, ନାଁ ଲେଖାଇବେ ନାହିଁ ? ଏତେ ବାଟ ନିଜ ଦମ୍ଭରେ ଚାଲି ଆସିଲ । ଏଇଠି ଅଟକି ଯିବ ? ତୁମେ ଚୁକ୍ତି କରି ଟଙ୍କା ଆଣ । ଦେଖ, ତୁମର ସବୁ ସଫଳ ହୋଇଯିବ । ସେ ଅସମୟରେ ଆମକୁ ଯାହା ଦେବେ, ତା ଆମର ଲକ୍ଷେ ଟଙ୍କା । ଦେଖ, ଏହା ଦେବତାର ଆଶୀର୍ବାଦ ।’

ଦିନ ତମାମ, ରାତ୍ର ତମାମ ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତାରେ ଥାଏ । କ୍ରୋଧରେ ଅନ୍ଧ ହୋଇ କହିଲା—ମୁଁ ଯେଉଁ ବିଷୟ ଭଲ ପାଏନି ପୁଣି ଜାଣେନି, ସେଥିପାଇଁ ମୁଦ୍ରା ନେଇ ଆସିବି ? ଶେଷକୁ ଡକାଏତ ହେବି ତ ?

ପତ୍ନୀ କହିଲେ—ହଁ, ହଁ, ମୋ ପାଇଁ ତୁମକୁ ଡକାଏତ ହେବାକୁ ହେବ । ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ହେବାକୁ ହେବ । ତୁମେ ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ଚୁକ୍ତି ସଂପାଦନ କର । ମୁଁ ନିଶ୍ଚିତ କହୁଛି, ମୁଁ ଥିବା ଯାଏ ତୁମ ଚରିତ୍ରରେ କଳଙ୍କର ଦାଗ ତ ଦାଗ ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟ କେବେ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ ନାହିଁ । ସାହସୀ ହୁଅ । ଯାହା ଆମେ ନିରନ୍ତର ତ୍ୟାଗ କରି ଚାଲିଚୁଁ, ସେ ଆମ ପାଖକୁ ବାରମ୍ବାର ଆସୁଛି । ତେଣୁ ଏଥିରେ ଆମର ଜୟ ସୁନିଶ୍ଚିତ ।

ଦେଖିଲି—‘ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ’ର ପ୍ରୋପ୍ରାଇଟର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ଏବଂମାନେଜର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର ଆଗରୁ ଆସି ବସିଛନ୍ତି । ଫକୀର ବାବୁଙ୍କ କଥା ତ ପାଟିରୁ ବାହାରିଲେ ହେଲା । ଚୁକ୍ତି ହୋଇଗଲା । ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଧରି ପର୍ବତଭାରା ମୁଣ୍ଡରେ ବହି ଯୁବକସୁଲଭ ଉନ୍ମାଦନା ଘେନି ଚାଲିଲି ଭୁବନେଶ୍ୱର, ଖୋର୍ଦ୍ଧା, ସୁନାଖଳା, ବୋଲଗଡ଼, ବାଉଁଶିଆପଡ଼ା, ଗୋବିନ୍ଦପୁର, ଇଟାମାଟି, ନୂଆଗଡ଼, ମାନ୍‌ଧାତାପୁର, ଓଡ଼ଗାଁ, ଶରଣକୁଳ, ରଣପୁର, ଆଠଗଡ଼, ଗଞ୍ଜାମ ଦଶପଲ୍ଲା, ଖଣ୍ଡପଡ଼ା, ବାଘମାରୀ, ପୁରୀ, ତିଗିରିଆ, ବଡ଼ମ୍ବା, ନରସିଂହପୁର, ବୌଦ, ଅନୁଗୁଳ, ଢେଙ୍କାନାଳ ଇତ୍ୟାଦି ସର୍ବତ୍ର ଖୋଜି ଚାଲିଲି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଅଣନାତି ଦାଶରଥି, ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ, ଉଦେଭାନୁ ତିନି ଭାଇ, ତାଙ୍କ ସାଇର ଶିକ୍ଷିତ ଯୁବକ ବେଣୁଧର, ନରସିଂହପୁରର ଜଣେ ଟୋଲ ଛାତ୍ର ନବଘନ ଏପରି ବହୁ ପ୍ରିୟଜନ ସାମଗ୍ରୀ ଯୋଗାଇଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାତଲେଖା ପୋଥି, ଚିତ୍ରିତ ମୂର୍ତ୍ତି, ତାଙ୍କର ଜମିର ସରକାରୀ ଦସ୍ତାବିଜର ନକଲ ସବୁ ଦେଖିଲି ।

ବାସ୍ତବିକ୍ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଚାରି ମାସ ମଧ୍ୟରେ ନାନା ସମ୍ଭାର ମିଳିଗଲା । କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ! ବିଚିତ୍ର ଭାବରେ ମୁଁ ଛିଡ଼ା ହୋଇଗଲି । ଯାହା ଭାବି ନ ଥିଲି, ତାହା ହୋଇ ଚାଲିଲା ।

ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଜଟିଳ ପଦ ପାଇଁ ମତେ ସକାଳୁ ସଞ୍ଜଯାଏ ଭାବିବାକୁ ହୁଏ । ପୁଣି ତାର କିନାରା ମିଳିଯାଏ । କିପରି ମିଳେ ଭାବି ମୁଁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏପରି କଠୋର ପରିଶ୍ରମ କିପରି ମୁଁ କଲି ତାହା ଆଜି ଭାବି ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ

ହେଉଛି ।

ଏହା ହିଁ ହେଲା ସଂଗ୍ରହର ଇତିହାସ । ପୁଣି ଟୀକା କରିବାରେ, ସଠିକ ଭାବରେ ପଦମାନ ଜାଣିବାରେ ମୁଁ କିପରି ପରିଶ୍ରମ କଳି ତାହା ଏକ୍ଷଣି ଭାବିପାରୁନି । ଏପରି ଅଶୁଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଅଶୁଦ୍ଧ ପଦସବୁ ମିଳିଲା ଯେ ଦିନେ ଦିନେ ମୁଁ ବାତୁଳ ପରି ହୋଇଯାଏ । କନକ ମଞ୍ଜରୀଙ୍କର କି ମେଧା, ସେ ମୋର ସଂଶୟ ଦୂର କରିଦିଅନ୍ତି । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କୋଷ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ମହନୀୟ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ଭାଷାକୋଷ ଏଥିରେ ମୋତେ ବହୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି ।

ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଉତ୍କଳର ବହୁ ଜନମାନବ ମତେ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏ ଦେଶର ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ପ୍ରଖ୍ୟାତ କବି ଡକ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂ ଯେଉଁଦିନ ଏଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରକାଶକଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ଯେ—

‘ଆପଣ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଏବଂ ଉପଯୁକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ହାତରେ ସେ ଭାର ଅର୍ପଣ କରିଛନ୍ତି ।’ ତାହା ଶୁଣି ମୁଁ ଅସୀମ ଶକ୍ତିରେ ଜାଗିଉଠିଥିଲି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ବାକ୍ୟ ଆଧୁନିକ ପାଠକ ପାଠିକାମାନଙ୍କୁ ଅଶ୍ଲୀଳ ନିଶ୍ଚୟ ବୋଧ ହେବ । କିନ୍ତୁ ବହୁ ବିଚାରରେ ତାହା ଲୁଚାଇ ଦିଆଯିବା ଅସମୀଚୀନ ବୋଲି ହେବାରୁ ଯେପରି ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି, ସେପରି

ରଖାଯାଇଅଛି ।

ଶ୍ରଦ୍ଧେୟ ଫକୀର ବାବୁ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର ମୂଳରୁ ଶେଷଯାଏ ମତେ ସାହାଯ୍ୟ, ସହାନୁଭୂତି, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଏବଂ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଦେଇଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ମୋର ଗଭୀର କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଉଛି ।

ଏମନ୍ତ କି ପ୍ରକାଶକ ଶ୍ରଦ୍ଧେୟ ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କର ବଚନରକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦ୍ୟମର ସଫଳତା ଯେ ଆଣିଦେଇଛି, ତେଣୁ ସେ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ଏବଂ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତୁ । ଲେଖକ ତାର କଠୋର ପରିଶ୍ରମ ତୁଳନାରେ ଏଯାଏ ଏ ଦେଶରେ ପ୍ରକୃତ ମୂଲ୍ୟ ପାଏନି । ତେଣୁ ପ୍ରକାଶକ ବହୁଭାବରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ ଉଦାରତାପ୍ରଯୁକ୍ତ ଲେଖକ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଆଣିବା ସ୍ୱଭାବିକ ମନେ ହୁଏ ।

ଯେଉଁମାନେ ମୋତେ ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପଦେ କଥା କହି ମଧ୍ୟ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ଧନ୍ୟବାଦ ଅର୍ପଣ କରୁଅଛି ।

ବିଶେଷରେ ମୋର ଅର୍ଦ୍ଧାଙ୍ଗିନୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା—କାୟାର ଛାୟା, ଚନ୍ଦନର ଗନ୍ଧ ରଙ୍ଗର ରଙ୍ଗିମା, ନୈଶାନ୍ଧକାରର ଦୀପ ଶିଖା, ଚନ୍ଦ୍ରମାର କୌମୁଦୀ, ମେଘର ତଡ଼ିତ୍, ତାଙ୍କୁ ବା କ’ଣ କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଇବି ? ସେ ଏ ଲେଖାର ମୂଳରୁ ଶେଷଯାଏ ମତେ ତାଙ୍କର ନିପୁଣ କୃତିତ୍ୱରେ ମୁଗ୍‌ଧ କରି ଏହାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ମନୋହାରୀ କରିପାରିଛନ୍ତି । ଏପରି କି ସେ ଏଥିରୁ କିୟଦଂଶର ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ତା ଛଡ଼ା ମୋର ପିଲାଏ ଏହି ରଚନାଟିକୁ ନକଲ କରିଦେଇ ମୋର ଶ୍ରମ ଲାଘବ କରିନାହାନ୍ତି କେବଳ, ମୋର ତ୍ରୁଟି ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ୟ ଧରାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ପୁସ୍ତକାଳୟରେ କେଉଁଠି ଯଦୁମଣି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖାଟିଏ ବା ସମାଲୋଚନାଟିଏ ପାଇଲେ ତାହା ମତେ ଯୋଗାଇଛନ୍ତି । ଶୂଦ୍ର ବଢ଼େଇ କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମାର ଆଶୀର୍ବାଦ ଲାଭକରି ସେମାନେ ଯେ ‘ଆମେ ସବୁଠୁ ବଡ଼’ ଏପରି ଧାରଣା ପରଂପରା ଦୋଷରୁ ଭୁଲି ନାହାନ୍ତି, ତାହା ଏବେ ଭୁଲିଯାନ୍ତୁ ଏବଂ ସମସ୍ତଙ୍କ ସହିତ ଜଣେ ଜଣେ ହୋଇ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତୁ ।

ଏହି ସଂଗ୍ରହ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ଏପରି ବାବଦୂକତା ଦେଖାଇବା ମୋ ମତରେ ଅସମୀଚୀନ ଅଟେ । ଏହା ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବର୍ଷର ପରିଶ୍ରମ । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ପରେ ଆଉ ଯାହା ଥିବ, ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ସମୟକ୍ରମେ ପ୍ରକାଶିତ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଆସିଯିବ ।

ମନୁଷ୍ୟ ମାତ୍ରେ ଓ ଦୋଷସଂପନ୍ନ । ତେଣୁ ଏହି ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟମରେ ଯେଉଁ ତୃଟି ବା ଦୋଷ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବ, ତାହା ପାଠିକା ପାଠକମାନେ ସୌଜନ୍ୟ ଯୋଗୁଁ କ୍ଷମାଦେଇ ଗୁଣ ମାତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରିବେ ।

ସଜ୍ଜନା ଗୁଣମିଚ୍ଛନ୍ତି, ଦୋଷମିଚ୍ଛନ୍ତି ଦୁର୍ଜନା

ଦ୍ୱିରେଫା ମଧୁ ମିଚ୍ଛନ୍ତି, ବ୍ରଣ ମିଛନ୍ତି ମକ୍ଷିକା ।

ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର

ହରିପୁର ରୋଡ଼, କଟକ-୧

୧୪-୫-୬୧, ସାବିତ୍ରୀବ୍ରତ

ରାଘବ ବିଳାସ

ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦ

ରାମକେରୀ ବୃତ୍ତରେ ଦ୍ୱାଦଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି । ରାମଚରିତର ଚୁମ୍ବକ ବିବରଣ ଯଦୁମଣି ଅତି ରମଣୀୟ ଭାବରେ ଏବଂ କବିତ୍ୱ ସଂପନ୍ନ ଭାଷାରେ ରଚନା କରି ଅନନ୍ୟ କରିପାରିଛନ୍ତି ।

ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରସନ୍ନତା ଲାଗି ସେ ରାଘବ ବିଳାସ ରଚନା କରିବା କଥା କଥିତ ଅଛି । କିନ୍ତୁ କେହି କେହି ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ସେ ଏହା ରଚନା କରିଥିଲେ ବୋଲି ଆଶଂକା କରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେପରି ମନେ ହୁଏ ପ୍ରଥମ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ଅଟେ ।

‘କଳ୍ପେ କଳ୍ପତରୁ ଭଜିଲି’ ଏହି ପ୍ରୟୋଗରୁ ସେ ବହୁକାଳ କଳ୍ପତରୁଙ୍କୁ ଭଜିବା କଥା ଯେ ଲେଖିଛନ୍ତି—

ରଚନାଟି ୧୮୧୭ ରେ ଲେଖାଗଲେ ତାଙ୍କୁ ସେତେବେଳକୁ ବୟସ ୩୬ ବର୍ଷ ହୋଇଥିବା ସତ୍ୟ ହେତୁ ପୁଣି ସେ ପୁତ୍ର ନଷ୍ଟହେବାରେ ଅଧୀର ହେତୁ ଏପରି ନିଜକୁ ବହୁକାଳର ବୋଲି ଚିତ୍ରଣ କରିବା ଅଯୁକ୍ତିଜନକ ହେଉନି ।

ସେ କାଳରେ ମଧ୍ୟ ଆୟୁ ୪୦ ପାର ହୋଇଗଲେ ବୃଦ୍ଧ ବୋଲି ଧରାଯାଉଥିଲା । କାରଣ ଲୋକେ ବିବାହ କରୁଥିଲେ ୧୪।୧୫ ବର୍ଷ ବେଳେ । ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ୨୦ ବର୍ଷରେ ବିବାହ କରି ସେତେବେଳକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ୩୬ ବର୍ଷ ବେଳକୁ ଦୀର୍ଘ ୧୪ ବର୍ଷ ଘର କରିଥିଲେ ।

ତେଣୁ ରାଘବ ବିଳାସ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ରଚନା ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେବ । ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ସେ ନିଜତ୍ୱ ଯେତେ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଇ ପାରିଛନ୍ତି ଏହି ରାଘବ ବିଳାସରେ ତାଙ୍କର ପୂର୍ବଜ ଭଞ୍ଜ, ତ୍ରିବିକ୍ରମ, ମାନଧାତା ଆଦିଙ୍କର ପଥରେ ସେ ଧୀର ପଦକ୍ଷେପ କରିଛନ୍ତି ମାତ୍ର ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦ

ରାଗ—ରାମକେରୀ

ପ୍ରଥମୁଁ ବନ୍ଦଇ ଭୂଦେବ—

ଅଂଙ୍ଘ୍ରି ଅଘାରି ବକ୍ଷେ

ସପତ ସାଗର ଶୋଷକ

ବଂଶ, ଧ୍ୱଂସି ଅଲକ୍ଷ୍ୟେ । ୧ ।

ବନ୍ଦେ ରସାସୁତା−--ପତିର

ଧରାଧରି−ଶୟନ

ନିର୍ଜରା−ପରବିନାଶନ

ସନ୍ଥଜନ ପାଳନ । ୨ ।

ଅନ୍ୱୟ—ପ୍ରଥମୁଁ ସପତ ସାଗର ଶୋଷକ, ଅଲକ୍ଷେ ଯଦୁବଂଶ ଧ୍ୱଂସି, (ଯେଉଁ) ଭୂଦେବ (ମାନଙ୍କର)ଅଂଙ୍ଘ୍ରି ଅଘାରି ବକ୍ଷେ (ଶୋଭାପାଏ), (ତାହା) ବନ୍ଦଇ ।୧। ରସା−ସୁତା−ପତିର ନିର୍ଜରା−ପର−ବିନାଶନ, ସନ୍ଥଜନ ପାଳନ, ଧରାଧର−ଶୟନ ବନ୍ଦେ ।୨।

କଥା—ପ୍ରଥମରୁ ସପ୍ତ ସମୁଦ୍ର ଶୋଷଣକାରୀ ଅଗସ୍ତଙ୍କ ବଂଶଧର, ଅକସ୍ମାତ୍ ଯଦୁବଂଶର ଧ୍ୱଂସକାରୀ ଯେଉଁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପାଦ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ବକ୍ଷରେ ଶୋଭାପାଏ, ତାହା ବନ୍ଦନା କରେ ।

ସୀତାପତି ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଅସୁର ବିନାଶକାରୀ ଓ ସନ୍ଥଜନ ପାଳକ ଅନନ୍ତ ଶୟନ ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରୁଅଛି ।

ଆଲୋଚନା—ବ୍ରହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଲାଞ୍ଛିତ କରିବାକୁ କବି ପୁତ୍ରଶୋକରେ ଅଧୀର ଥାଇ ଏ କାବ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ସେହିମାନଙ୍କର ନିପୁଣ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ତୁଳସୀ ରାମଚରିତ ମାନସରେ ମଧ୍ୟ ଅଛି ‘ପ୍ରଥମ ବନ୍ଦହୁଁ ଭୂଦେବ ଚରଣା’ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାତିର ଯେଉଁ ତିନୋଟି ବିଶେଷତ୍ୱ, ବିଶ୍ୱପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ତାହା ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ପଦରେ ଦେଇ ତାଙ୍କ କୃତିତ୍ୱର ନିପୁଣ ନିଷ୍ଠା ଦେଖାଇଛନ୍ତି ।

ପୁରାଣରେ ରାବଣ ଅତ୍ୟାଚାରରେ ବ୍ୟଥିତ ଦେବତାମାନେ ଅନନ୍ତ ଶୟନରେ ଥିବା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଶରଣ ପଶିବା ବର୍ଣ୍ଣତ ଅଛି । ତେଣୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମଗୁଣ, ସନ୍ଥଜନ ପାଳକଗୁଣ ଏବଂ ଅସୁର ବିନାଶକଗୁଣ ଏହି ତ୍ରିଗୁଣରେ ବନ୍ଦନା କରିଅଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଭୂଦେବ—ବ୍ରାହ୍ମଣ । ଅଂଙ୍ଘ୍ରି—ପାଦ । ଅଘାରି—ବିଷ୍ଣୁ । ଅଘ—ଅସୁର ବା ପାପର ଶତ୍ରୁ । ସପତ ସାଗର ଶୋଷକ—ଅଗସ୍ତି ଋଷି । ଅଲେକ୍ଷ୍ୟ—ଅକସ୍ମାତ । ରସା—ଧରା । ରସାସୁତା—ସୀତା । ଧରାଧର—ଅନନ୍ତ । ନିର୍ଜରା—ଦେବତା । ପର—ଶତ୍ର । ସନ୍ଥ—ସାଧୁ, ସଜ୍ଜନ ।

ଗରିଷ୍ଠ ଦଶା ଏ ରାଷ୍ଟ୍ରର

କଷ୍ଟ ଫେଡ଼ ଦୁସ୍ତର

ଚକ୍ର ପେଷି ଶକ୍ର ବାହନ—

ଭ୍ରାତ−ଅରି ସଂହାର । ୩ ।

ଅର୍କବଂଶୁ ହୋଇ ଉଦ୍‌ଭିବ

ତର୍କେ ଶକ୍ର−କୁମର

ବାଲାର୍କ−ନନ୍ଦନ ଆର୍ତ୍ତକୁ

ନାଶ କରି ସତ୍ୱର । ୪ ।

ଅନ୍ୱୟ—ଏ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଗରିଷ୍ଠ ଦଶା (ଉପସ୍ଥିତ) । ଯେପରି ଚକ୍ର ପେଶି ଶକ୍ର−ବାହନ−ଭ୍ରାତ−ଅରି ସଂହାର (କରିଥିଲ, ସେପରି ଏ) ଦୁସ୍ତର କଷ୍ଟ ଫେଡ଼ି । (ତୁମ୍ଭେ) ଅର୍କବଂଶୁ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇ ତର୍କେ ଶକ୍ର−କୁମର ନାଶ କରି ବାଳାର୍କ−ନନ୍ଦନ ଆର୍ତ୍ତକୁ ସତ୍ୱର (ଦୂର କରିଅଛ) ।

କଥା—ଏହି ମହାନ୍ ଉତ୍କଳ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଗରିଷ୍ଠ ଦଶା ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଅଛି । ହେ ବିଷ୍ଣୁ ! ଆପଣ ଯେପରି ଚକ୍ର ପ୍ରେଷଣ କରି ହସ୍ତୀର ଶତ୍ରୁ ଗ୍ରାହକୁ ସଂହାର କରିଥିଲ ଅର୍ଥାତ୍ ଚକ୍ର ମାରି କୁମ୍ଭୀରଠାରୁ ହସ୍ତୀକୁ ରଖିଥିଲ, ସେହିପରି ଏ ରାଜ୍ୟର ଦୁସ୍ତର କଷ୍ଟ ନିବାରଣ କର ।

ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱରୂପ ଜନ୍ମ ହୋଇ ତୁମ୍ଭେ ତ ପୁଣି ଛଳ ଏବଂ କପଟତା ଆଚରଣ କରି ବାଳୀକୁ ନାଶ କରି ସୁଗ୍ରୀବ ଆର୍ତ୍ତକୁ ଶୀଘ୍ର ଦୂର କରିଅଛି ?

ଆଲୋଚନା—ଏପରି ଜଟିଳ ଅବସ୍ଥା ୧୮୧୭ ରେ ଉତ୍କଳ ପ୍ରତି ଆସିଥିଲା ଯେ ତାର ନିବାରଣ ଉପାୟ କେହିହେଲେ ଭାବି ଠିକ୍ କରିପାରୁ ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ କବି କିପରି ଛଳ ଓ କପଟଦ୍ୱାରା ରାଷ୍ଟ୍ର ରକ୍ଷା କରାଯିବ ତାହାର ପରାମର୍ଶ ଅଦୃଶ୍ୟ ଦେବତାଙ୍କୁ ମାଗୁଥିଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଶକ୍ର—ଇନ୍ଦ୍ର । ଶକ୍ରବାହନ—ଐରାବତ ହସ୍ତୀ । ଶକ୍ରବାହନ−ଭ୍ରାତ—କୁମ୍ଭୀରଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହସ୍ତୀ (ପୁରାଣ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ) । ଶକ୍ରବାହନ−ଭ୍ରାତ−ଅରି—କୁମ୍ଭୀର । ତର୍କେ—ଛଳରେ । ଶକ୍ର−କୁମର—ବାଳୀ । ବାଳାର୍କ−ନନ୍ଦନ—ସୁଗ୍ରୀବ ।

ହରିନ୍ଦ୍ରୀ ନାଶିଣ ହରିକି

ହରି ହରି ଆସନେ

ହରି−ବି−ଭୂଷଣ ମଇତ୍ର

ଘେନି ବସି ସଘନେ । ୫ ।

ଅଷ୍ଟନେତ୍ର ପାଣି−ଆୟୁଧ

ଦୁହିତାର ବିଚ୍ଛେଦେ

ହରି ହରି ନଗୁଁ ଅଣାଇ

ମେଳି ଅର୍ଣ୍ଣବ ମଧ୍ୟେ । ୬ ।

ଅନ୍ୱୟ—(ହେ) ହରି ! (ତୁମେ ଭକ୍ତ) ହରୀନ୍ଦ୍ର ନାଶିଣ ହରିକି ହରି ଆସନେ (ବସାଇଥିଲ) । (ହେ) ହରି−ବି−ଭୂଷଣ ! ସଘନେ (ତେଣୁ) ମଇତ୍ର ଘେନି (ସିବଥିଲ) ।

ଅଷ୍ଟ ନେତ୍ର ପାଣି ଆୟୁଧ−ଦୁହିତାର ବିଚ୍ଛେଦେ (ତୁମ୍ଭେ) ହରି (ସମୂହ) ନଗୁଁ ହରି ଅଣାଇ ଅର୍ଣ୍ଣବ ମଧ୍ୟେ ମେଲି (ଥିଲ) ।

କଥା—ହେ ହରିଙ୍କ ଅବତାରୀ ରାମ ! ତୁମେ ଭକ୍ତ ବାଳୀକୁ ନାଶ କରି ସୁଗ୍ରୀବକୁ ସିଂହାସନରେ ବସାଇଥିଲ । ହେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ! ନିରନ୍ତର ତେଣୁ ମଇତ୍ର ଘେନି ବସିଥିଲ ।

ବେଦବତୀର ପରବର୍ତ୍ତୀ ରୂପ ସୀତାର ବିଚ୍ଛେଦରେ ତୁମ୍ଭେ ବାନରସମୂହ ପର୍ବତ ଉପରୁ ମନେଇଁ କରି ଆଣି ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ମେଳିଥିଲ ।

ଆଲୋଚନା—ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ କବି ରାମାୟଣ ଲେଖିଥିବାରୁ ସେହି ବର୍ଣ୍ଣନା ଏଥିରେ ଗ୍ରନ୍ଥାରମ୍ଭରେ ଆଂଶିକ ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ହରୀନ୍ଦ୍ର—ବାଳୀ । ହରି—ବାନର ଜାତୀୟ ସୁଗ୍ରୀବ । ହରି—ବିଷ୍ଣୁରୂପୀ ରାମ । ହରି—ସିଂହ । ‘ବି−ଭୂଷଣ’—ଚନ୍ଦ୍ରମା । ସଘନେ—ନିରନ୍ତର । ଅଷ୍ଟନେତ୍ର—ବିଧାତା, ବ୍ରହ୍ମା । ‘ଅଷ୍ଠନେତ୍ର−ପାଣି−ଆୟୁଧ’—ବେଦ । ବେଦ−ଦୁହିତା—ବେଦ ସଂପୃକ୍ତ କନ୍ୟା ବା ବେଦବତୀ । ନଗୁଁ—ପର୍ବତଶିଖରୁ । ହରି—ହରଣ କରି, ମନାଇଁ ।

କନ୍ଦର୍ପ ଦର୍ପାରି ତନୁଜ—

କନ୍ଧେ ବିଜୟ କରି

ମୟ ଦୈତ୍ୟ ସୁତା ପତିକି

ବ୍ରହ୍ମଶରେ ସଂହାରି । ୭ ।

ପୟଃପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତ ଭୂଖଣ୍ଡ

ଅନୁଜରେ ପ୍ରଦତ୍ତ

ବିମାନେ ବିମାର୍ଗେ ଚଳିଲେ

ସରଯୂ ପରିଯନ୍ତ । ୮ ।

ଅନ୍ୱୟ—କନ୍ଦର୍ପ−ଦର୍ପାରି−ତନୁଜ କନ୍ଧେ ବିଜୟ କରି ମୟଦୈତ୍ୟ ସୁତା ପତିକି ବ୍ରହ୍ମଶରେ ସଂହାରି (ଥିଲ) ।

ପୟଃ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତ ଭୂଖଣ୍ଡ (କୁ, ତା) ଅନୁଜରେ ପ୍ରଦତ୍ତ (କରି) ବି ମାର୍ଗେ ବିମାନେ ସରଯୂ ପରିଯନ୍ତ ଚଳିଲ ।

କଥା—ହନୁମାନ କନ୍ଧରେ ବିଜୟ କରି ମନ୍ଦୋଦରୀର ସ୍ୱାମୀକୁ ବ୍ରହ୍ମଶରରେ ନାଶ କରିଥିଲ ।

ଜଶପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଭୂଖଣ୍ଡ ଲଙ୍କାକୁ ଉକ୍ତ ରାବଣ ସାନଭାଇ ବିଭୀଷଣକୁ ଦାନ କରି ଆକାଶ−ପଥରେ ବିମାନରେ ବସି ସରଯୂ ତୀରବର୍ତ୍ତୀ ଅଯୋଧ୍ୟାଯାଏ ଯାଇଥିଲ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କନ୍ଦର୍ପ ଦର୍ପାରି—ଶିବ । ‘ଶିବ−ତନୁଜ’—ହନୁମାନ; ମତ ଭେଦରେ ପବନପୁତ୍ର ହନୁମାନଙ୍କୁ ଶିବପୁତ୍ର ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ‘ମୟଦୈତ୍ୟ−ସୁତା’—ମନ୍ଦୋଦରୀ । ପୟଃପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତ ଭୂଖଣ୍ଡ—ଲଙ୍କା । ବିମାନେ—ପୁଷ୍ପକରେ । ‘ବି−ମାର୍ଗେ’—ଆକାଶ ପଥରେ ।

ରମ୍ୟ ନଗ୍ରେ ବାମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ

ବାମାଶ୍ରେଷ୍ଠ ଘେନିଣ

ଅଭିଷିକ୍ତ ହୋଇ ରାଜ୍ୟରେ

ପ୍ରଜାଚୟ ପାଳିଣ । ୯ ।

କଳ୍ପି କଳ୍ପି କେତେ କଳ୍ପିଲା

ଶିଳ୍ପିକାର କୁମର

କଳ୍ପେ କଳ୍ପତରୁ ଭଜିଲି

ଦୁଃଖ ନ ଗଲା ମୋର । ୧୦ ।

ଅନ୍ୱୟ—(ଉକ୍ତି) ରମ୍ୟ ନଗ୍ରେ ବାମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ବାମାଶ୍ରେଷ୍ଠ ଘେନିଣ ଅଭିଷିକ୍ତ ହୋଇ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରଜାଚୟ ପାଳିଣ (ଥିଲ) ।

(ତୁମ ଘେନି) ଶିଳ୍ପିକାର କୁମର କଳ୍ପି କଳ୍ପି କେତେ ଜଳ୍ପିଲା । କଳ୍ପେ (ତୁମ ପରି) କଳ୍ପତରୁ ଭଜିଲି, (କିନ୍ତୁ) ମୋର ଦୁଃଖ ନ ଗଲା ।

କଥା—ଉକ୍ତ ରମଣୀୟ ନଗରୀରେ ବାମପାର୍ଶ୍ୱରେ ରମଣୀଲଲାମ ଜନକଜେମାଙ୍କୁ ଧାରଣ କରି ତୁମେ ଅଭିଷିକ୍ତ ହୋଇ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଥିବା ପ୍ରଜାବୃନ୍ଦଙ୍କୁ ପାଳନ କରିଥିଲେ ।

ତୁମର ଏହି ପ୍ରକାର କୀର୍ତ୍ତି ଓ ସଦ୍‌ଗୁଣ ଘେନି ଏହି ଲେଖକ ଶିଳ୍ପିକାର କୁମର ବହୁ କଳ୍ପନା କରି କେତେ ବହୁଭାଷିତା ଦେଖାଇଛି । କଳ୍ପେକାଳ ତୁମ ପରି ଇଚ୍ଛାମାତ୍ରେ ଅଭୀଷ୍ଟ ଫଳପ୍ରଦ କଳ୍ପତରୁ ଭଜିଲି । କିନ୍ତୁ ମୋର ଦୁଃଖ ଦୂର ହେଲା ନାହିଁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରମ୍ୟନଗ୍ରେ—ଅଯୋଧ୍ୟାରେ । ବାମାଶ୍ରେଷ୍ଠ—ଜାନକୀ । କଳ୍ପି—କଳ୍ପନା−କରିବା । ଜଳ୍ପିଲା−ବହୁ ଭାଷିଲା । ଶିଳ୍ପିକାର—ବଢ଼େଇ । କଳ୍ପେ—ବହୁ ସମୟ ।

ସୀତାରାମ ଅଂଘ୍ରି ଅବ୍‌ଜକୁ

ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାୟିଣ

ରାଘବ−ବିଳାସ ପ୍ରବନ୍ଧ

ରଚନାକୁ କରିଣ । ୧୧ ।

ନବୀନ ଦୁର୍ଗେଶ ପ୍ରତାପୀ

ବିରାଧିବୀରବର

ବିନାୟକ ସିଂହ ଶ୍ରୀମାନ−

ଧାତା ଗ୍ରନ୍ଥେ ପ୍ରଚାର । ୧୨ ।

ଅନ୍ୱୟ—ସୀତାରାମ ଅଂଘ୍ରି ଅବ୍ଳକୁ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାୟିଣ, (ଏହି) ରାଘବ−ବିଳାସ ପ୍ରବନ୍ଧକୁ ରଚନା କରିଣ,

ନବୀନ ଦୁର୍ଗେଶ ପ୍ରତାପୀ ବିରାଧିବୀରବର ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା (ଙ୍କ ନାମ, ଏ) ଗ୍ରନ୍ଥେ ପ୍ରଚାର (କରୁଅଛି) ।

କଥା—ସୀତାରାମଙ୍କର ପାଦପଦ୍ମକୁ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାୟି ଏହି ରାଘବ−ବିଳାସ ନାମକ କାବ୍ୟକୁ ରଚନା କରି ‘‘ନୂଆଗଡ଼” ଦୁର୍ଗର ନରପତି ପ୍ରତାପୀ ବିରାଧିବୀରବର ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ନାମକୁ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଜରିଆରେ ପ୍ରଚାର କରୁଅଛି ।

ଆଲୋଚନା—କବି ନିଜଠାରୁ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କୁ ଅଧିକ ଭାବରେ ବିଶ୍ୱଜଗତରେ ପ୍ରଚାର କରିବାକୁ ଏହି କାରଣରୁ ବ୍ୟାକୁଳ ଥିଲେ ଯେ—ତାଙ୍କରି ଲାଗି ସେ ମଣିଷ ହୋଇ ପାରିଥିଲେ । ଅନେକେ ମନେକରନ୍ତି ଯେ ରାଘବ ବିଳାସ ବିନାୟକଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ନୂଆଗଡ଼ ମେଳି ସମୟରେ କବିଙ୍କ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ସମୟର ରଚିତ ହୋଇଥିଲା । ତାହାରି ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇ ନାହିଁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅଂଘ୍ରି ଅବ୍‌ଜ—ପାଦପଦ୍ମ । ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା—ସେ କିପରି ଜଣେ ମହାନ୍ ବୀରପୁରୁଷ ଏବଂ ସଦ୍‌ଗୁଣର ଗ୍ରାହକ ଥିଲେ ତାହା ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱିତୀୟ ଛାନ୍ଦ

ଶଙ୍କରାଭରଣ ବତ୍ତରେ—ଷୋଡ଼ଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ରାବଣ ସହିତ ତାର ଦୁଇ ଭାଇ ଏବଂ ଭଗିନୀଙ୍କ ଜନ୍ମ ବିବରଣ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଉଛି । ତତ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସେ କିପରି କୁବେରକୁ ହଟାଇ ଲଙ୍କା ଅଧିକାର କରିଛି, ଶିବଙ୍କୁ ସନ୍ତୋଷ କରି ରାବଣ ନାମ ଧାରଣ କରିଛି, ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱକୁ ଜୟକରି ତ୍ରିପୁରେଶ୍ୱର ହୋଇପାରିଛି—ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିପୁଣତାର ସହିତ କବି କରିଛନ୍ତି ।

କବି ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ‘ଅପାଦ ଗମନ’ ବୋଲି ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତି, ତାର ଅର୍ଥ ହେଲା—ଶୂନ୍ୟଭ୍ରମଣ । ଶୂନ୍ୟମଣ୍ଡଳରେ ଭ୍ରମଣ କରିବାକଥା ଏବେ ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜ କାନକୁ ଆସିଛି । ଅଥଚ ଯଦୁମଣି ଏକା ନୁହନ୍ତି ତାଙ୍କର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ସୂରିମାନେ ସେହି ଶୂନ୍ୟଭ୍ରମଣର ସନ୍ଧାନ ପାଇଥିଲେ ।

ମନେହୁଏ ଏହି ଶୂନ୍ୟଭ୍ରମଣ ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ପୃଥିବୀର ଜନସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ରହି ଆସି ହୁଏତ ଦିନେ ଲୁଚି ଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସେ ସ୍ମୃତିର ବର୍ଣ୍ଣନା କେବେ ଲୁଚି ନ ଥିଲା ।

ପୁରାଣର ଗଳ୍ପମାନ କପୋଳକଳ୍ପିତ ଯେ କୁହାଯାଉଥିଲା, ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ସତ୍ୟ ହୋଇ ଚାଲିଛି । ବୋଧହୁଏ ଏପରି ଦିନ ଆସିବ ପୁରାଣ ଏକାନ୍ତ ସତ୍ୟଭାବରେ ଆମକୁ ପ୍ରତୀତ ହେବ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱିତୀୟ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ଶଂକରାଭରଣ)

ଭୁବନ ଭୁବନ ତେଜି ମାଳୀ ଯେ ସମାଳୀ

ଦୁହିତା ଦୋହିତା ସଙ୍ଗେ ଘେନି ଆସି ମିଳି

ଯତି ମତିକି ତୋଷିଣ

ବେଦମତେ ଶୁଦ୍ଧଚିତ୍ତେ ପରିଣୟ ପୁଣ । ୧ ।

ଅନ୍ୱୟ—ଯେ ସୁମାଳୀ ମାଳୀ (ର ଭ୍ରାତ ଅଟେ, ସେ) ଭୁବନ ଭୁବନ ତେଜି ଦୁହିତା ଦୋହିତା ସଙ୍ଗେ ଘେନି ଆସି ମିଳି (ଲେ) ଯତି ମତିକି ତୋଷିଣ ବେଦମତେ ଶୁଦ୍ଧଚିତ୍ତେ ପୁଣି ପରିଣୟ (ଦେଲେ) ।

କଥା—ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଚକ୍ରରେ ମୃତ ମାଳୀଦୈତ୍ୟର ଯେଉଁ ସୁମାଳୀ ଦୈତ୍ୟ ଭାଇ ଅଟେ (ସୁମାଳୀ ନାମକ କପି ନୁହେଁ) ସେ ପାତାଳ ଭୁବନ ତେଜି ଦିନେ ତାର ଦୁଃଖରେ ବା ଦୁଇ କୁଳର ହିତକାରିଣୀ ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟାକୁ ସଙ୍ଗରେ ଘେନି ଆସି ଗୋଟିଏ ଆଶ୍ରମରେ ପହଞ୍ଚିଲା । ଉକ୍ତ ଆଶ୍ରମର ଯତି ବିଶ୍ରବାଙ୍କ ମତିକୁ ତୋଷକରି ବେଦ ବିଧାନରେ ଶୁଦ୍ଧ ଚିତ୍ତରେ ପୁନଶ୍ଚ ଉକ୍ତ କନ୍ୟାକୁ ପରିଣୟ ଦେଲା ।

ଆଲୋଚନା—ରାମାୟଣର ମୂଳ ରଚନାରେ ସୁମାଳୀ ଉପାଖ୍ୟାନ ଅଛି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଭୁବନ—ପାତାଳ । ଭୁବନ—ଲୋକ । ମାଳୀ—ବିଷ୍ଣୁ ଚକ୍ରରେ ନିହତ ମାଳୀଦୈତ୍ୟ । ସୁମାଳୀ—ମାଳୀଦୈତ୍ୟର ଭାଇ । ଦୁ−ହିତା—ଦୁଃଖରେ ବା ଦୁଇ କୁଳର ହିତ କାରିଣୀ । ଦୋହିତା—କନ୍ୟା । ଯତି—ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଶ୍ରବା ଋଷି ।

ଚପଳାଙ୍ଗୀ ଦତ୍ତ କରି ଚପଳ ବଂଶେଶ

ଗତେ ମୁନି ସଙ୍ଗେ ରଙ୍ଗେ ପ୍ରମତ୍ତ ବିଳାସ

ନିଧନଜ ବଂଶୋଦ୍‌ଭବ

ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହରିତାନନ୍ଦ ରେ ଘୋର ରବ । ୨ ।

ଅନ୍ୱୟ—(ସେ) ଚପଳ ବଂଶେଶ ଚପଳାଙ୍ଗୀ ଦତ୍ତ କରି ଗତେ, ମୁନି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଳାସ ପ୍ରମତ୍ତ (ହେଲେ, ତେଣୁ) ନିଧନଜ ହୋଇ ବଂଶ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହରିତାନନ ଘୋର ରବରେ ଉଦ୍ଭବ (ହେଲେ) ।

କଥା—ସେହି ଚପଳ ନାମକ ରାକ୍ଷସବଂଶ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସୁମାଳୀ ଚପଳା ସମାନ ଦେହଧାରିଣୀ ସୁନ୍ଦରୀ କନ୍ୟାକୁ ଦତ୍ତ କରିଯିବା ପରେ ଉକ୍ତ ବାଳା ମୁନିଙ୍କ ସହିତ କାମରଙ୍ଗରେ ବିଳାସରେ ପ୍ରମତ୍ତ ହେଲା । ତେଣୁ ଲୋପ ହୋଇଥିବା ଅସୁର କୁଳଜ ଭାବରେ ଉକ୍ତ ବଂଶର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଏବଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସ୍ୱରୂପ ଦଶାନନ ନାମରେ ଏକ ପୁତ୍ର ଘୋର ରବ କରି ଜାତ ହେଲା ।

ଆଲୋଚନା—ନିକଷା ଆଡ଼ୁ ନୈକେଷୟ ଭାବରେ ରାବଣ ବିଶ୍ୱରେ ପରିଚିତ ଅଟେ । ସେ ଶିବପୁରୀ କୈଳାସ ଉତ୍ପାଟନ କରନ୍ତେ ଯୋଗୀଶ୍ୱର ଶିବ ଏତେ ଗରୁ ହୋଇଥିଲେ ଯେ ସେ ଚାପି ରହିଥିବା ହସ୍ତାଙ୍ଗୁଳି ସହିତ ପାପୁଲି ବାହାର କରି ନପାରି ଭୀଷଣ ଭାବେ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇ ରବ କରିବାରୁ ତାର ଉଦ୍ଧାର ପରେ ସେ ରାବଣ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ ହୋଇଥିବା କଥା ବାଲ୍ମୀକି ଲେଖିଛନ୍ତି । କିଂତୁ କବି ଯଦୁମଣି ଜନ୍ମରୁ ଭୀଷଣ ରବ କରିବାରୁ ରାବଣ ଭାବେ ପରିଚିତ ହେବା କଥାର ଲକ୍ଷଣା ଏଠାରେ ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଚପଳ—ରୋଗ ଉତ୍ପାଦକ ରାକ୍ଷସ ବିଶେଷ । କ୍ରୟଃ ସୁକେଶସ୍ୟ ସୁତାସ୍ତେ−ଚାଗ୍ନି—ସମତେଜସଃ, ବିବୃଦ୍ଧି ମଗମଂ ସ୍ତତ୍ର ବ୍ୟାଧୟୋପେକ୍ଷିତା ଇବ । (ରାମାୟଣ ଉତ୍ତର) ବଂଶେଶ—ବଂଶଶ୍ରେଷ୍ଠ । ନିଧନଜ—ଲୁପ୍ତ ବଂଶଜାତ । ହରିତ—ଦିଗ । ଦିଗ—ଦଶ ।

ତଦନ୍ତଜ ରକ୍ତଗାତ୍ର ଅନ୍ତକ ସଦୃଶ

କନିଷ୍ଠଜ ଅନ୍ତେ ଏକ ଦୁହିତା ପ୍ରକାଶ

ନାମ ତଦନ୍ତେ ତଦନ୍ତେ

ରାବଣ ଯେ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ ବିଭୀଷଣ ଦ୍ୟନ୍ତେ । ୩ ।

ପୁତ୍ରୀର କରଜ ସୂର୍ପ ସମ ସୂର୍ପଣଖା

ବେଳୁ ବେଳ ଅପଘନ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ଦେଖା

ଗମୁଁ ରସାଯାଏ ଲସି

ସସ୍ରାନନ ଭ୍ରାତଶିର ନତ ହୋଇ ଆସି । ୪ ।

ଅନ୍ୱୟ—ତଦନ୍ତଜ ରକ୍ତଗାତ୍ର ଅନ୍ତକ ସଦୃଶ (ଅଟେ) । କନିଷ୍ଠଜ ଅନ୍ତେ ଏକ ଦୁହିତା ପ୍ରକାଶ (ହେଲା) । ତଦନ୍ତେ ତଦନ୍ତେ ରାବଣ, କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ, ବିଭୀଷଣ ପୁତ୍ରୀର କରଜ ସୂର୍ପସମ (ହେତୁ) ସୂର୍ପଣଖା ନାମ ଦ୍ୟନ୍ତେ ବେଳୁବେଳ (ସେମାନଙ୍କ) ଅପଘନ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ଯେ ଦେଖା (ଗଲା) । (ସେମାନେ) ଗମୁଁ ସସ୍ରାନନ ଭ୍ରାତଶିର ନତ ହୋଇ ଆସି ରସା ଲସିଯାଏ ।

କଥା—ତାପରେ ଯେଉଁ ଶିଶୁଟି ଜନ୍ମହେଲା ସେ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଦେହ−ବିଶିଷ୍ଟ ଏବଂ ଯମ ସଦୃଶ ଅଟେ । ସାନ ପୁଅଟିର ଜନ୍ମ ଶେଷରେ ପୁଣି ଗୋଟିଏ ଦୁହିତା ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା । ତାପରେ ତାପରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଯେଣୁ ରାବଣ, କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ, ବିଭୀଷଣ ଏବଂ କନ୍ୟାର ନଖମାନ କୁଲାର ଆକୃତି ପରି ହୋଇଥିବାରୁ ତାକୁ ସୂର୍ପଣଖା ନାମ ଦେବା ପରେ ବେଳକୁବେଳ ସେମାନଙ୍କର ଶରୀର ଯେମନ୍ତ ଏକାନ୍ତ ବଢ଼ିଗଲା । ସେମାନେ ଭୂମିରେ ଯିବା ଆସିବା କରିବାଦ୍ୱାରା ସହସ୍ରମୁଖ ଅନନ୍ତଙ୍କ ଭାଇ ବାସୁକିଙ୍କ ମସ୍ତକ ନଇଁଯିବାରୁ ଧରଣୀ ବେଳୁବେଳ ସେମାନଙ୍କ ପାଦଘାତରେ ଲସିଗଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ—ତଦନ୍ତଜ—ତହିଁପରେ ଜନ୍ମ । (ସଂସ୍କୃତ ଜନ୍ ଧାତୁ କର୍ମଜ ପରି ତଦନ୍ତଜ, କନିଷ୍ଠଜ) । କନିଷ୍ଠଜ—କନିଷ୍ଠ ଜନ୍ମନ । କରଜ—ନଖ । ଦ୍ୟନ୍ତେ—ଦିଅନ୍ତେ । ସୂର୍ପ—କୁଲା । ଅପଘନ—ଶରୀର । ବର୍ଦ୍ଧମାନ—ବୃଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ, ବଢ଼ିଯିବା । ଗମୁଁ—ଗମନ କରିବା ହେତୁ । ସମ୍ରାନନ—ସହସ୍ରମୂଖ ଅନନ୍ତ । ସସ୍ରାନନ ଭ୍ରାତ—ବାସୁକି, ଯେ ପୃଥ୍ୱୀ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଲସିବା—ଦବିବା ।

ଚରାଚର ଭ୍ରମୁଁ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରାଣ ବିସର୍ଜିଲେ

ଅବ୍ୟୟେ ପଶିଣ ସର୍ବ ଭୟ ଦତ୍ତ କଲେ

ଅଭ୍ରରଦନୀ ସୁନ୍ଦର

ଲେଖ ଲେଖ ସମିତିରେ ଘେନି ବେଦବର ।୫।

ବିରଞ୍ଚି ରଚିଲେ ତୂର୍ଣ୍ଣେ ହୋଇଣ ସୁମନା

ବରୁଣାଳୟ ବିହାରି ଶେଷାଙ୍କ ବର୍ଦ୍ଧନା

ନାହିଁ ପ୍ରତୀକାର କର

ଦରେ ଦର କୂଳେ ମିଳି ଚିନ୍ତା ଦରକର ।୬।

ଅନ୍ୱୟ—(ସେମାନେ) ଚରାଚର ଭ୍ରମୁଁ ପ୍ରାଣୀ(ମାନେ) ପ୍ରାଣ ବିସର୍ଜିଲେ । (ଏବଂ) ଅବ୍ୟୟେ ପଶିଣ (ସେମାନେ) ଭୟ ଦତ୍ତ କଲେ । (ତେଣୁ) ଅଭ୍ର−ରଦନୀ−ସୁନ୍ଦର ଲେଖ ଲେଖ ସମିତିରେ ବେଦବର ଘେନି ବରୁଣାଳୟ (କୁ ଗଲେ) ।

(ତହିଁ) ବିରଞ୍ଚି ତୂର୍ଣ୍ଣେ ସୁମନା (ସଙ୍ଗୀ) ହୋଇଣ (ଆଉ) ପ୍ରତିକାର ନାହିଁ ଜାଣି ଦରେ ଦରକୂଳେ ମିଳି ଦରକର ଚିନ୍ତି ବରୁଣାଳୟ ବିହାରୀ ଶେଷାଙ୍କ ବର୍ଦ୍ଧନା ରଚିଲେ ।

କଥା—ସେମାନେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭ୍ରମିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରେ ପ୍ରାଣୀମାନେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ଏବଂ ସେମାନେ ସ୍ୱର୍ଗରେ ପଶି ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଭୀତତ୍ରସ୍ତ କରିଦେଲେ । ତେଣୁ ଐରାବତ ଆରୋହି ଇନ୍ଦ୍ର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦେବସମାଜରେ ବିଧାତାଙ୍କୁ ଅଗ୍ରଣୀ କରି କ୍ଷୀର ସମୁଦ୍ର ଅଭିମୁଖେ ଗଲେ ।

ତହିଁ ସ୍ରଷ୍ଟା ବିରଞ୍ଚି ଶୀଘ୍ର ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ସାଥିରେ ଧରି ଆଉ ଆଉ କାହାଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିକାର ନାହିଁ ଜାଣି ଏ ଉପସ୍ଥିତ ଭୟ ହେତୁ ଶଙ୍ଖ ଶାମୁକା ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦ୍ରକୂଳରେ ମିଳି ଶଙ୍ଖଧାରୀଙ୍କୁ ଚିନ୍ତାକରି ବରୁଣାଳୟବିହାରୀ ଅନନ୍ତଙ୍କ ଅଙ୍କଶାୟୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଅଭ୍ୟର୍ଥନା ରଚନା କଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅବ୍ୟୟ—ସ୍ୱର୍ଗ । ଅଭ୍ର—ଆକାଶ । ରଦନୀ—ହସ୍ତୀ । ଅଭ୍ରରଦନୀ ସୁନ୍ଦର—ଯେ ଐରାବତରେ ଆରୋହଣ କରି ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାନ୍ତି—ଦେବରାଜ ଇନ୍ଦ୍ର । ଲେଖ—ଦେବତା । ଲେଖ—ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ, ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଦରେ—ଭୟରେ । ଦର—ଶଙ୍ଖସଂପନ୍ମ ଭାବରେ । ଦର କୂଳେ—ଶଙ୍ଖପୂର୍ଣ୍ଣ ସାଗରତୀରରେ । ଦର—ଶଙ୍ଖ । ତୂର୍ଣ୍ଣେ—ଶୀଘ୍ର । ସୁମନା—ଦେବତା । ଶେଷାଙ୍କ—ଅନନ୍ତଙ୍କ ଅଙ୍କଶାୟୀ । ଶେଷ—ଅନନ୍ତ । ବର୍ଦ୍ଧନା—ଅଭ୍ୟର୍ଥନା ।

ଧାତୃ ଭିଣୁଁ ସର୍ବେ କଲେ ଶ୍ରୀଈଶଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ

ଦୟା ନିକେତନ ବାରେ ହୋଇଲେ ପ୍ରସନ୍ନ

ଦୃଶ୍ୟେ ଦୃଶ୍ୟ ହେଲେ ଆସି

ବିନତି ନତମସ୍ତକେ ପାଣି ମଣ୍ତି ଭାଷି ।୭।

‘ବିଶ୍ରବାଜ ବଂଶବାହା ଆମ୍ଭରେ କଣ୍ଟକ

ଅରିକର ! ଅରିଙ୍କର ଶୀଘ୍ର ବିନାଶନ’

ଭଣୁ ଭଣିଲେ କୌସ୍ତଭୀ

ମିତ୍ରବଂଶେ ନୃପକୁଳେ ଯାଇ ଜାତ ହେବି । ୮।

ଅନ୍ୱୟ—ଧାତୃ (ବନ୍ଦନା) ଭଣୁଁ ସର୍ବେ ଶ୍ରୀଈଶଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କଲେ । (ତେଣୁ) ଦୟାନିକେତନ ବାରେ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇଲେ । (ଏବଂ) ଦୃଶ୍ୟେ ଆସି ଦୃଶ୍ୟ ହେଲେ । ବିନତି ନତମସ୍ତକ(ରେ) ପାଣି ମଣ୍ଡି (ସର୍ବେ) ଭାଷି(ଲେ) ।

ବିଶ୍ରବାଜ ବିଂଶବାହା ଆମ୍ଭରେ କଣ୍ଟକ (ହୋଇଅଛି ।) (ହେ) ଅରିକର ! (ଉକ୍ତ) ଅରିଙ୍କର ଶୀଘ୍ର ବିନାଶକ (ହୁଅ) ଭଣୁଁ କୌସ୍ତୁଭୀ ଭଣିଲେ—ମିତ୍ରବଂଶେ ନୃପକୁଳେ ଯାଇ (ମୁଁ) ଜାତ ହେବି ।

କଥା—ବିଧାତା ବନ୍ଦନା କରନ୍ତେ ସର୍ବେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ−ପତି ନାରାୟଣଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନକଲେ । ତେଣୁ ଦୟାନିକେତନ ପ୍ରଭୁ ଥରେ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ରମଣୀୟ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଦେଖାଦେଲେ । ବିନୟରେ ଏକାନ୍ତ ନମ୍ର ଉକ୍ତ ଦେବତାମାନେ ମସ୍ତକରେ ହାତଦେଇ କହିଲେ—

ବିଶ୍ରବାଙ୍କ ବଂଶଧର ବିଂଶବାହୁ ରାବଣ ଆମର ଶତ୍ରୁ ହୋଇଅଛି । ହେ ଚକ୍ରଧାରୀ ! ଉକ୍ତ ବୈରୀକୁ ତୁମ୍ଭେ ଶୀଘ୍ର ବିନାଶ କର । ଏକଥା କହନ୍ତେ କୌସ୍ତୁଭଧାରୀ ନାରାୟଣ କହିଲେ, ‘‘ସୂଯ୍ୟବଂଶୀୟ ନୃପକୁଳରେ ଆମ୍ଭେ ଯାଇ ଜନ୍ନ ହେବୁଁ ।

ଆଲୋଚନା—ପୁରାଣରେ ଅସୁର ଦେବତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେ ବିବାଦ ଦେଖାଦେଇଛି, ତାହା ସାଧାରଣ କଥାରେ ସଦ୍‌ଗୁଣ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସମୃଦ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ହିଁ ଭେଦକୁ ବୁଝାଏ । ସୃଷ୍ଟି ସଂରକ୍ଷଣରେ ମାନବିକ ସଦ୍‌ଗୁଣ ଘେନି ଦେବତା ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନର ପରାକାଷ୍ଠା । ଘେନି ଅସୁର ଅଭିହିତ ଅଟନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦୃଶ୍ୟେ—ଦର୍ଶନୀୟ ରୂପରେ । ଅରି—ଚକ୍ର । କୌସ୍ତୁଭୀ— କୌସ୍ତୁଭ ଧାରଣକାରୀ, ବିଷ୍ଣୁ । ମିତ୍ର—ସୂର୍ଯ୍ୟ। ଅରି—ଶତ୍ର ।

ଅଳ୍ପଦିନେ କଳ୍ପକଷ୍ଟ ବିକଳ୍ପ କରିବି

ସୁମନେ ସୁମନେ ଗତ ଆଗତକୁ ଭାବି

ସର୍ବେ ରହିଲେ ନି−ଦରେ

ଗର୍ବେ କର୍ବୁରେ କ୍ଷେପନ୍ତି ଅତି ସମାଜରେ ।୯।

ଦଶାନନ ଆନନ ଛିଣ୍ଡାଇ ଧାତୃତପେ

ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳ−ଜ୍ୱଳନେ ନେଇ ଏକେ ଏକେ ଏକେ କ୍ଷେପେ

ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ ଲାଗି ସ୍କନ୍ଧେ

ବିଧିରେ ବିଧିରେ ବରଦତ୍ତ ଦଶସ୍କନ୍ଧେ ।୧୦।

ଅନ୍ୱୟ—ଅଳ୍ପ ଦିନେ କଳ୍ପ କଷ୍ଟ(କୁ) ବିକଳ୍ପ କରିବି ।” । (ଏହା ଶୁଣି) ସୁମନେ ସୁମନେ ଗତ ଆଗତ (କଥା)କୁ ଭାବି ସର୍ବେ ନି−ଦରେ ରହିଲେ । (ଫଳରେ) କର୍ବୁରେ ଅତି ସମାଜରେ ଗର୍ବେ କ୍ଷେପନ୍ତି । ଦଶାନନ ଧାତୃ ତପେ ଆନନ ଛିଣ୍ଡାଇ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳ ଜ୍ୱଳନେ ଏକେ ଏକେ ନେଇ କ୍ଷେପେ । (ପୁଣି) ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ ସ୍କନ୍ଧେ ଲାଗି (ଯାଏ) । (ଏମନ୍ତ) ବିଧିରେ ବିଧିରେ ବର ଦଶସ୍କନ୍ଧେ ଦତ୍ତ (ହୋଇଥାଏ) ।

କଥା—ଅଳ୍ପଦିନରେ ଅତି ଦୀର୍ଘକାଳର କଷ୍ଟକୁ ନିରାକରଣ କରିବି ।” ଏହା ଶୁଣି ଦେବତାମାନେ ପ୍ରସନ୍ନ ମନରେ ଆଗତ ଭବିଷ୍ୟ କଥା ଚିନ୍ତାକରି ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ହୋଇ ଶୋଇଲେ । ଫଳରେ ଅସୁରମାନେ ଅତି ସମାଦରରେ ଏ ଗର୍ବରେ ଡେଇଁ ବୁଲିଲେ ।

ଦଶାନନ ରାବଣ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ବ୍ରହ୍ନାଙ୍କୁ ତପସ୍ୟାରେ ଭେଟିବା ଲାଗି ନିଜର ମିଣ୍ଡମାନ ଛିଣ୍ଡାଇ ଜ୍ୱଳନ୍ତା ଅଗ୍ନିକୁଣ୍ଡରେ ଗୋଟି ଗୋଟି କରି ନେଇ ଫିଙ୍ଗିଥିଲା । ପୁନଶ୍ଚ ତାର ମସ୍ତକ ତପଃ ପ୍ରଭାବରେ କାନ୍ଧରେ ଲାଗିଥିଲା । ଏହି ନିଷ୍ଠାପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଧିରେ ବିଧାତାଙ୍କର ବର ଦଶସ୍କନ୍ଧ ରାବଣକୁ ମିଳିଥିଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କଳ୍ପ—କାଳର ସଂଜ୍ଞା । ବିକଳ୍ପ—ଭ୍ରମ, ନିରାକରଣ । ସୁମନେ—ଦେବତାମାନେ । ସୁମନେ—ଉତ୍ତମ ମନରେ । ନି−ଦରେ—(ଦର−ଭୟ) ନିର୍ଭୟରେ । ନିଦରେ—ଶୟନରେ । କର୍ବୁରେ—ଅସୁରେ । କ୍ଷେପନ୍ତି—ଡିଅଁନ୍ତି । ଦିଗ—ଦଶ । ଆନନ—ମୁଖ । ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ—ମସ୍ତକ । ବିଧିରେ—ବିଧାତାଙ୍କର ।

ବୈଶ୍ରବଣେ ବୈଶ୍ରବଣ ସମରେ ଅସମ

ଭୀତି ଉଦ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣକ୍ଷିତି ତେଜନ୍ତେ ସଭ୍ରମ

ତହିଁ ଦେବାରି ସ୍ୱସ୍ଥିତ

ଶୁଭେ ଲଭି ମୟପୁତ୍ରୀ କଇକଷୀ ସୁତ ।୧୧।

ଅପାଦ ଗମନ ଧ୍ୱନି ରକ୍ଷିପତି−ଧ୍ୱନି

ତେଣୁ ତା ନାମ ପ୍ରଦତ୍ତ ସର୍ବେ ଭୀତି ଘେନି

ନାକେଶରେ ରଜ୍ଜୁଯୁକ୍ତ

ଦର୍ପେ ଦର୍ପବଳ ବେଳୁଁ ବେଳ ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ।୧୨।

ଅନ୍ୱୟ—ବୈଶ୍ରବଣେ ବୈଶ୍ରବଣ ସମରେ ଅସମ (ହେତୁ) ଭୀତି (ଲଭି) ଉଦ (ମଧ୍ୟସ୍ଥ) ସ୍ୱଣ୍ଣଂକ୍ଷିତି ସଭ୍ରମ ତେଜନ୍ତେ ତହିଁ ଦେବାରି (ଗଣ) ସ୍ୱସ୍ଥିତ (ହେଲେ) । ଫଳରେ କଇକଷୀ ସୁତ ମୟପୁତ୍ରୀ (କୁ) ଶୁଭେ ଲଭି (ଥିଲା) ।

ଅପାଦ ଗମନ ଧ୍ୱନି ଓ ରକ୍ଷିପତି (ର ନିଜ ମୁଖ) ଧ୍ୱନି (ଯୋଗୁଁ) ତେଣୁ ସର୍ବେ ଭୀତ ଘେନି ତା ନାମ (ରାବଣ) ପ୍ରଦତ୍ତ କଲେ । ସେ ଦର୍ପେ ଦର୍ପବଳ ବେଳୁଁ ବେଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ହୋଇ ନାକେଶରେ ରଜ୍ଜୁଯୁକ୍ତ (କଲା) ।

କଥା—ସେହି ହେତୁ ରାବଣ ସହିତ କୁବେର ଯୁଦ୍ଧକରି ସମକକ୍ଷ ନ ହେବାରୁ ଭୟ ପାଇ ଜଳରାଶି−ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣନଗରୀ ଆସ୍ଥା ତ୍ୟାଗ କରିବାରୁ ଅସୁରମାନେ ତହିଁ ସ୍ୱଜନ ଧରି ରହିଲେ । ଫଳରେ କୈକଷୀପୁତ୍ର ରାବଣ ତହିଁ ମୟଦାନବପୁତ୍ରୀ ମନ୍ଦୋଦରୀକୁ ମଙ୍ଗଳଜନକ ଭାବରେ ଲାଭ କରିଥିଲା ।

କୁବେରଠାରୁ ଲଭିଥିବା ପୁଷ୍ପକଯାନ ଆରୋହଣ ହେତୁ ଶୂନ୍ୟଭ୍ରମଣର ଗମ୍ଭୀରଧ୍ୱନି ଓ ରକ୍ଷପତି ରାବଣ ନିଜ ମୁଖରୁ ନିଃସୃତ ଧ୍ୱନି ଯୋଗୁଁ ସମସ୍ତ ଜଗତ ଭୀତ ହୋଇ ତାକୁ ରାବଣ ନାମରେ ଅଭିହିତ କରିଥିଲେ । ଉକ୍ତି ରାବଣ ଅହଂକାରରେ ଏବଂ କ୍ଷମତା ବଳରେ ବେଳୁଁ ବେଳ ଅତି ପ୍ରବଳ ହୋଇ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦିନେ ବାନ୍ଧି ପକାଇଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବୈଶ୍ରବଣେ—ରାବଣେ । ବୈଶ୍ରବଣ—କୁବେର । ଉଦ—ବାରି । ସଭ୍ରମ—ଆସ୍ଥା । ଦେବାରି—ଅସୁର । ସ୍ଥିତ—ରହିବା । ଅପାଦଗମନ—ଶୂନ୍ୟଭ୍ରମଣ । ଦର୍ପ—ଅହଂକାର । ଦର୍ପ—କ୍ଷମତା । ନାକେଶ—ଇନ୍ଦ୍ର । ରଜ୍ଜୁଯୁକ୍ତ—ବନ୍ଧନ ।

ସର୍ବଜ୍ଞସ୍ଥିତ−ଧରାଜ ଉତ୍‌ପାଟନ କରେ

ଶର୍ବ ସର୍ବ ସୁଫଳେ ତ ବର ପ୍ରଦତ୍ତରେ

ଭ୍ରମେ ନିଦରେ ଆଦରେ

କି ଦର ତା କାହାଠାରେ ସୁ−ଦର ତା−ହାରେ ।୧୩।

ତ୍ରିପୁରେ ତ୍ରିପୁରେଶ୍ୱର ହୋଇଲା ରାବଣ

ଜୟ କରେ ଭୟ ଦେଇ ସ୍ୱୟଂ ଦିଗ୍‌ବିଜେଣ

ନିଜାନୁଜାତ୍ମଜ ଘେନି

ବିଭୀତକ ହେଲେ ସର୍ବେ ନାମ ତାର ଶୁଣି ।୧୪।

ଅନ୍ୱୟ—(ସେ) ସର୍ବଜ୍ଞ (ଙ୍କର) ସ୍ଥିତ ଧରାଜ ଉତ୍‌ପାଟନ କରେ । (ଫଳରେ) ଶର୍ବ ବର ପ୍ରଦତ୍ତରେ ସର୍ବ ସୁଫଳେ ତ (ଦିଅନ୍ତି) । (ତେଣୁ ସେ) ନି−ଦରେ ଆଦରେ ଭ୍ରମେ । କାହା ଠାରେ ତା କି ଦର (ଯେଣୁ) ତା−ହାରେ ସୁ−ଦର (ରହିଥିଲା) ।

(ଫଳରେ) ରାବଣ ତ୍ରିପୁରେ ତ୍ରିପୁରେଶ୍ୱର ହୋଇଲା । ସ୍ୱୟଂ ଦିଗ୍‌ବିଜେଣ ନିଜ ଅନୁଜ (ଓ) ଆତ୍ମଜ ଘେନି (ସର୍ବେ) ଭୟ ଦେଇ ଜୟ କରେ । (ତେଣୁ) ସର୍ବେ (ଅସୁରମାନେ) ତାର ନାମ ଶୁଣି ବିଭୀତକ ହେଲେ ।

କଥା—ସେ ଶିବଙ୍କର ଆସ୍ଥାନ ପର୍ବତ କୈଳାଶକୁ ଦିନେ ଉତ୍‌ପାଟନ କରେ । ଫଳରେ ମହେଶ୍ୱର ଶିବ ବର ଦେଇ ସବୁ ସୁଫଳ ତାକୁ ଦିଅନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ନିର୍ଭୟରେ ଆନନ୍ଦରେ ଭ୍ରମଣ କରିଥାଏ । କାହାଠି ବା ସେ ବିଶେଷ ଭୟ ଆଉ କରିବ ? ଯେହେତୁ ତା ବକ୍ଷସ୍ଥିତ ହାର ରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶଙ୍ଖଭୂଷଣ ବିରାଜିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଏଣୁ ରାବଣ ତ୍ରିପୁରରେ ତ୍ରିପୁରେଶ୍ୱର ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ ହୋଇଗଲା । ସେ ନିଜେ ଦିଗ୍‌ବିଜୟରେ ବାହାରିଲେ ତା ନିଜର ଅନୁଜ ଓ ଆତ୍ମଜମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ଘେନି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ଭୀତତ୍ରସ୍ତ କରି ଜୟ କଲା । ଏପରି ସୁସଂବାଦରେ ବିଶ୍ୱର ଦୁଷ୍ଟ ଅସୁରକୁଳ ତାର ନାମ ଶୁଣି ଏକାବେଳେ ନିଃଶଙ୍କ ହୋଇଗଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସର୍ବଜ୍ଞ—ଶିବ । ସ୍ଥିତ—ଆସ୍ଥାନ । ଧରାଜ—ଗରି । ଶର୍ବ—ଶିବ । ସର୍ବ—ସମସ୍ତ । ସୁଫଳେ—ଉତ୍ତମ ଲାଭ । ନି−ଦରେ— ନିର୍ଭୟରେ । ଆଦରେ—ଆନନ୍ଦରେ । ସୁ−ଦର—ଉତ୍ତମ ଶଙ୍ଖ । ତ୍ରିପୁରେ—ସ୍ୱର୍ଗ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ, ପାତାଳରେ । ତା’ହାରେ—ତା ବକ୍ଷସ୍ଥିତ ହାରରେ । ଦର—ଶଙ୍ଖ, ସେ ଶଙ୍ଖନିଧି ବକ୍ଷରେ ଧାରଣ କରିଥିଲା । ବିଭୀତକ—ରୋଗଭୟହୀନ, ନିଃଶଙ୍କ । ନିଜାନୁଜାତ୍ମଜ—ନିଜର ଅନୁଜ, ଆତ୍ମଜ । ନୁଜା—ପାଠାନ୍ତର ।

ନଷ୍ଟ ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟ କଷ୍ଟକୁ ଜାଣିଣ ବୈକୁଣ୍ଠ

ଦର୍ପିଷ୍ଠ ପାପିଷ୍ଠ ନଷ୍ଟ ବିନାଶନ୍ତେ ହୃଷ୍ଟ

ତେବେ ଅକଣ୍ଟକ ଦେବେ

କୁଦିନ ଯିବଇ କେବେ ସୁଦିନ ହୋଇବେ ।୧୫।

ସେ ପ୍ରଭୁ କୋମଳ ପାଦପଦ୍ମ ହୃଦେ ଧ୍ୟାୟି ।

ନୃପ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା କହି

ଅବିଘ୍ନରେ ଛାନ୍ଦପୂର୍ଣ୍ଣ

କରନ୍ତୁ ଶ୍ରବଣ ସର୍ବେ ଦେଇ ମନକର୍ଣ୍ଣ ।୧୬।

ଅନ୍ୱୟ—(ଦେବତାମାନଙ୍କର) ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କଷ୍ଟକୁ ନଷ୍ଟ (କରିବା) ଜାଣିଣ ଦର୍ପିଷ୍ଠ ପାପିଷ୍ଠ, ନଷ୍ଟ (ରାବଣ) ବୈକୁଣ୍ଠ ବିନାଶନ୍ତେ ଦେବେ ତେବେ ହୃଷ୍ଟ (ଓ) ଅକଣ୍ଟକ (ହେବେ) କୁଦିନ କେବେ ଯିବଇ । ସୁଦିନ ହୋଇବେ (ଚିନ୍ତା କଲେ)।

ସେ ପ୍ରଭୁ କୋମଳ ପାଦପଦ୍ମ ହୃଦୟ ଧ୍ୟାୟି ନୃପ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା (ଏହି କବିତା) କହି (କହେ) ଅବିଘ୍ନରେ ଛନ୍ଦ (ମାନ) ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉ । ସର୍ବେ ମନକର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତୁ ।

କଥା—ଦେବତାମାନଙ୍କର ଅତି ସାଙ୍ଘାତିକ କଷ୍ଟକୁ ଦୂର କରିବା କଥା ଅନୁଭବ କରି ଦର୍ପିଷ୍ଠ, ପାପିଷ୍ଠ, ନଷ୍ଟଚରିତ୍ର ରାବଣକୁ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ବିନାଶ କଲେ ତେବେ ଯାଇ ସେମାନେ ହୃଷ୍ଟ ଓ ଅକଣ୍ଟକ ହେବେ । କେଉଁଦିନ ଦୁଃଖ ଦୂର ହେବ, ସୁଦିନ ହେବ ଏ କଥା ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଚିନ୍ତା କଲେ । ସେହି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର କୋମଳ ପାଦପଦ୍ମ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାନକରି ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ଏହି କବିତା ଭାଷିଲେ । ଅବିଘ୍ନରେ ଛାନ୍ଦମାନ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉ ଏବଂ ସର୍ବେ ତାହା ମନକର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତୁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନଷ୍ଟ—ଦୂର କରିବା, ତିରୋହିତ । ନଷ୍ଟ—କୁଚରିତ । ବୈକୁଣ୍ଠ—ବିଷ୍ଣୁ । ଦୃଷ୍ଟ—ଆନନ୍ଦିତ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତୃତୀୟ ଛାନ୍ଦ

କଳାସାବୃତ୍ତରେ ସପ୍ତନ୍ତ୍ରିଂଶତ୍ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି । ଚମ୍ପାବତୀ ରାଜ୍ୟରେ ଦ୍ୱାଦଶବର୍ଷ ବର୍ଷା ନ ହେବାରୁ ରାଜା ବିବ୍ରତ ହୋଇ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ କଣ କରାଯିବ ପଚାରିଲେ । ସେମାନେ ମନ୍ତ୍ରଣା ଦେଲେ ଯେ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଆସିଲେ ବର୍ଷା ହେବ ।

ତେଣୁ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ କେଉଁଠି ଥାନ୍ତି ତା’ର ସନ୍ଧାନ ବାରି ବହୁ ଧନ ପୁରସ୍କାର ସ୍ୱରୂପ ଘୋଷଣା କରନ୍ତେ ଏକ ନୌକାରେ କେତେକ ରୂପବତୀ ତରୁଣୀ ଘେନି ଜରତା ନାମକ ବେଶ୍ୟା ଘୋର ଅରଣ୍ୟରେ ଋଷିଙ୍କ ସହିତ ଭେଟିଲେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତୃତୀୟ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—କଳାସା)

ସୁମନେ ସୁମନେ ଶୁଣ

ଦେଇଣ ମାନସ

କନକ−ପୁଷ୍ପ−ବତୀଶ

ବିଶେଷ ବିରସ ।୧।

ଜୀବନ−ହୀନ− ଦ୍ୱାଦଶ

ସମ୍ୱତ୍ସର ହେଲା

ଜୀବନ ଯିବ ଏଣିକି

କି କରିବ ଭଲା ।୨।

ଦ୍ୱିଜ କୁଳରେ ପୁଚ୍ଛନ୍ତି

କରକ ସଂଯୁକ୍ତେ

ଦ୍ୱିଜୋକ୍ତି ବିଭାଣ୍ଡଜକୁ

ଅଣାଅ ତ୍ୱରିତେ ।୩।

କଥା—ପଣ୍ଡିତମାନେ ପ୍ରସନ୍ନତା ସହିତ ମନଦେଇ ଶୁଣ । ଚମ୍ପାବତୀ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ବିଶେଷ ବିରସ ଅଛନ୍ତି ।୧।

ବାର ବର୍ଷ ହେଲା ଦେଶ ଜଳହୀନ ହେଲା । ଏଣିକି ଜୀବନ ଚାଲିଯିବ । ଭଲା ଆଉ କ’ଣ କରାଯିବ ? ।୨।

ତେଣୁ ବ୍ରାହ୍ନଣମାନଙ୍କୁ ଡକାଇ କରପତ୍ର ଯୋଡ଼ି ପଚାରନ୍ତି । ତାହା ଶୁଣି ଦ୍ୱିଜମାନେ କହନ୍ତି ଶୀଘ୍ର ଋଷ୍ୟଷୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଅଣାଅ । ସେ ବନରେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଳନ କରି ତପସ୍ୟାରେ ରହିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ଯୋଗୁଁ ଜଳ ଲାଭ ହେବ ।

ଆଲୋଚନା—ଯଦୁମଣି ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମତ୍ରଣାରୁ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଅଣାଇବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତି ନ କରି ବ୍ରାହ୍ନଣମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅଧିକ ଶ୍ରଦ୍ଧା ତାଙ୍କ ପୁତ୍ରଶୋକ ଭୀତିରୁ ପ୍ରକାଶିତ କରିବା ପ୍ରତି ଆଶଙ୍କା ଆସେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧) ସୁମନ—ପଣ୍ଡିତ, ପ୍ରସନ୍ନଚିତ୍ତ, ରସିକ । ସୁମନେ—ସୁମନମାନେ । କନକପୃଷ୍ପ—କନକଚମ୍ପା । କନକ−ପୁଷ୍ପ−ବତୀଶ—ଚମ୍ପାବତୀ ରାଜ୍ୟର ରାଜା । (୨) ଜୀବନ—ଜଳ । ଜୀବନ—ପ୍ରାଣ । (୩) ଦ୍ୱିଜ କୁଳରେ— ବ୍ରାହ୍ନଣମାନଙ୍କୁ । କରକ—କରଯୁଗ । କରକ ସଂଯୁକ୍ତେ—କରଯୋଡ଼ି । ଦ୍ୱିଜୋକ୍ତି—ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ କହିଲେ । ବିଭାଣ୍ଡଜ—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ।

ବନରେ ପିତାଜ୍ଞା ପାଳି

ତପେ ଛନ୍ତି ରହି

ବନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେବ

ତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଇ ।୪।

ଭଣିଣ ଏହା ଶ୍ରୋତ୍ରିୟେ

ବିଗତ ତୁରିତେ

ଭଣିଲେ ନୃପ ସଚିବେ

କହି ଏ ବୃତ୍ତାନ୍ତେ ।୫।

ମୁନିବର କେଉଁ ଠାରେ

କହ କେ ଆଣିବ

ମୁନିଙ୍କ କେହ୍ନେ ଜାଣିବି

କହ ହେ ସଚିବ ! ।୬।

କଥା—ସେ ବନରେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଳନ କରି ତପସ୍ୟାରେ ରହିଅଛିନ୍ତି । ଉକ୍ତ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଋଷିଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଇ ଜଳ ଲାଭ ହେବ ।୪।

ଏହା ବେଦଜ୍ଞ ବ୍ରାହ୍ନଣମାନେ ପ୍ରକାଶ କରି ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଯାନ୍ତେ ରାଜା ଲୋମପାଦ ନୃପ ‘ଏ ବୃତ୍ତାନ୍ତ କ’ଣ’ କହିବାକୁ ତାଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଲେ ।୫।

ରାଜା ସଚିବଙ୍କୁ କହିଲେ, ହେ ସଚିବ ! ସେ ମୁନିବର କେଉଁଠି ଅଛନ୍ତି, କହନ୍ତୁ କିଏ ତାଙ୍କୁ ଆଣିବ ? ସେ ମୁନିଙ୍କ ମୁଁ କିପରି ଜାଣିବି ? ।୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୪) ବନରେ—ଅରଣ୍ୟରେ । ବନରେ—ଜଳକୁ । ପ୍ରଦତ୍ତ ହେବ—ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।

(୫) ଶ୍ରୋତ୍ରିୟ—ବେଦଜ୍ଞ ବ୍ରାହ୍ନଣ । ‘‘ଜନ୍ମନା ବ୍ରାହ୍ନଣୋଜ୍ଞେୟଃ ସଂସ୍କାରୈର୍ଦ୍ୱିଜ ଉଚ୍ୟତେ । ବେଦାଭ୍ୟାସୀ ଭବେଦ୍ ବିପ୍ରଃ ଶ୍ରୋତ୍ରିୟସ୍ତ୍ରିଭିରେବହି”। ଯେ ବ୍ରାହ୍ନଣକୁଳରେ ଜନ୍ମ, ଉପନୀତ, ପୁଣି ବେଦାଭ୍ୟାସୀ ସେହି ଶ୍ରୋତ୍ରିୟ ଅଟନ୍ତି ।

ଶ୍ରୋତ୍ରିୟେ—ଶ୍ରୋତ୍ରିୟମାନେ, ବିଗତ—ଅବର୍ତ୍ତମାନ, ଅତୀତ । ସଚିବେ—ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ।

ନଗରରେ ଅଷ୍ଚରତ୍ନ

ସ୍ଥାଳୀ ବୁଲାଇବା

ନଗର ଜିଣି ଯେ ନେବ

ତାହାକୁ ଜାଣିବା ।୭।

ଶଚୀବର−ପ୍ରାୟ ରାଜା

ମନକୁ ଅଇଲା

ସଚିବରେ ଆଜ୍ଞା ଦତ୍ତ

ଏହା କର ଭିଲା ।୮।

ଏସନ ଶୁଣି ରତନ

ସ୍ଥାଳୀ ବୁଲାଇଲେ

ଏସନ କାଳେ ଜରତା

ଘେନିଗଲା ଭିଲେ ।୯।

କଥା—ମନ୍ତ୍ରୀ କହିଲେ—ନଗରରେ ଅଷ୍ଟରତ୍ନର ଥାଳୀ ବୁଲାଇବା । ଯେ ସମଗ୍ର ନଗରବାସୀଙ୍କୁ ଜିଣି ନେବ ତା’ରିଦ୍ୱାରା ଏ ସମସ୍ୟା ଜାଣିପାରିବା ।୭।

ଏ କଥା ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପ୍ରାୟ ରାଜାଙ୍କ ମନକୁ ଅଇଲା । ‘ଏହା ଭଲା କର’ ବୋଲି ସେ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ ।୮।

ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ଆଦେଶ ଶୁଣି ରତ୍ନ ଥାଳୀ (ସମଗ୍ର ନଗରରେ) ବୁଲାଇଲେ । ଉକ୍ତ ରତ୍ନ ଥାଳୀକୁ ଏପରି ସମୟରେ ଜରତା ନାମକ ବେଶ୍ୟା ଆନନ୍ଦରେ ଘେନିଗଲା ।୯।

ଆଲୋଚନା—ଲୋମପାଦ ଏତେ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲେ ଯେ ‘ଏହା ଭଲା କର’ କହି ରତ୍ନଥାଳୀ ବୁଲାଇବା ସମର୍ଥନ କରିଥିଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୭) ସ୍ଥାଳୀ—ଥାଳି । ଅଷ୍ଟରତ୍ନ—ହୀରା, ନୀଳା, ମୋତି, ମାଣିକ୍ୟ, ପ୍ରବାଳ ବୈଦୁର୍ଯ୍ୟ, ମର୍କତ ପଦ୍ମରାଗ । ନଗର ଜିଣି—ସମଗ୍ର ନଗରବାସୀଙ୍କୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ଯେ ଜିଣିନେବ ।

(୮) ଶଚୀବର—ଇନ୍ଦ୍ର । ସଚିବରେ—ମନ୍ତ୍ରୀରେ ।

(୯) ସ୍ଥାଳୀ—ଥାଳୀ । ଜରତା—ଏକ ବେଶ୍ୟା । ଭଲେ—ଆନନ୍ଦରେ ।

ମୁନିଙ୍କୁ ମୁଁ ନିକି ଯାଇ

ଆଣିବି ବୋଇଲା

ମୁନିଙ୍କି ମୁଁ ନିକି ନିଶ୍ଚେ

ତୋଷିବଇଁ ଭଲା ।୧୦।

ତକ୍ଷାକୁ ଡକାଇ ତରୀ

ବେଗେ ନିର୍ଭାକର

ତକ୍ଷଣରେ ହେବାକୁ ତ

ବିଳମ୍ୱ ନ କର ।୧୧।

ଶିଳ୍ପକାର ନାବ ନିର୍ଭିା

କଲେ ଯତନରେ

ଶିଳ୍ପକାର ବିମଣ୍ଡିତ

ସୁଧର୍ମ୍ମା ସଭାରେ ।୧୨।

କଥା—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ମୁନିଙ୍କି ମୁଁ ନିଶ୍ଚୟ ଯାଇ ଆଣିବି ବୋଲି ସେ ପ୍ରକାଶ କଲା । ମୁଁ ସତେ ନିଶ୍ଚୟ ସେହି ମୁନିଙ୍କି ଭଲେ ଭଲେ ତୁଷ୍ଟ କରିପାରିବି ।୧୦।

ତେଣୁ ସେ କହିଲା—ବିଶ୍ୱକର୍ମ୍ମାକୁ ଡକାଇ ନୌକା ବେଗେ ନିର୍ମ୍ମାଣ କର । ଚଞ୍ଛାଚଞ୍ଛି ଓ ରନ୍ଦାମାରିବା ଇତ୍ୟାଦି ବଢ଼େଇର କାର୍ଯ୍ୟ କାଠକାମ ହେବାକୁ ବିଳମ୍ୱ କର ନାହିଁ ।୧୧।

ଶିଳ୍ପୀ ନାବକୁ ଯତ୍ନରେ ନିର୍ମ୍ମାଣ ଶେଷ କଲେ । ଯେମନ୍ତ ସ୍ୱର୍ଗର ବିଶ୍ୱକର୍ମ୍ମା । ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସୁଧର୍ମ୍ମା ସଭାକୁ ବିମଣ୍ଡିତ କରିଥାନ୍ତି ।୧୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୦) ମୁନିଙ୍କି—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ । ନିକି—ନିଶ୍ଚୟ । ନିକି—ସତେ ।

(୧୧) ତକ୍ଷା—ବିଶ୍ୱକର୍ମା, ବଢ଼େଇ । ତରୀ—ନୌକା । ନିର୍ଭା—ନିର୍ମ୍ମାଣ । ତକ୍ଷଣ—ବଢ଼େଇ କାମ, ରନ୍ଦା ମାରିବା ।

(୧୨) ଶିଳ୍ପକାର—ଶିଳ୍ପୀ, ବିଶ୍ୱକର୍ମ୍ମା । କବି ନିଜେ ଶିଳ୍ପୀ ଜଣେ ଥିବାରୁ ଶିଳ୍ପ କଥାକୁ ଯେ କୌଣସି ସ୍ଥଳରେ ମଧ୍ୟ ରୂପ ଦେଇଥାନ୍ତି । କାରଣ ସେ ଶିଳ୍ପବୃତ୍ତିକୁ ସବୁଠୁ ଅଧିକ କରି ଦେଖିଥିଲେ—ପାରମ୍ପରିକ ତାଙ୍କର ବୃତ୍ତି ଘେନି ।

ରମ୍ଭା ଉରୁବଶୀ ତହିଁ

କରନ୍ତି ଏ ନୃତ୍ୟ

ରମ୍ଭା ଉରୁ ବସି ତହିଁ

ତରୀରେ ବିଦୀପ୍ତ ।୧୩।

ଚ୍ୟୁତ ନଟୀକାଳ ତହିଁ

କେ କରୁ ଗଣନ

ଚୂତ, ନଟିକାଳ ତହିଁ

କେ କରୁ ଗଣନ ।୧୪।

ଦିବ୍ୟସ୍ତିରୀ ଏ ଯେ ବିହରନ୍ତି

ଆନନ୍ଦରେ

ଦିବ୍ୟସ୍ତିରୀ ଏ, ଯେ ବିହରନ୍ତି

ଆନନ୍ଦରେ ।୧୫।

କଥା—ତୁଳନା କରି ଦେଖିଲେ ଜଣାଯାଏ ତହିଁ (ସୁଧର୍ମ୍ମା ସଭାରେ) ରମ୍ଭା, ଉର୍ବଶୀ ଆଦି ଅପ୍‌ସରାମାନେ ନୃତ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏହି ତରୀରେ କଦଳୀବୃକ୍ଷ ପରି ଜାନୁବିଶିଷ୍ଟା ବେଶ୍ୟାମାନେ ବିବ୍ରତ ହୋଇ ବସିଛନ୍ତି କିପରି ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଭୁଲାଇ ଆଣିବେ ।୧୩।

ତହିଁ (ସ୍ୱର୍ଗରେ) ନୃତ୍ୟଶୀଳା ଅପ୍‌ସରାମାନଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ଗାନର ସମୟ ଗଣନା କରିହେବ ନାହିଁ । ନିୟତ ନୃତ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତ ଚାଲିଥାଏ । ଏଠାରେ ଆମ୍ୱ, ନଡ଼ିଆ ଏତେ ରଖାଯାଇଛି ଯେ ଗଣି ହେବ ନାହିଁ ।୧୪।

ସ୍ୱର୍ଗରେ ସ୍ୱର୍ଗବେଶ୍ୟା ଆନନ୍ଦରେ ବିହାର କରନ୍ତି ଏବଂ ଏଠାରେ ଉତ୍କୃଷ୍ଚ ସୁନ୍ଦରୀ ନୌକାରେ ବିହାର କରନ୍ତି ।୧୫।

ଆଲୋଚନା—କବି ଯଦୁମଣି ଏଠାରୁ ସର୍ବଯମକରେ ରଚନା କରି ଚାଲିଛନ୍ତି । ଏସବୁ ଅର୍ଥ ଅନେକ ସମୟରେ ଦୁର୍ବୋଧ୍ୟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଉଠିଛି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୩) ରମ୍ଭା ଉରୁବଶୀ (ଉର୍ବଶୀ )—ଦେବ ଅପ୍‌ସରା । ରମ୍ଭାଉରୁ—କଦଳୀ ବୃକ୍ଷ ପରି ଜାନୁସଂପନ୍ନା । ବିଦୀପ୍ତ—ସନ୍ତପ୍ତ, ବିବ୍ରତ ।

(୧୪) ଚ୍ୟୂତ—ଚଞ୍ଚଳ । ନଟି—ବେଶ୍ୟା । କାଳ—ସଙ୍ଗୀତ ଗାଇବାର ସମୟ । ଚୂତ—ଆମ୍ୱ । ନଟିକାଳ—ନଡ଼ିଆ ।

(୧୫) ଦିବ୍ୟସ୍ତିରୀ—ସ୍ୱର୍ଗସ୍ତ୍ରୀ । ଦିବ୍ୟସ୍ତିରୀ—ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସୁନ୍ଦରୀ ।

ଲୋକନେ ଦିବ୍ୟସୁନ୍ଦରୀ

ଜନମନ ହରେ

ଲୋକନେ ଦିବ୍ୟସୁନ୍ଦରୀ

ଜନମନ ହରେ ।୧୬।

ସୁମନାରେ ମଣ୍ଡିତ ହିଁ

ବୀଣାଗୀତ ସ୍ୱର

ସୁମନାରେ ମଣ୍ତି ତହିଁ

ବୀଣାଗୀତ ସ୍ୱର ।୧୭।

ମୁନି ମୋହିତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ

ଘେନିଛନ୍ତି ସଙ୍ଗେ

ମୁନିଙ୍କି ମୋହିବା ପାଇଁ

ଯାନ୍ତି ନବରଙ୍ଗେ ।୧୮।

କଥା—ସ୍ୱର୍ଗ ଅପ୍‌ସରାଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ଜନମନ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ନୂତନ ବେଶ୍ୟାମାନଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ମଧ୍ୟ ଜନମନ ହରଣ ହୋଇଥାଏ ।୧୬।

ସ୍ୱର୍ଗ ଅପ୍‌ସରାମାନେ ବୀଣାଗୀତ ସ୍ୱରରେ ଯେପରି ମଣ୍ତିତ ଏହି ବେଶ୍ୟାମାନେ ମଧ୍ୟ ତଦ୍ରୂପ ମଣ୍ଡିତ ।୧୭।

ମୁନିଙ୍କୁ ମୁଗ୍‌ଧ କରିବା ଦ୍ରବ୍ୟମାନେ ସଙ୍ଗରେ ଯେପରି ଘେନିଛନ୍ତି ସେପରି ମୁନିଙ୍କୁ ମୋହିତ କରିବାକୁ ନାନା ବେଶରେ ସୁସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଯାଉଛନ୍ତି ।୧୮।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଲୋକନେ—ଦେଖି । ଦିବ୍ୟ—ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ।

ତରଣୀ ତରଣି ପ୍ରାୟେ

ସ୍ରୋତେ ଯାଏ ଭାସି

ତରଙ୍ଗ ତରଙ୍ଗ ଉଠେ

କୂଳକୁ ବିଶେଷି ।୧୯।

ଜଳଚରମାନେ ତହିଁ

ଖେଳନ୍ତି ଚରନ୍ତି

ଜଳର ନିର୍ମ୍ମଳ ଶୋଭା

କାଚ ପ୍ରାୟ ଦୀପ୍ତି ।୨୦।

ସାରସ କହ୍ଲାର ଫୁଟି

ଦିଶନ୍ତି ସୁନ୍ଦର

ସାରସ ଯେ ଚକ୍ରବାକ

ଡାହୁକ ଆବର ।୨୧।

କଥା—ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆକାଶରେ ଗତିକଲା ପ୍ରାୟେ ନୌକା ସ୍ରୋତରେ ଭାସିଯାଏ । ନାରୀ ଶୋଭାର ତରଙ୍ଗ ଯେପରି ନୌକାରେ ଉଠେ ସେପରି ନଦୀ ଜଳରେ ତରଙ୍ଗ କୂଳଯାଏ ଉଠେ ।୧୯।

ସେ ଜଳ ଏତେ ନିର୍ମ୍ମଳ ଶୋଭନୀୟ ଯେ ତାହା କାଚ ପ୍ରାୟ ଦେଖାଯାଏ, ସେଥିରେ ଜଳଚରମାନେ ଖେଳନ୍ତି ଏବଂ ଖାଦ୍ୟ ଖାଉଥାନ୍ତି ।୨୦।

ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଗଣ୍ଡମାନଙ୍କରେ ପଦ୍ମ, କଇଁଫୁଲ ଫୁଟି ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ । ତା ଛଡ଼ା ହିଂସ, ଚକ୍ରବାକ, ଡାହୁକମାନେ ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାନ୍ତି ।୨୧।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ତରଣୀ—ନୌକା । ତରଣି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସାରସ—ପଦ୍ମ । କହ୍ଲାଇ—କଇଁ । ସାରସ—ହଂସ ।

ରଙ୍ଗରେ ଡାକନ୍ତି ଯେଝା

ଶାବକ ଖୋଜିଣ

ରଙ୍ଗରେ ଖେଳନ୍ତି ଶିଖୀ

ପକ୍ଷୀଏ ଭ୍ରମିଣ ।୨୨।

କେତେ ଦିନ ରହି ବାଟେ

ବିଭାଣ୍ଡକାଶ୍ରମେ

କେତେବେଳେ ଯିବା ବୋଲି

ଉଦ୍‌ବେଗ ସେ ମର୍ମ୍ମେ ।୨୩।

ଶୁଭ ବେଳେ ବିଭାଣ୍ଡକ

ତପସ୍ଥାନେ ଗଲେ

ଶୁଭ ଘେନି ବାରାଙ୍ଗନା

ନାବୁଁ ବାହାରିଲେ ।୨୪।

କଥା—ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଅରଣ୍ୟରେ ଯେଝା ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ଖୋଜୁ ଖୋଜୁ ପକ୍ଷୀମାନେ ନାନା ଧ୍ୱନି କରିଥାନ୍ତି । ମୟୂରମାନେ ବିଚିତ୍ର ଭଙ୍ଗୀରେ ଖେଳନ୍ତି ।୨୨।

କେତେଦିନ ଏପରି ନାନା ମାଧୁରୀ ଉପଭୋଗ କରି ବାଟରେ ରହି ରହି ଦିନେ ବିଭାଣ୍ଡକ ଋଷିକ ଆଶ୍ରମ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । କେତେବେଳେ ଯିବା ବୋଲି ମନରେ ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇଉଠିଲେ ।୨୩।

ଶୁଭ ସମୟରେ ଶୁଭ ଅନୁକୂଳ ଘେନି ବେଶ୍ୟାମାନେ ନାବରୁ ବାହାରି ଦିନେ ବିଭାଣ୍ଡକଙ୍କ ତପସ୍ୟା ସ୍ଥାନକୁ ଗଲେ ।୨୪।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଶାବକ—ଛୁଆ । ଶିଖୀ—ମୟୂର । ଉଦ୍‌ବେଗ—ଚଞ୍ଚଳ । ବାରାଙ୍ଗନା—ବେଶ୍ୟା । ମର୍ମ୍ମେ—ଚିତ୍ତରେ ।

ଅମ୍ୱର ନୀଳ ରଙ୍ଗରେ

ହୋଇ ସୁମଣ୍ଡିତ

ଅମ୍ୱର ନୀଳ ରଙ୍ଗରେ

ହୋଇ ସୁମଣ୍ଡିତ ।୨୫।

ପାଦପ’ରେ ପାଦପରେ

ଦେଇ ଅପସର

ବାରଙ୍ଗନା ବାରାଙ୍ଗନା

ମିଳିଲେ ପାଶର ।୨୬।

ଦେଖି ସୁଖୀ ମୁନୀଶ ଯେ

ଦେଖି ସୁଖୀ ହେଲେ

ସମାଦର କରନ୍ତି ସେ

ସମାଦର କଲେ ।୨୭।

କଥା—ସେତେବେଳେ ଆକାଶ ନୀଳ ରଙ୍ଗରେ ମଣ୍ଡିତ ଥାଇ ପରିଷ୍କାର ଥିଲା ଏବଂ ଏହି ଯୁବତୀମାନଙ୍କର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣକାନ୍ତି ଦେହରେ ନୀଳମେଘି ଶାଢ଼ୀମାନ ଅତିରମଣୀୟ ଦେଖାଯାଉଥିଲା ।୨୫।

ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ପାଦତଳରେ କୋମଳ ମଖମଲ ତକିଆ ରଖି ବାର ଜଣ ବେଶ୍ୟା ଋଷିକୁମାରଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।୨୬।

ଋଷିକୁମାର ଏମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ଯେପରି ସୁଖୀ ହେଲେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସେପରି ହେଲେ । ଏମାନେ ଋଷିକୁମାରଙ୍କର ଯେପରି ସମାଦର ପାଇଲେ ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସେପରି ସମାଦର କଲେ ।୨୭।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅମ୍ୱର—ଆକାଶ, ବସ୍ତ୍ର, ଶାଢ଼ୀ । ପାଦପ—ବୃକ୍ଷ । ପାଦପରେ—ପାଦ ଶେଷରେ । ବାରାଙ୍ଗନା—ବାରଜଣ ଅଙ୍ଗନା, ବେଶ୍ୟା ।

ପୟ ଦେଉଁ ପୟ ଦେଲେ

ଭାଙ୍ଗି ନାରୀକେଳ

ପୟଃ ପାନେ ତୋଷ ହେଲେ

ବିଭାଣ୍ଡକ ବାଳ ।୨୮।

କର୍ପୂର ଅଙ୍ଗରେ ବୋଳି

ସ୍ୱାଦ ଫଳ ଦେଲେ

କର୍ପୂର କରିଣ ମୁନି

ତାହାକୁ ଭୁଞ୍ଜିଲେ ।୨୯।

ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ର ଫେଇ ପଟ୍ଟ

ବସ୍ତ୍ର ପିନ୍ଧାଇଣ

ପଟ୍ଟରୂପ ଦର୍ଶନାର୍ଥ

ଆଦର୍ଶ ଦେଇଣ ।୩୦।

କଥା—ଜଲ ମାଗନ୍ତେ ଏହି ରୂପବତୀ ତରୁଣୀଏ ତାଙ୍କୁ ପଇଡ଼ ନଡ଼ିଆ ଭାଙ୍ଗି ତାର ଜଲ ପିଆନ୍ତେ ଋଷିକୁମାର ତା ପିଇ ଏକାନ୍ତ ସନ୍ତୋଷ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ ।୨୮।

ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ କର୍ପୂର ବୋଳି ଦିଅନ୍ତେ ତାଙ୍କର ଅଙ୍ଗ ମହକି ଉଠିଲା ଏବଂ ସ୍ୱାଦୁ ଫଳ ଦିଅନ୍ତେ ସେ ତାହା କରପୂର୍ଣ୍ଣ କରି ଭୋଜନ କଲେ ।୨୯।

ବୃକ୍ଷ ବକଳକୁ ଅଣ୍ଟାରୁ ଫିଟାଇ ନାରୀଏ ତାଙ୍କୁ ବହୁମୂଲ୍ୟ ପାଟ ପିନ୍ଧାଇ ଦେଲେ ଏବଂ ଦର୍ପଣରେ କିପରି ସେ ଦେଖାଗଲେ ତା ମଧ୍ୟ ଦେଖାଇଦେଲେ ।୩୦।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପୟ—ଜଳ। କର୍ପୂର—(କରପୂର) କରପୂର୍ଣ୍ଣ । ଆଦର୍ଶ—ଦର୍ପଣ ।

ସୁମନା ମଣ୍ଡିଲେ ଶିରେ

ଯତନେ ଗୁନ୍ଥିଣ

ସୁମନା ମଣ୍ଡଣି ଦେଖି

ତୋଷ ମୁନିରାଣ ।୩୧।

ମଠ କାହିଁ ପୁଚ୍ଛୁ ମଠ

ନ କରି କହିଲେ

ମଠ ତୁମ୍ଭ ଆମ୍ଭର ଯେ

ଆଶ୍ରମ ବୋଇଲେ ।୩୨।

ଦେବାର୍ଚ୍ଚନ କର କେଉଁ

ମନ୍ତ୍ର ପାଠ କରି

ଦେବାର୍ଚ୍ଚନ ଦେହେ ଆମ୍ଭ

କାମ ମନ୍ତ୍ର ପୂରି ।୩୩।

କଥା—ଫୁଲମାଳମାନ ଅତି ଯତ୍ନରେ ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ସଜାଇ ପିନ୍ଧାଇ ଦେଲେ । ନାରୀମାନଙ୍କର କୋମଳ କରରେ ମଣ୍ଡିବା ଦେଖି ଋଷି ଏକାନ୍ତ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇଗଲେ ।୩୧।

‘ତୁମ୍ଭର ମଠ କେଉଁଠି’ ବୋଲି ମୁନି ପ୍ରଶ୍ନ କରନ୍ତେ ବିଳମ୍ୱ ନକରି କହିଲେ, ମଠ ତୁମର ଆଉ ଆମର ଏତ ଆଶ୍ରମ ରହିଛି ।୩୨।

‘ଦେବତା ଅର୍ଚ୍ଚନା କେଉଁ ମନ୍ତ୍ର ପାଠ କରି’ କର ବୋଲି ପଚାରନ୍ତେ କହିଲେ, ଆମ୍ଭ ଅଙ୍ଗରେ କାମ ମନ୍ତ୍ର ପୂରି ରହିଛି ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଆମେ ଅନଙ୍ଗ ଦେବତାର ଅର୍ଚ୍ଚନା କରିଥାଉଁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସୁମନା—ନାରୀ, ପୁଷ୍ପ ।

ପାଣି ଅଭିଷେକେ ତୁଷ୍ଟ

ସେ ଶମ୍ଭୁ ଦେବତା

ପାଣି ମୁନି କର ଦେଇ

ଦେଖାଇ ବନିତା ।୩୪।

ଗୁରୁ ଆମ୍ଭର ମଠରେ

ଅଛନ୍ତି ବୋଇଲେ

ଗୁରୁ ସ୍ନେହେ ମୁନି କହି

ଆଣିବଟି ଭଲେ ।୩୫।

ବେଳାବସାନେ ଆସନ୍ତେ

ମୁନିଜ ପାଛୋଟି

ବେଳାରେ ଭେଳାରେ ମିଳୁ

ଜରତା ପଛେଟି ।୩୬।

କଥା—ସେ ଶମ୍ଭୁ ଦେବତା ପାଣି ଅଭିଷେକରେ ତୋଷ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଶ୍ଳେଷାର୍ଥରେ) ସେ ନାରୀର ସ୍ତନରୂପୀ ଶମ୍ଭୁ, ହସ୍ତଦ୍ୱାରା ଅଧିକ ମର୍ଦ୍ଦନ କରିବାରେ କାମ ଉଦ୍ଦୀପନାରେ ଉତ୍ତପ୍ତ ହେତୁ ତୋଷ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏହା କହି ସେ ନାରୀମାନେ ସେ ମୁନିଙ୍କ ହାତକୁ ପାଣି ଭାବରେ ନେଇ ତାହା ସବୁ ସ୍ପର୍ଶ କରାଇଲେ ।୩୪।

ଆମର ଗୁରୁ (ଜରତା ବେଶ୍ୟା) ମଠରେ (ନାବରେ) ଅଛନ୍ତି ବୋଲି କହନ୍ତେ ବିଶେଷ ସ୍ନେହରେ ତାଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଆଣିବାକୁ ମୁନି କହିଲେ ।୩୫।

ଅପରାହ୍ନରେ ମୁନିକୁମାର ସ୍ୱୟଂ ପ୍ରଲୁବ୍‌ଧ ହୋଇ ଏହି ନବୀନ ଋଷିମାନଙ୍କୁ ପାଛୋଟି ଆସନ୍ତେ, ନଦୀତୀରରେ ତାଙ୍କୁ ଭେଳାରେ ଦେଖି ମାୟାବିନୀ ଜରତା ନାନା ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲା ।୩୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩୪) ଅଭି—ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟ। ସେକ—ଉତ୍ତପ୍ତ କରିବାରେ । ପାଣି—ହସ୍ତ, ଜଳ ।

(୩୫) ଗୁରୁ—ଶିକ୍ଷକ, ଅଧିକ, ବିଶେଷ । କହି—କହିଲେ । ଭଲେ—ସହଜରେ, ନିଶ୍ଚୟ ।

(୩୬) ବେଳାବସାନେ—ଦିନର ଶେଷାଂଶରେ । ମୁନିଜ—ମୁନିପୁତ୍ର । ବୋଳା—ତୀରଭୂମି । ଭେଳା—ନୌକା ।

ବିନାୟକ ସିଂହ ବିନାୟକ

ହୃଦେ ଧ୍ୟାୟି

ବିନାୟକ ରାଘବ ବିଳାସ

ଛାନ୍ଦେ କହି । ୩୭ ।

କଥା—ବିଘ୍ନନାଶନ ବିନାୟକଙ୍କୁ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାନ କରି ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ତାଙ୍କର ଦୀକ୍ଷାଗୁରୁ ବା ଦୀକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀ ରାଘବଙ୍କ ବିଳାସ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ଛନ୍ଦେ ଲେଖି କହନ୍ତି । ୩୭ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩୭) ବିନାୟକ—ଗଣନାଥ । ବିନାୟକ—ଦୀକ୍ଷାଗୁରୁ, ଦୀକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁର୍ଥ ଛାନ୍ଦ

ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ବୃତ୍ତରେ ଊନବିଂଶତି ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି ।

ଜରତା ବେଶ୍ୟା ଋଷିକୁମାର ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଭୁଲାଇ ନାନା ସୁଖରେ ମୁଗ୍‍ଧ କରିଥିଲେ । ତାହା ତପସ୍ୟାରୁ ଫେରି ବିଭାଣ୍ଡକ ମୁନି ଦେଖିପାରିଲେ ଏବଂ ପୁତ୍ରକୁ କହିଗଲେ ଯେ ଏସବୁ ଅସୁରମାନଙ୍କର କୃତ୍ୟ । ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ନ ରହିଲେ ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ ।

ବିଭାଣ୍ଡକ ପୁନର୍ବାର ତପସ୍ୟାକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଜରତା ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଘଙ୍କୁ ଆଶ୍ରମ ଖାଇବା ବାହାନାରେ ନୌକାକୁ ନେଇ କାମନାରେ ଅନ୍ଧ କରିଦେଲା । ଏଣେ ନୌକା ଗତି କଲା ।

ଫଳରେ ଋଷିକୁମାର ଚମ୍ପାବତୀ ନଗ୍ରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବା ମାତ୍ରେ ପ୍ରବଳ ବୃଷ୍ଟିପାତ ହେଲା । ରାଜା ମହାସମାରୋହରେ ପାଛୋଟି ନେଇ ନିଜର ପାଳଳିତାକନ୍ୟାଙ୍କୁ ଦାନ କଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ମିତ୍ର ‘ଶାନ୍ତା’ର ପିତା ରାଜା ଦଶରଥ ନିଜରାଜ୍ୟକୁ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରି ନେଲେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁର୍ଥ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ)

ମୁନିରତାରେ ଜରତା ନିରତ

କାମ ମୋହିନୀଙ୍କୁ ପୁଛେ ଗିର ତ

ହେଲାଟି ସଫଳ କହ ତ୍ୱରିତ

ମୁନିଜ ଦେଖିବା ଅର୍ଥେ ଆରତ

ବିନୟ ଗିର ତ

ଶୁଭ ବେଳାରେ ଗମନ କର ତ । ୧ ।

ଶୁଣି ଉଷତ ଜରତା ରମଣୀ

ମୁଖାବ୍ଳ ଆଶା ଉଦେ ଦିନମଣି

ମୁନିଜ ବଚନକୁ ନିର ମଣି

ହୃଦ କାସାର ସଂପୁଟକୁ ମଣି

ପାଶକୁ ଭ୍ରମଣି

କରିବାରେ ନିଶି ମୁହୂର୍ତ୍ତ ମଣି । ୨ ।

ବିଭାକର ଅସ୍ତାଚଳ ଭଜୁତ

ବିଭାବରୀ ପ୍ରବେଶନ୍ତେ ତୁରିତ

ବିଭାଣ୍ଡକ ତପସ୍ଥାନୁଁ ଆଗତ

ବିଭାବମଣି ପୁତ୍ରାଙ୍ଗ ସ୍ପର୍ଶେ ତ

ବିଭାତ କେମନ୍ତ

ବିଭାଗ କଲେ କୋଳରେ ଘେନି ତ । ୩ ।

ଅଶୁଭସୂଚକ ଏ କି କାରଣ

ଅସୁରାସୁରୀ ଏ ବନେ ଭ୍ରମଣ

ଅଶୁଭ୍ର ଅଙ୍ଗ ଦେଖାଇ ହରଣ

ଅସୁକର ଭ୍ରଷ୍ଟକାରେ ହୋଇଣ

ଅସୁମାର ଗୁଣ,

ଅସୂତ୍ରେ ଭୁଲାଇ ନେବେଟି ଜାଣ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରତା—ଆସକ୍ତି, ଅନୁରାଗ । ଅସୁକର—ଦୁଷ୍କର ।

ନ ଯିବୁ ରେ ଧନ ତାଙ୍କ ପାଶରେ

ନଜିକକୁ ଗଲେ ନେବେ ଅସୁରେ

ନ ଯିବୁ ମନା ଘେନିଥିବୁ ମୋର

ନଜିସ୍ତକେ ମାରିବେ ସେ ପାମର

ନ ଯିବୁ ପରତେ,

ନଜିବନ୍ଦି କରିଥିବୁ ନିରତେ । ୫ ।

ରାତ୍ରିଚର ଭୟ ପୁତ୍ରେ ବିଝାଇ

ରାତ୍ରି ଅନ୍ତେ ମୁନି ତପକୁ ଯାଇ

ରାତ୍ରୀ ଶାନନୀଙ୍କି ମୁନିଜ ଧ୍ୟାୟି

ରାତ୍ରୀଶ ଜାଗ୍ରତୁଁ ବିଭ୍ରମ ହୋଇଁ

ରାତ୍ରି ଭାତି ଦିଗ

ରାତ୍ରିଆ ପୂର୍ବେ ନିର୍ଜରା ବିଲଗ । ୬ ।

ବିଟପ୍ରାଗ ଆରୋହିଣ ଶୀଘ୍ରରେ

ବିଟପୀଙ୍କି ଦୃଷ୍ଟି ଦେଉ ସତ୍ୱରେ

ବିଟମତି ଜରତି ମୁନିଜରେ

ବିଟଭାବେ ପ୍ରବେଶିଲେ ସତ୍ୱରେ

ବିଟପୁଁ ଉତୁରି,

ବିଟପେଶ ସମାଧାନ ପ୍ରଚାରି । ୭ ।

ମୃଗାଙ୍କ−ଲପନୀ ସମାଦରରେ

ମୃଗାଙ୍କଜ ତୋଷ ସମାଦରରେ

ମୃଗାଙ୍କ ଶାସ୍ତ୍ର ଭାବୁ ସେ ହୃଦରେ

ମୃଗାଙ୍କ ବିଭ୍ରମ କୁଚ୍ଛ ମୁଦରେ

ମୃଗାଙ୍କ ଧୃତାରି,

ମୃଗାଙ୍କ ହେଲେ ସେ ଯେ ବନଚାରି । ୮ ।

ଜରତା ରତାରେ ରତ ମୁନିଜ

ଜର ଜର ଭାବେ ହର୍ଷ ହୃଦାବ୍ଳ

ଜରତୀ କୋଳରେ ନ ଘେନି ଲାଜ

ଜର ଜନି ତହିଁ ହୋଇ ଔଦାର୍ଯ୍ୟ

ଜରଜ ସରୋଜ,

ଜରତା ଦେଇ ମୁନିରେ ଉରଜ । ୯ ।

ମଠ ନ କରି କହେ ମୃଦୁ ବାଣୀ

ମଠ ଦେଖିବ ଆସ ମୁନିମଣି

ମଠାଶ୍ରମ ତେଜି ହେଲେ ଅଗ୍ରଣୀ

ମଠଗମନୀ ବାରଙ୍ଗନା ଶ୍ରେଣୀ

ମଠତା ନାବରେ,

ମଠଧରେ କହି ନାବ ବାହାରେ । ୧୦ ।

ବନାଶ୍ରମିରେ ତରୀରେ ବସାଇ

ବନରେ ବାସ ସଧୀରେ ବୁହାଇ

ବନହୀନ ରାଷ୍ଟ୍ରେ ଗମନ୍ତି ତହିଁ

ବନଜ କଳି ଉରଜେ ରସାଇ

ବନଜ ନୟନା,

ବନଜ ଚାଳକ ହୃଦରେ ଗୁଣି । ୧୧ ।

ମୁନିଜ ସେ ରସେ ରସାଇ ରସି

ମୁନିବର ସୁର ରସେ ବିଳସି

ମୁନିମନ ଗୁପ୍ତ ସ୍ଥାନେ ପ୍ରକାଶି

ମୁନିଙ୍କି ଜରତା ମୃଦୁରେ ଭାଷି

ମୁନିଙ୍କି ଭୁଲାଇ,

ମୁନି ଧର୍ମକୁ କ୍ଷଣକେ ଛଡ଼ାଇ । ୧୨ ।

କନକ କୁସୁମ ନଗ୍ରେ ପ୍ରବେଶ

କନକାଙ୍ଗୀ ଏ କରନ୍ତି ପ୍ରକାଶ

କର୍ଣ୍ଣରେ ଶୁଣି ଆମ୍ଭ ଭାଷ ଆସ

କନକରେ ହୋଇ ମୁନିଜ ତୋଷ

କନକ ଝରିରେ,

କର୍ଣ୍ଣବରେ ଜଳ ଆଣି ସତ୍ୱରେ । ୧୩ ।

ବାରାଙ୍ଗନାଏ ଭାଷନ୍ତି କାରଣ

ବାରବର୍ଷ ରାଜ୍ୟେ ଜଳ ବିହୁନ

ବାରସ୍ପତି ନାଥେ ଚିନ୍ତୁ ବହନ

ବାରଣ ବର ତେଜିଣ ସେବନ

ବାରଣେ ବସିଣ,

ବାରବାର ଉଦୁରର ଗର୍ଜବ । ୧୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କନକ କୁସୁମ—ଚମ୍ପା ।

କର ଧରି ଜରତା ମୁନିବର

କରନ୍ତେ ଗତି ଦେଖି ନୃପବର

କରଇ ଭକ୍ତି ହୋଇ ତୋଷଭର

କର ମଣ୍ଡିତ ସେ ଯେ ନିଜ ଶିର

କରମ ସୁଫଳ,

କରିବ ଦତ୍ତ ଚାରୁଧାରା ବର । ୧୫ ।

ସୁମନେ ବିଭାଣ୍ଡକ ପୁରେ ନେଲେ

ସୁମନାଗଣ ଅର୍ଘ୍ୟ ଦେଇଗଲେ

ସୁମନ ମାଳ କଣ୍ଠେ ଲମ୍ବାଇଲେ

ସୁମନାଏ ତୋଷ ଲଭିଲେ ଭଲେ

ସୁମନ ପଦାର୍ଥ,

ସୁମାନସରେ ଦତ୍ତ ନୃପନାଥ । ୧୬ ।

ତମସ୍ୱିନୀରେ ଧରେନ୍ଦ୍ର ବାସରେ

ତମ ନାଶନ ଚିନ୍ତି ହୃଦୟରେ

ତମରେ ମୁନିଜ ହୋଇ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ

ତମ ଅରି ବିନାଶନରେ ହୃଷ୍ଟ

ତମଧରେ ସ୍ନାନ,

ତମ ଅନଳେ ହୋମ ଆପ୍ୟାୟନ । ୧୭ ।

ମିତ୍ରବଂଶୀ ଶୁଣି ଗମି ହରଷେ

ମିତ୍ରରେ ମିଳି ସସ୍ନେହେ ପ୍ରକାଶେ

ମିତ୍ରତା−ଗିର କୁହା କୋହି ହୋଇ

ମିତ୍ରଜ ଜେମା ମୁନି−ବିଭା ଦେଇ

ମିତ୍ରତା ଭାବରେ,

ମିତ୍ରବରେ ମୁନି ନେବା ରାଜ୍ୟରେ । ୧୮।

ବିନୟ ପ୍ରକାଶ କଲେ ନରେଶ

ବିନୟରେ ହିଁ ଧ୍ୟାନିଜ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

ବିନୟେ ବିନାୟକ ପଦ ଧ୍ୟାୟି

ବିନାୟକ ସିଂହ ଛାନ୍ଦରେ କହି

ବିନାୟକ ବିନା,

ବିନାଶ ଦୂରିତ କରେ ଭାବନା । ୧୯ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ

କଳହଂସ କେଦାର ବୃତ୍ତରେ ସପ୍ତବିଂଶତି ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି ।

ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଘଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରନେଇ ଅଯୋଧ୍ୟାଧିପ ଦଶରଥ ଏକ ପୁତ୍ରେଷ୍ଟି ଯଜ୍ଞ କରାଇଲେ । ତାହା ମହାବିଧିରେ କରାହେଲା । ଯାଗର ଚରୁ ଖାଇ କୌଶଲ୍ୟା, କୈକେୟୀ ଏବଂ ସୁମିତ୍ରୀ ତିନି ରାଣୀ ଗର୍ଭବତୀ ହେଲେ ।

ଏହି ଅବସରରେ ବିଭାଣ୍ଡକ ଅଯୋଧ୍ୟାକୁ ଆସନ୍ତେ ଦଶରଥ ବହୁ ଧନ ସମ୍ପଦ ଦେଇ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ପୁଅ ଓ ବୋହୂଙ୍କ ସହିତ ବିଦାୟ କରିଦେଲେ ।

ଦଶ ମାସ ଅନ୍ତରରେ ରାମ, ଭରତ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ଜନ୍ମ ହେଲେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—କଳହଂସ କେଦାର)

ରାଜୀବ−ସ୍ନେହି ଅଜଜ ନୃପବରେ

ମୁନିଜ ଜାମାତାଙ୍କୁ ନେବା ରାଜ୍ୟରେ ଯେ,

ସୁବିମାନରେ ସୁବିମାନେ ବସାଇ

ଅନ୍ତରେ ଅନନ୍ତରେ ଗମିଣ ଯାଇ ଯେ । ୪ ।

ସରଯୂର ତଟାଙ୍କ ନଗ୍ରେ ପ୍ରବେଶ

ଲୋଭ ବନ୍ତରେ ଶୋଭା ପ୍ରଭା ବିଶେଷ ଯେ,

ଧରଣୀ ରାଣୀ ଶିର ଭୂଷା କଳିକା,

ଧ୍ୟାନିଜ ଦୃଷ୍ଟି ମାତ୍ରେ ସ୍ନେହ ଅଧିକା ଯେ । ୨ ।

ଦୁର୍ଗେଶ ନିକେତନ ଉଡ଼େ କେତନେ

ପୀତ ସ୍ମିତ ରଙ୍ଗିମାଛବି କେସନ ଯେ,

ଅନନ୍ତାଙ୍କେ ବିହାର କିପାର ବଂଶେ

ଉପବାସେ ନିମ୍ନାଦୌ ଅଗସ୍ତି ଶିଷ୍ୟେ ଯେ । ୩ ।

ବାସରେ ବାସରେଶ ସୁସ୍ନେହେ ରହି

ମିଷ୍ଟଦ୍ରବ୍ୟ ଭୁଞ୍ଜିଣ ସନ୍ତୋଷ ବହି ଯେ,

ଯାଗରେ ଉଜାଗରେ ସଂଭର୍ବେ ନିର୍ଭା

ଧନାର୍ଥେ ଧନଞ୍ଜୟେ ଦତ୍ତ ହବିର୍ଭା ଯେ । ୪ ।

ମନ୍ତ୍ରାଧ୍ୟାନେ କୁଶାଣ୍ଡି ସମିଧ ଦତ୍ତ

ସର୍ପି କ୍ଷେପୁ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳେ ଜ୍ୱଳେ ଜ୍ୱଳିତ ଯେ,

ନଗ୍ର ଜନଙ୍କ ଜନ ମନ ଉଲ୍ଲାସ

ସ୍ୱରେ ସୁରେଶ ସୁର ଘେନି ହରଷ ଯେ । ୫ ।

ନର୍ତ୍ତକୀ ତହିଁ ଏଥି ବିଦୀପ୍ତ ମାନେ

ବେଦ ବେଦୋକ୍ତ ଗାନ ନିରତେ ସ୍ୱନେ ଯେ,

ଦ୍ୱିଜେନ୍ଦ୍ର ଧନଜରେ କି ଲକ୍ଷଦେବା

ଗଣିକା−ଗଣ ଗଣି ପାରିବ କେବା ଯେ । ୬ ।

ମୁନି କରାବ୍‌ଜେ ଚରୁ ଚାରି ବିହରେ

ଚାରୁ ବୈକୁଣ୍ଠ ଦୃଶ୍ୟ ହେଲେ ସତ୍ୱରେ ଯେ,

ଏହାନ୍ତେ ଅଜଜରେ କରୁ ପ୍ରଦତ୍ତ

କର ସମ୍ପୁଟେ ଧରୁ ହୋଇ ହର୍ଷିତ ଯେ । ୭ ।

ସୁତ ମାଗଧ କୀର୍ତ୍ତି କଲେ ପ୍ରକଟ

ପଟ୍ଟ ଝର୍ଝରା ଢକ୍‍କା ଧ୍ୱନି ଧପଟ ଯେ,

ଚମକ ଧମକରେ ଧରା କମ୍ପିତ

କ୍ଷ୍ମାଭୂ ଭାବଇ ମୋର କ୍ଷୋଭ ବର୍ଜିତ ଯେ । ୮ ।

ଅଜ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ସୁତ ଯଜ୍ଞାନ୍ନ ନେଇ

ବେନି ମହିଷୀ କରାର୍ପିତ କରାଇ ଯେ,

କନିଷ୍ଠା କଷ୍ଟେ ଭାଷେ ମୋ କର୍ମ ମନ୍ଦ

ବେଧା ବିଧାନ ମମ ଭାଲରେ ଛନ୍ଦ ଯେ । ୯ ।

ଭଣୁଁ ଭଣିଲେ ବେନି ଘେନି ଆନନ୍ଦ

ହୃଦ ଗହନୁ ପାଦପ ଛେଦ ଗୋ,

ରାକାନନଙ୍କୁ କୁହୂ ନିଶା କିପାଇଁ

ଅଂଶ ଲଭିବୁ ଆମ୍ଭ ସଙ୍ଗତେ ତୁହି ଗୋ ! ୧୦ ।

ଚତୁରୀ ଚାରୁ ଚରୁ ଚାରି ବିଭକ୍ତ

କରିଲେ ସୁମିତ୍ରାଙ୍କୁ ହସ୍ତେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଯେ,

ଯଜ୍ଞାଜ ଅଂଶ ବେନି ପାଇ ସୁମୂଖ

ସୁଧାଶନ ତଦ୍‍ବତ ଭୁକ୍ତ ତ୍ରୟକ ସେ । ୧୧ ।

ଉଦରାର୍ଣ୍ଣବେ ବୈକୁଣ୍ଠ ଶେଷାସନ

ତେସନେ ଚାରି ବିହ୍ୱି ସୁବର୍ଦ୍ଧମାନ ସେ,

ପୟସଜ କି କିଳା ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରକାଶ

ସୁଲଗ୍ନେ ସ୍ଥିତି ଅଜ−ରାଜଜଈଶ ଯେ । ୧୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୭) କରାବ୍‌ଜେ—କରପଦ୍ମରେ । ଅଜକ—ଅଜପୁତ୍ର ଦଶରଥ ।

(୮) କ୍ଷ୍ମାଭୂ—ରାଜା, ପୃଥିବୀ ।

(୯) ବେଧା—ବିଧାତା ।

(୧୦) ରାକାନନ—ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଚନ୍ଦ୍ର । କୁହୁନିଶା—ଅମାସ୍ୟା ।

(୧୧) ଯଜ୍ଞାଜ—ଯଜ୍ଞଜାତ । ଅଜ—ଯେ ଜନ୍ମେ । ସୁଧାଶନ—ସୁଧା ଭୋଜନ । ଅଶନ—ଭୋଜନ । ତ୍ରୟକ—ତିନିଙ୍କ ।

(୧୨) ବିହ୍ୱ—ବ୍ୟୂହ, ସୈନ୍ୟସଜ୍ଜା । ପୟସଜ—ଦୁଗ୍‍ଧ, ସମୁଦ୍ରଜାତ ଇନ୍ଦୁ । ପୟସ—ଦୁଗ୍‏‍ଧ ।

ଅନ୍ତରେ ନୃପଚନ୍ଦ୍ର ପେଶି ବାର୍ତ୍ତେୟ

ଶୃଙ୍ଗିଜ ମୁନି ପିତା ପାଶେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଯେ,

ସୁମନ୍ତ୍ର ମନ୍ତ୍ରଣାରେ ଲେଖି ସୁଲେଖ

ଦତ୍ତେ ପାଇଣ ମୁନି ଆଗତ ସୁଖ ଯେ । ୧୩ ।

ଅଯୋଧ୍ୟା ମିଳୁଁ ବିଭାଣ୍ଡକ ମୁନୀଶ

ବିନତି ନତ ଶିରେ ହର୍ଷ ନରେଶ ଯେ,

ତଦ୍ୱାର୍ଥ ସମର୍ପନ୍ତେ ତନୁଜ ବଧୂ

ଗମୁଁ କୁଟୀରେ ମିଳିଲେକ ସୁସାଧୁ ଯେ । ୧୪ ।

ଦିନ ଦିନାନ୍ତେ ମାସାନ୍ତରେ ମାସାନ୍ତେ

ଯୁଗରେ ଯୁକ୍ତ ଋତୁ ଶେଷ ଶେଷାନ୍ତେ ଯେ,

ସପ୍ତଦ୍ୱିଦିନ ମଧୁ ଋତୁ ମାସରେ

ତାର ଅବ୍‍ଧିଜ ଗ୍ରହ ଲଗ୍ନ ଯୋଗରେ ଯେ । ୧୫ ।

କୌଶଲ୍ୟା ଉଦରାବ୍‍ଧି ମନ୍ଥନ କଲା

ନୀଳମଣି ଭାଶ୍ରୀ ସେ ଉଦିତ ହେଲା ଯେ,

ଦ୍ୱାତ୍ରିଂଶ ମହାପୁଂସ ଲକ୍ଷଣ ଗାତ୍ରେ

କୌକେୟୀ ଗର୍ଭ ମୁକ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ତନ୍ତ୍ରେ ଯେ । ୧୬ ।

ନୀଳାବ୍‍ଜ ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ବନେ ନିବାସ

ସୁମିତ୍ରା ବେନ୍ୟାତ୍ମଜେ ଅନ୍ତେ ପ୍ରକାଶ ଯେ,

ପ୍ରଭାବନ୍ତରେ କ୍ଷଣ ଦାହି ବିନ୍ୟାସ

ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି କିମ୍ବା ଚାରି ଅଂଶେ ସୁଦୃଶ୍ୟ ଯେ । ୧୭ ।

ଧାତ୍ରୀ ଜଣାଇଁ ଧାତ୍ରୀ ମଣ୍ଡନ ଚାରି

ତ୍ରିସଂଖ୍ୟା ଗର୍ଭେ ଭବୁଁ ଶ୍ରୀ ଦଣ୍ଡଧାରୀ ହେ,

ଆଜନ୍ମ ଦୃଶ୍ୟହୀନ ପାଇଲା ଦୃଶ୍ୟ

କୋଟି ପ୍ରାଣିଜ ପ୍ରାପ୍ତ ପ୍ରାୟ ନରେଶ ଯେ । ୧୮ ।

ସ୍ଥିତ ବିତ୍ତକୁ ବିତରଣ କରିଲେ

ଦେବୀ ଦେବାର୍ଚ୍ଚନରେ ଦ୍ୱିଜେ ବରିଲେ ଯେ,

ସୂତ ମାଗଧ କୀର୍ତ୍ତି ଉଚ୍ଚେ ଉଚ୍ଚାରି

ଗଣିକା−ଗଣ ମିଳି ନୃତ୍ୟ ଆଚରି ଯେ । ୧୯ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବାର୍ତ୍ତେୟ—ଚିଟୋଉ । ଶୃଙ୍ଗିଜ—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ।

ଅମର ଅମରେଶ ତ୍ରିଦେବେ କରେ

ଦୁନ୍ଦୁଭି ଭେରୀ ତୂରୀ ତକ୍‍କା ନାଦରେ ଯେ

ସୁମନେ ସୁମନେଶ ସୁମନ ବୃଷ୍ଟି

ତାର ବାର ନକ୍ଷତ୍ର ନୃତ୍ୟ ପ୍ରକଟି ଯେ । ୨୦ ।

ମଙ୍ଗଳଧ୍ୱନି ତଥି ଏଥି ହୋଇଲା

ଶଚୀବରେ ସଚିବରେ ହିଁ ମୋହିଲା ଯେ,

ବାରଣାରି−ମାର୍ଗରେ ସର୍ବେ ମଳିଲେ

ଇଭାର୍ବ ବେରବକୁ ସାଜି ଚଞ୍ଚଳେ ଯେ । ୨୧ ।

ବାସରେ ବାସ ପାଇବା ଯେ ବିଗତ

ସୁମନେଶ ମନରେ ଲଭି ସୁବିତ ଯେ,

ଅନ୍ତରେ ଧାତ୍ରୀଚୟ ସୂତିକା ବାସେ

ହେମ ସୁକ୍ତିରେ ନାଭି ଛେଦି ହରଷେ ଯେ । ୨୨ ।

ଇନ୍ଧନେ ଧନଞ୍ଜୟ କରି ସଂଯୋଗ

ସୂତିକା ବିଧିଚୟେ ହୋଇ ଉଦ୍‌ବେଗ ଯେ,

ଦିନୁ ଦିନାନ୍ତେ ପଞ୍ଚ ଦିନ ପ୍ରବେଶ

ଷଷ୍ଠୀରେ ଷଷ୍ଠୀ ଦେବୀ ପୂଜି ହରଷ ଯେ । ୨୩ ।

ବଂଶୈକ ଦିନ ନାରୀ ଚତ୍ୱରେ ରୁଣ୍ଡ

ଶୁଦ୍ଧ ସଲିଳେ ଶୁଦ୍ଧ କରାଇ ପିଣ୍ଡ ଯେ,

ଅଙ୍ଗରେ ଚତୁଃସମ କଲେ ଲେପନ

ବଶିଷ୍ଠ ବଶୀଷ୍ଟାଦି ନାମକରଣ ଯେ । ୨୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୧)ଶଚୀବରେ—ଇନ୍ଦ୍ରରେ । ସଚିବରେ—ମନ୍ତ୍ରୀରେ । ବାରଣାର ମାର୍ଗରେ—ସିଂହଦ୍ୱାର ବାଟେ । ଇଭ—ହାତୀ । ଅର୍ବ—ଘୋଡ଼ା । ଚେର—ଶରୀର । ବ—ବସନ । ବେରବ—ହାତୀ ଘୋଡ଼ାଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ୁଥିବା ମୂଲ୍ୟବାନ ବସ୍ତ୍ର । (୨୨) ସୁବିତ—ପଣ୍ଡିତ, କଞ୍ଚକୀ (ସୁବିଦ) ।

ଜାତକ ଜାତକରେ ଜାତକ ଦେଲେ

ନୀଳକମଳ କାନ୍ତି ଶ୍ରୀରାମ ଭାଲେ ଯେ,

ଗାତ୍ରେ ଅଷ୍ଟାବ୍‍ଜ ଶୋଭା ଲୋଭା ଶୋଭା ସେ

ଭ୍ରମେ ଭ୍ରମର ଭ୍ରମୁଛନ୍ତି ଉଲ୍ଲାସେ । ୨୫ ।

କୈକେୟୀଜରେ ଭ୍ରଥ ନୀଳ ପ୍ରତିଭା

ତଦନୁକ୍ରମେ ସର୍ବଗୁଣ ସୁନିର୍ଭା ଯେ,

ସୁମିତ୍ରାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣରେ ବିଦୀପ୍ତ

ଏଣୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାମ କଲେ ସଂଯୁକ୍ତ ଯେ । ୨୬ ।

ତଦନୁଜରେ ଶତ୍ରୁ ଘନ ସଘନେ

ପୁରସ୍କାରାନ୍ତେ ବିଦା ଯେଝା ସଦନେ ଯେ

ଦିନକୁ ଦିନ ସହ ଜବବର୍ଦ୍ଧନ

ଶ୍ରୀ ମାନଧାତା ବିନାୟକ ରଚନ ଯେ । ୨୭ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୭) ଜବ—ବେଗ, ଚଞ୍ଚଳତା ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷଷ୍ଠ ଛାନ୍ଦ

ଆହାରୀବୃତ୍ତରେ ତେଇଶିଟି ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି ।

ଜନକ ଦିନେ ଆକାଶକୁ ଅନାନ୍ତେ ଦେଖିଲେ ଏକ ଅପ୍‍ସରା ଇନ୍ଦ୍ର ଶାପରେ ଚାଲିଯାଉଛି । ସେ ତାକୁ ଦେଖି ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ କହିଲେ—ଏଇଟି ମୋର କନ୍ୟା ହୁଅନ୍ତା କି ? ତା ଶୁଣି ସ୍ୱର୍ଗ ଅପ୍‍ସରା କହିଲା—ତୁମେ ମୋଠାରୁ ଏକାନ୍ତ ରୂପବତୀ କନ୍ୟା ଲଭିବ ।

ସେ ଯଜ୍ଞାର୍ଥେ ଚାଷ କରୁ କରୁ ଏକ କାଠର ପେଡ଼ି ପାଇଲେ । ସେଥିରୁ ଏକ କନ୍ୟା ତାଙ୍କର ଲାଭ ହେଲା । ସେହି ହେଉଛନ୍ତି ବିଶ୍ୱ−ଶୋଭାରାଣୀ ସର୍ବ ସଦ୍‍ଗୁଣବତୀ ସୀତା ।

ସେ ଯତ୍ନରେ ବଢ଼ିବା ପରେ ଏକ ଧନୁ ତାଙ୍କର ବିବାହ ଲାଗି ପଣସ୍ୱରୂପ ରଖାଗଲା ।

ଏଣେ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଋଷି ପହଞ୍ଚି ଦଶରଥଙ୍କୁ କହିଲେ ଯେ ଅସୁର ଅତ୍ୟାଚାରରେ ଆମେ ଯାଗ କରିପାରୁନୁ, ତୁମ ପୁଅଙ୍କୁ ମୋ ସାଥିରେ ପଠାଅ । ଦଶରଥ ପ୍ରଥମେ ଅମଙ୍ଗ ଥିଲେ; କିନ୍ତୁ ପରେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ସହିତ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷଷ୍ଠ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ଆହାରୀ)

ଶୁଣ ସୁବିଦୁଷ

ସକଳ କିଳ୍‍ବିଷ

ଅଙ୍ଗୁର ହୋଇବ ଦହନ

ଜନକ ମୁନୀଶ

କାଶ୍ୟପୀକି ଚାଷ

କରନ୍ତେ କର୍କଶ ବହନ

ସେ କାଳେ

ସଭ ଶାପେ ଖରେ ଅପ୍‍ସରା

ଖରେ ଯାଉଁ ଯତି

ଦେଖି ବିଚାରନ୍ତି

ଦୁହିତା ହୋନ୍ତା ଏ ମୋ ପରା । ୧ ।

ନଗରୀ ନର୍ତ୍ତକୀ

ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟ ଉକ୍ତିକି

ଜାଣି ପ୍ରକାଶଇ ରଭସେ

ଧରଣୀ ସମ୍ଭୂତା

ହେବ ତୁମ୍ଭ ସୁତା

ପୂର୍ବୁ ନାଁ ପାର୍ଥିବୀ ପ୍ରକାଶେ

ଗତାନ୍ତେ

ବେଧା ବିଧାନରେ ଉତ୍ପତ୍ତି

ସୁଫେଡ଼ା ଫଳାଗ୍ରେ

ଦେଖି ଯତି ବ୍ୟଗ୍ରେ

ବିଘ୍ନେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ ଝଟତି । ୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କାଶ୍ୟପୀ—ପୃଥିବୀ । ସଭ—ଇନ୍ଦ୍ର । ଖରେ—ଶୀଘ୍ରେ । ରଭସେ—ଉତ୍ସୁକେ ଶୀଘ୍ର । ବେଧା—ବ୍ରହ୍ମା । ସୁଫେଡ଼ା—କାଠପେଡ଼ି ।

କାନ୍ତିକି ଲକ୍ଷିତ

ଲକ୍ଷଣେ ସଂଯୁକ୍ତ

ଈକ୍ଷଣେ ସୁକ୍ଷଣେ ସୁଗତି

ଦୀନ ଜନ ନିଧି

ପାଇଲା ଅବଧି

ସୁଧାପତି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପତି

ତତ୍କାଳେ,

ପବିତ୍ରାଙ୍ଗୀ ଘେନି ସବନେ

ସୀମନ୍ତିନୀ ସୀମ−

ନ୍ତିନୀ ଭୂଷା ମର୍ମେ

ହୃଦୟା−ନନ୍ଦ ସେ ତେସନେ । ୩ ।

ବନଜ ସମ୍ଭୂତା

ପରାୟେ ବର୍ଦ୍ଧିତା

ପଦ ନିଉଛାଇ ହୋଇ କି

ନୟନ ଚକୋରୀ

ସୁଧା ପାନ କରି

ବେରବେ ସର୍ବେ ଅଲକ୍ଷ କି

ବାତରେ,

ଲତାଗ୍ର ଚଳ ଚଳ ମତ

ସୁମନା ଅଙ୍ଗରେ

ସୁଶୋଭା ରଙ୍ଗରେ

ବେଳକୁ ବେଳ ସେ ବିଦୀପ୍ତ । ୪ ।

ଧାତ୍ରୀ ଶିରୀ ଧାତ୍ରୀ

କୋଳେ ସୁଶୋଭନ୍ତି

ଯତି ଯତି ନାରୀ ଆନନ୍ଦ

କୁଳ ପବିତ୍ରାଣୀ

ସମ୍ଭୂତା ଏ ପୁଣି

ସୁମନା ଦର୍ଶନେ ପ୍ରମୋଦ

ଅଦେହ,

ଅଦେହ ନଗ୍ରେ ଯା’ଙ୍କ ବାସ

ବାସରେ ବାସରେ

ମଣ୍ଡିତ ହେବାରେ

ସୁବାସ ବାସରେ ପ୍ରକାଶ । ୫ ।

ମିଳି ଯତିବାଳୀ

ଆନନ୍ଦରେ ଖେଳି

ରଜନୀ କରରେ ତୋଷରେ

ଖରେ ଖରେ ରହି

ଦର୍ଶନ ବିଗ୍ରହୀ

ପୂର୍ବ ଦେବାନୁଜ ନିତ୍ୟରେ

ତଦନ୍ତେ,

ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ଭାବେ ଏ ରସ

ତପୀଶ ଶ୍ରୁତିରେ

ଶୁଣାଇ ସତ୍ୱରେ

ହୃଦେ ଘେନି ଆମ୍ଭ ଆଦେଶ । ୬ ।

ମଞ୍ଜୁଷ ଭୋଗୀନ୍ଦ୍ର

ମଞ୍ଜୁଷ ଭୋଗୀନ୍ଦ୍ର

ଯେ ଭଗ୍ନ ଏଦତ୍ତ ତାହାରେ

ବିଧୁର ବିନାଶ

ଆହେ ତପୀଈଶ

ବିଧୁ ପାଇ ବିଧୁ ନିକରେ

ବିଚାରି,

ଚାରିଆନନ ଶ୍ରୀ ବିଗ୍ରହେ

ବିଧୁ ପାଇଁ ବିଧୁ−

ଶେଖର ପ୍ରସିଦ୍ଧୁ

ଶୁଣି ଅଦେହେଣ ସୁସ୍ନେହେ । ୭ ।

ଅନ୍ତେ କୋଶଳେଶ

ନଗ୍ରେ ଚାରି ଶିଷ୍ୟ

ଖେଳନ୍ତି ବୁଲନ୍ତି ରଙ୍ଗରେ

ଦିନୁ ଦିନୁ ବୃଦ୍ଧି

ହୁଏ ଆନନ୍ଦାବ୍ଧି

ଅଯୋଧ୍ୟେଶଜ ସେ ଯୋଦ୍ଧାରେ

ବର୍ଦ୍ଧନ୍ତି,

କୋଳବାତାୟୁ ଖଡ଼୍‍ଗୀଧର

ନଗ୍ରଜନ ମନ

ହୁଅଇ ରଞ୍ଜନ

ମୁଖଶ୍ରୀ ଉଦୟ ପ୍ରଚାର । ୮ ।

ଅଙ୍ଗ ଦୀପ୍ତିମନ୍ତ

ନୁହଇ ଲକ୍ଷିତ

ଶ୍ରୀଧର ଯେ ପୁରେ ଉତ୍ପତ୍ତି

ଅନ୍ୟ ପଟାନ୍ତର

ହୁଅଇ ଅନ୍ତର

କଟକ ଝଟକ ମୁଁ ଅତି

ଦର୍ଶନେ,

ଦର୍ଶନେ କି ଗତି କି ତେଜି

ମନୋରଥ ସାର୍ଥ

କରାଇ ଯଥାର୍ଥ

ନିରତେ ସୁଖାବ୍ଧିରେ ମଜ୍ଜି । ୯ ।

ଦୁର୍ଗେଶ ଆତ୍ମଜ

ତପୀ ମଧ୍ୟେ ଆର୍ଯ୍ୟ

ଯଜ୍ଞାରମ୍ଭ ଶୀଘ୍ରେ କରନ୍ତେ

ବେଦଜ ପଠନେ

ସର୍ପି ବିରୋଚନେ

ଦେଉ ଅଶ୍ରପୟେ ଧାମନ୍ତେ

ତେଜିଣ,

ଜୀବନ ରକ୍ଷାର୍ଥେ ପଳାନ୍ତି

ଅପାଦ ଯେମନ୍ତେ

ତାର୍କ୍ଷ୍ୟ ବିଲୋକନ୍ତେ

ସ୍ଥାନହୀନ ବିଳ ଖୋଜନ୍ତି । ୧୦ ।

ହବିର୍ପାନାନ୍ତରେ

ଚଳନ୍ତି କର୍ବୁରେ

ତଦନ୍ତେ ଧ୍ୟାନିଏ ରୁଣ୍ଡ ତ

ନିସ୍ଫୁଟେ କଥନ

ହୋନ୍ତି ସର୍ବେ ପୁଣ

ଭୟେ ନ ଫିଟାଇ ତୁଣ୍ଡ ତ

ଏମନ୍ତେ,

ବାରମ୍ବାର ଯଜ୍ଞାରମ୍ଭାନ୍ତେ

ପୁଣ୍ୟଜନ ପୁଣ୍ୟ−

ଜନ କାମି ଭଗ୍ନ

କରୁଁ ଧ୍ୟାନେ ଧ୍ୟାନୀ ବସନ୍ତେ । ୧୧ ।

ଅନ୍ତରୀକ୍ଷ ବାଣୀ

କଉଶିକ ଶୁଣି

କୁଶଳେ କୁଶଳେ ସେ ଗମ୍ୟ

ନନ୍ଦନାଭିରାମ

ସେ ଜ୍ୟେଶ୍ଠ ଶ୍ରୀରାମ

କେ ଯୋଦ୍ଧା ତ୍ରିପୁରେ ସୁସମ

ନୈର୍ଋତ−

ଗଣ ସେ କରିବେ ସଂହାର

ବ୍ୟଗ୍ରବନ୍ତେ ତପୋ−

ବନ୍ତ ସେ ଆଗତେ

ମିଳି କଟକ ହରିଦ୍ୱାର । ୧୨ ।

ନୃପାଗ୍ରେ ମୁନୀଶ

ପ୍ରବେଶୁଁ ନରେଶ

ଦେଖି ପୟେ ପୟ ମାର୍ଜନ

ତଦନ୍ତେ ଆସନେ

ବସାଇ ସମ୍ମାନେ

ପୁଚ୍ଛନ୍ତି ହୋଇଣ କାର୍ପଣ୍ୟ

ଆଗତ,

ଦୃତାନ୍ତ ମୁନୀଶ ଜଳ୍ପିଲେ

ଦେଲେ ତବ ସୁତ

ମୋ ନଖ ରକ୍ଷାତ

ପୁଣ୍ୟ ପୁଣ୍ୟ ଜନ ନାଶିଲେ । ୧୩ ।

ସୁବିଜ୍ଞାନୀ ଜ୍ଞାନ

ଶୂନ୍ୟ ଆଜ ସୁନ

କ୍ଷଣକେ ସଚେତ ଭଜିଣ

ବୃତ୍ତାନ୍ତ ପ୍ରକାଶ

ବାଳକ ମୋ ଶିଷ୍ୟ

ସେ କି ସଂଗ୍ରାମରେ ନିପୁଣ

ତବାରି,

ନାଶି, ଦର ବିନାଶିବେ କି ?

ଘେନି ସୈନ୍ୟଚୟ

ମୁଁ ନିଜେ ବିଜୟ

ଦୈତ୍ୟ ନାଶେ ଭୟ କାହିଁକି ? ।୧୪ ।

ମୁନି ଶ୍ଳେଷ ଭାଷ

ଅଯୋଧ୍ୟାର ଈଶ

ପ୍ରାକର୍ମ ଭୀରୁଠାରୁ ବଳି

କମଳ ବଧିବା

ଳକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବା

କେ ଅବା, ସମର୍ଥ କୁତୁ’ଳି

ଦରକୁ,

ଭଗ୍ନାର୍ଥେ ଉଦ୍ଭବ ତୁମ୍ଭେ ତ

ନିଦରବ ହେବ

ଲାଘବ କରିବ

ରାଘବ ପଣ ଦେଖାଇ ତ । ୧୫ ।

ରଣରେ ପ୍ରବୀଣ

ନୁହନ୍ତି ନନ୍ଦନ

ଶେଷ କାଳେ ପାଇଅଛି ତ

ଆଶା ତରୁବର

ଛେଦ ମୁନିବର

ବଚନ କୁଠାର ଧରି ତ

ବିହତ,

ନୁହଇ ଏ ମନ୍ତ୍ର ତୁମ୍ଭର

କେଉଁ ଅପରାଧ

କଲି ମୁଁ ଅବୋଧ

ହେଉଛି ହେ ମୁନି ହୃଦର । ୧୬ ।

ନ ଦେଲେ ତନୁଜ

ବିନାଶିବ ଆଜ

ଶିରୀହୀନ କରି ଏ ପୁର

ସାରିବ ସକଳ

ହେବଟି ଅକଳ

ନକଲ ଗିର ହେବ ପୁର

ଭୁପାଳ,

କପାଳ ହେଲା ତୋ ଦ୍ୱିଫାଳ

ସୁଫଳ ତେଜିବୁ

ବିଫଳ ଭଜିବୁ

ଆଉ ତୁ ଲଭିବୁ କି ଫଳ । ୧୭ ।

ଜାଣୁନା ଯେମନ୍ତ

ମୋହର ବୃତ୍ତାନ୍ତ

ତ୍ରି ପୁରକୁ ତପ ବଳରେ

କ୍ଷଣକେ ବିନାଶି

ନୂତନ ପ୍ରକାଶି

ଦଶ ଦିଗପାଳ ଆବରେ

ଏମନ୍ତ,

ଲୋକରେ ତୋର ପରିହାସ

ବାସବରେ ବାସ,

ମୁଁ ନ ଗଣେ ଦଶ

ବରେ ସପ୍ତାର୍ବେ ଯା ପ୍ରକାଶ । ୧୮ ।

ଗାଧିଜ କୋପାଗ୍ନି

ବଶିଷ୍ଠ ଯେ ଜାଣି

ଶାନ୍ତି ଉକ୍ତି ପୟ ଦେଇଣ

କଲେ ପ୍ରବୋଧିତ

ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଧିତ

ଅବିଧି ନ କର ଆପଣ

ବସିଲେ,

ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ମିତ୍ର ଗିରରେ

ସୁମନ୍ତ୍ର ବଶିଷ୍ଠ

ନପେ କରି ମିଷ୍ଟ

ମଧୁରେ ଗିର ସୁ ସ୍ନେହରେ । ୧୯ ।

ଜ୍ୟେଷ୍ଠସୁତେ ଦେଇ

ମୁନିରେ ବିନୟୀ

ହେବାର ଆମ୍ଭର ଉଚିତ

ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ବାକ୍ୟ

ନୃପତି— ତିଳକ

ହିତ ମଣି ଦେଲେ ଉଦନ୍ତେ

ଶ୍ରୀରାମ,

ସଦନୁ ଅଣାଅ ତୁରିତ

ବାର୍ତ୍ତାବହ ବାର୍ତ୍ତା

ଦେଉ ସେ ତୁରିତ

ପିତାଜ୍ଞା ପାଳି ପାଶେ ସ୍ଥିତ । ୨୦ ।

ନପଜ ମୁନିଙ୍କ

ବକ୍ତା ପ୍ରକାଶକ

ବନାଶ୍ରମ ଗତ ରଙ୍ଗରେ

ଆଦେଶାନୁମତେ

ରାମ ବାହାରନ୍ତେ

ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଆଗତ ସଙ୍ଗରେ

ସୁରମ୍ୟେ,

ସୁରମ୍ୟେ ବେନି ଭ୍ରାତ ମୁନି

କରି ଅରିଦର

ବେନି ସହୋଦର

ଧରି ଚଳୁଁ ଶୋଭା ମେଦିନୀ । ୨୧ ।

ଭାବେ କ୍ଷ୍ମାଭୂ କ୍ଷୋଭ

ଆଜୁଁ ଦୂର ହେବ

ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ବିଜେ କଲେ

ଦୁଷ୍କତ ନିପାତି

ସୁକୃତ ଉତ୍ପତ୍ତି

ହୋଇବ ମୋ ଭାଗ୍ୟ ବଳରେ

ଭୂପତି,

ଚିନ୍ତା ରତ୍ନାକରେ ବୁଡ଼ିଲେ

ବିଶାଖା ପାଦପ

ପ୍ରାୟ ହୋଇ ଆପ

ବେନି ନୟନୁ ଗଡ଼ାଇଲେ । ୨୨ ।

ଜଠର ଆଧାରୀ

ହୋଇ କାଷ୍ଠ ପରି

ଦୁଃଖାଗ୍ନିରେ ଦହି ହୁଅନ୍ତି

ମନ୍ତ୍ରୀ ଧାତ୍ରୀ ମିଳି

ପ୍ରବୋଧନ କରି

ସାନ୍ତ୍ୱନା ସୁଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି

ଭାବନ୍ତି,

ନବୀନ ଦୁର୍ଗ ନର—ରାଣ

ବିନାୟକ ଧ୍ୟାୟି

ବିନାୟକ କହି

ଶ୍ରୀରାମ ଶ୍ରୀପଦେ ଶରଣ । ୨୩।

ରାଘବ ବିଳାସ

ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦ

ରସକୁଲ୍ୟା ରାଗରେ ଚବିଶିଟି ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ରଚିତ ହୋଇଛି ।

ରାମ ଅରଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ଯାଉ ଯାଉ ତାଡ଼କା ତାଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରନ୍ତେ ତାକୁ ଶରାଘାତରେ ମାରିଦେଲେ । ଫଳରେ ଯଜ୍ଞ ସୁରକ୍ଷାନ୍ତେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଉକ୍ତ ଦୁଇ ଭାଇଙ୍କୁ ଜନକଙ୍କ ଯଜ୍ଞ ଦେଖାଇନେବାକୁ ଇଚ୍ଛାକଲେ ।

ଜନକ ଯଜ୍ଞଶାଳା ଅତି ଆଡ଼ମ୍ବର ସହକାରେ କରିଥିଲେ ଏବଂ ନିଜର କନ୍ୟା ସୀତାଙ୍କ ସ୍ୱୟମ୍ବରବିଧି ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ କରାଯିବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।

ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସେଠାକୁ ଯାଉ ଯାଉ ପଥରେ ଅହଲ୍ୟାଙ୍କୁ ମୁକ୍ତି ଦେଲେ । ଅହଲ୍ୟା ଶାପରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ତାଙ୍କର ସ୍ୱାମୀ ସନ୍ନିଧିକୁ ଗମନ କଲେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ —ରସକୁଲ୍ୟା)

ରାମ ରାମାନୁଜ ଘେନିଣ ମୁନି

ବିପିନେ ରାମ ନ କରୁ ତକ୍ଷଣି

ମାର୍ଗରେ ମାର୍ଗଣ ଧରି ଚଳନ୍ତି

ଅଗ୍ରେ ଗାଧିକ ସରଣୀ ଦେଖାନ୍ତି ଯେ

ନିଘଞ୍ଚ ତରୁ ଲତିକା ଯେ,

ସରଣୀ ତରଣି ବିଗତେ ଅଦୃଶ୍ୟ

ଦିବସ ଦର୍ଶ ରାତ୍ରିକା ଯେ । ୧ ।

କର୍ବୁରୀଏ ଆତଯାତ ତହିଁରେ

ଜାଣି ତପୀ ଭୟ ଗ୍ରସ୍ତ ହୃଦରେ

ଦଶରଥଜରେ ଭାଷନ୍ତି ଗିର

ବିପଥେ ଯିବା ଏ ଭୟ ପଥର ହେ

ଭାଷୁଁ ଭାଷିଲେ ନୃପଜ ଯେ,

ତାଙ୍କୁ ଯେବେ ଡରିଯାଗ ମୁଁ କି କରି

ରଖିବ କହ ତ ଆଜ ହେ । ୨।

ଗମନ୍ତୁ ଏ ପଥ ବିପଥ ନୋହି

ଆସିଲେ ନାଶିବ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ

କୋଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡ ପାଇ କ୍ଷଣକେ

ଜୀବ ଯିବ ତା କୃତାନ୍ତ ନଜିକେ ହେ

ଚିତ୍ତାନନ୍ଦେ ଧ୍ୟାନୀ ଚଳି ଯେ,

ବୃନ୍ଦାର୍କାରି ସୁନ୍ଦ—ନାରୀ ଦେଖି କରି ।

ଗର୍ଜି ଆସି ପାଶେ ମିଳି ଯେ । ୩ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରାମାନୁଜ —ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ଗାଧିକ—ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର । ତରଣି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । କର୍ବୁରୀ—ଅସୁରୀ । ବୃନ୍ଦାର୍କାରି—ଦେବତାଙ୍କ ଶତ୍ରୁ । ସୁନ୍ଦନାରୀ—ତାଡ଼କା ।

ଗୁରୁତର ତରୁବର କରରେ

ପ୍ରଚଣ୍ଡ ତୁଣ୍ଡକରି ଉଚ୍ଚ ସ୍ୱରେ

ରସନା ଅନ୍ତରାଳରେ ଚାଳଇ

ରଦନ ଘର୍ଷ ପବି ନିର୍ଘୋଷ ହିଁ

ବିକଟାଳ ମୁଖ ଶୋହି ଯେ,

ପ୍ରଖର ବତାସପ୍ରାୟେଣ ନିଶ୍ୱାସ

ନେତ୍ର କ୍ରୋଟାଗ୍ନି ଜଳଇ ଯେ । ୪ ।

ବିଧୁ ବିଧୁ ନ୍ତୁଦ ଗ୍ରାସିଲା ପ୍ରାୟେ

ବଦନ ବିସ୍ତାରି କୋପରେ ଧାଏଁ

ପୟରେ କମ୍ପିତ କାଶ୍ୟପୀ ଭଜି

ଭୁବନେ ଲଭିବ କି ଅବା ଆଜି ଯେ

ଯିବ ଜୀବଧନ ବାସେ ଯେ,

ଗମନ ବିମନଲଭିଲେ କି ପୁଣ୍ୟ

ଜନ ପୁଣ୍ୟଜନ ଈଶେ ଯେ । ୫ ।

କଟକ ସାନୁଜ ଶ୍ୟାମ ସୁନ୍ଦର

ଅରିଜରେ ଗୁଣ ଦେଇ ସତ୍ୱର

ବାଜି ସାଜି ବାଜି ବାଜନ୍ତେ ଗାତ୍ରେ

ଅପାଜ ନିର୍ଘୋଷ ସର୍ବେ ବିଭୀତେ

ଜୀବଚୟ ଦ୍ରୁତ ଗତି ଯେ,

କର୍ବୁରୀ ପତନେବିଟପ ସୁମନେ

ଆୟୁ ତେଜିଣ ଝଟତି ଯେ । ୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରସନା — ଜିହ୍ୱା । ପବି ନିର୍ଘୋଷ— ବଜ୍ରନାଦ । ବିଧୁନ୍ତୁଦ — ରାହୁ । କାଶ୍ୟପୀ —ପୃଥିବୀ ।

ମୁନୀଶ ନୃପେଶାତ୍ମଜେ ପ୍ରଶଂସି

ଆଶୀର୍ବାଦେ ତୂର୍ଣ୍ଣ ମନାନ୍ଦେ ଭାଷି

ଖରେ ଭୂରେ ଅଧ ସୁଯଶ ଖ୍ୟାତି

ଦୀର୍ଘାୟୁ ବେରବ ହେଉ ସୁଦୀପ୍ତି

ଏତେ ଭାଷି କଉଶିକ ଯେ,

ମଦନ ସୁନ୍ଦରନେଲେକ କୁଟୀର

ସୁଫଳାସନ ଦେଲେକ ଯେ । ୭ ।

ଜାତବେଦାହୁତେ ଦେଇ ମନ୍ତ୍ରାଦି

ବନୌକାଏ ବୃଦ୍ଧି ଆନନ୍ଦ ଅବ୍‍ଧି

ସୁର—ଦ୍ୱି ଷଚୟ ରାମ ସିଂହାରି

ମଖ ପକ୍ଷ ହୋଇ କୋଦଣ୍ଡଧାରୀ ସେ

ଯଜ୍ଞାରମ୍ଭେ ସମାପନେ ଯେ,

ବୀରେନ୍ଦ୍ର ମଉଳିଅକ୍ଷତ ପ୍ରଦତ୍ତ

ତହିଁ କରିଲେକ ତୂର୍ଣ୍ଣ ଯେ । ୮ ।

ରାମ ରାମାନୁଜେ ମୁନି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ

ଶରାସନ ବିଦ୍ୟା ପ୍ରଦତ୍ତ ହୃଷ୍ଟ

ଦରଦକ୍ଷୟ କାରକ ବୋଲାଅ

ତ୍ରିପୁର ପୁରାଗ୍ରେ ଧ୍ୱଜା ଉଡ଼ାଅ ଯେ

ବିଜୟ ଜୟ ତାରକ ଯେ

ଫଳାଶନ କରିଯଜ୍ଞ ରକ୍ଷାକାରୀ

ମାନସେ ଲଭି ପୁଲକ ଯେ । ୯ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ତୂର୍ଣ୍ଣ— ଶୀଘ୍ର । ଜାତବେଦ — ଅଗ୍ନି। ବନୌକାଏ— ବନବାସୀ ମୁନିଗଣ । ସୁରଦ୍ୱିଷ— ଅସୁର ।

ଅନ୍ତେ ଅଦେହଜିପ୍ରଜା ନାୟକ

ଦୁହିତାର୍ଥେ ବଡ଼ ହୋଇ ଉତ୍ସୁକ

ଦ୍ରୁତେ ଦୂତ ଦୁର୍ଗ ମାର୍ଗେ ଚଳିଲେ

ଭୋଟ ମରହଟ୍ଟ ବାହ୍ଲିକେ ଗଲେ

ଶୁଭ ବାଚକେ ପ୍ରକାଶି ଯେ

ଋତ୍ୱନ୍ତେ ବାସରେବାସରେ ପ୍ରବେଶି

ସମସ୍ୟା ଜନକେ ଭାଷି ଯେ । ୧୦।

ଧ୍ୟାନୀଶ ପ୍ରେମାନନ୍ଦ ମାନସରେ

ସମାରମ୍ଭ କଲେ ବିଧି ମତରେ

ଦ୍ୱିର-ଦାର୍ବିଈଶ ସଚିବ ସୌଧ

ଭୋଜ୍ୟ, ପେୟ, ଲେହ୍ୟ, ଚୋଷ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧ

ବଳ ପ୍ରବଳ ସାଜିଣ ଯେ

ସୁତ ମାଗଧ ଜନକ ରାଜପୁରେ

ସାଜିଣ ଦିବ୍ୟଭୂଷଣ ଯେ । ୧୧ ।

ଦିଗରକ୍ଷ ଲୋକେ ଯାନ ଆରୋହି

ସମ୍ଭାର ଆରମ୍ଭେ ବିନୟ ହୋଇ

ନିଶାଣ-ଚୟ ଘୋଷଣା ଦିଆଇ

ବିଘ୍ନକର୍ତ୍ତା ବିଘ୍ନାର୍ଥକେ ମଣାଇଁ

କେ ରମା ଉମେଶ ଚିନ୍ତି ଯେ,

ମଙ୍ଗଳେ ମଙ୍ଗଳା-ଅଂଘ୍ରି କରି ଭେଳା

ସୁଲଗ୍ନ ବେଳେ ଗମନ୍ତି ଯେ । ୧୨ ।

ମୁନୀଶାଶ୍ରମ ଆଶ୍ରମେ ମିଳିଲେ

ବାଦ୍ୟକାର ବାଦ୍ୟଧ୍ୱନି କରିଲେ

ବିଜିଘୋଷ ଭେରୀ ଦମାଲୁ ତୁରି

ଘଣ୍ଟା, ଡିଣ୍ଡିମ, ମଙ୍ଗଳ, ମହୁରୀ

ଦୁଲୁଦୁଲୁ ସେ ଧପଟ ଯେ

ମାର୍ଗେ ବର୍ଗେ ବର୍ଗେଜନକ ସଂସର୍ଗେ

ବାସ ତମି ଗମି ଥାଟ ଯେ । ୧୩ ।

ନର୍ତ୍ତକୀ ମଙ୍ଗଳାରମ୍ଭ କରନ୍ତି

ସ୍ଥାନାନ୍ତେ କେ ବିଟପାଗ୍ରେ ଦେଖନ୍ତି

ଖର୍ବ ଖର୍ବ ଅର୍ବ-ବୃନ୍ଦ ଦ୍ୱି ଦନ୍ତୀ

ଅଗଣା ପୂରିତ ଦୁର୍ଗାଧିପତି ସେ

ଧରାଜା ଅର୍ଥେ ଉତ୍ସବ ଯେ

ଛତ୍ର ଚାମରଚିରାଳ ବିତାନରେ

ମିତ୍ରାତପହୀନ ଭାବ ଯେ । ୧୪ ।

ଜନକ ଜନଙ୍କ-ନାୟକେ ଚର୍ଚ୍ଚି

ସମ୍ଭର୍ବେ ସଭାରମ୍ଭକୁ ବିରଚି

ଲୋଭା ବନ୍ତରେ ନଗ୍ରାଧିପ-ଚୟ

ସର୍ବ ଧୃତ ଭାତି ଦର୍ଶନେ ଲୟ ସେ

ତଦନ୍ତେ ବୁଝ ବିଦୁଷ ହେ

ରାମାଭିରାମରେବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ବଦନ୍ତେ

ଘେନ ଆମ୍ଭର ଆଦେଶ ଯେ । ୧୫ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅର୍ବ — ଘୋଟକ । ଧରାଜା — ସୀତା । ମିତ୍ର — ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଆତପ— କିରଣ ।

ବିଦେହ ନଗ୍ରେ ଜନକ ସମ୍ଭାର

ନିମନ୍ତ୍ରିକୁ-ଈଶଗଣ ସତ୍ୱର

ଭୁଜେଶଧର ଯେ ଭଗ୍ନେ ସମର୍ଥ

ପୁତ୍ରୀ ପ୍ରଦତ୍ତ ହିଁ ତାରେ ଯଥାର୍ଥ

ମାର୍ଗଣଧ ମାର୍ଗଣଧ ଯେ,

ମାର୍ଗରେ ମୁନୀଶଧରି ସାନୁଜକୁ

ଗମୁ ବୁଝି ଲଗ୍ନସିଦ୍ଧ ଯେ । ୧୬ ।

ବିପନି ବୀଥିରେ ପ୍ରୟାଣ କଲେ

ତରୁ ପଲ୍ଲବ ନିଘଞ୍ଚ ଶିଖରେ

ମିତ୍ରାତପହୀନ ନିର୍ଝରୁ ଝର

ଝର ଝର ହୋଇ ବହେ ପ୍ରଖର ସେ

ଶୀତଳା-ମୋଦ ଆଶୁଗ ଯେ

ବହନ୍ତେ ଗାତ୍ରରେବାଜନ୍ତେ ସତ୍ୱରେ

ହରନ୍ତେ ବାଧା ବିଭାଗ ଯେ । ୧୭ ।

ସୁବିପୁଳ ବନାନ୍ତରେ ଚଳନ୍ତେ

ସିଦ୍ଧ ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମେ ପ୍ରବେଶ ହୋନ୍ତେ

ପତି ଶାପେ ଶିରୀଷାଙ୍ଗୀ ଉପଳ

ହୋଇ ଶାସ୍ତି ଭୋଗେ ସେ ଅଷ୍ଟକାଳ

ପୁଛୁ ମୁନି ଧନୁର୍ଦ୍ଧର ଯେ,

ଅଷ୍ଟାଦଶ-ଚିହ୍ନପ୍ରଦତ୍ତ କରନ୍ତେ

ହେଲା ସୀମନ୍ତିନୀ ସାର ଯେ । ୧୮ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କୁ— ପୃଥିବୀ । ଈଶ — ପତି । କୁଈଶ — ରାଜା । ଆଶୁଗ — ଭାବନ । ମିତ୍ରାତପ — ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଚିହ୍ନ — ପାଦ । ଉପଳ— ପ୍ରସ୍ତର ।

ଦେଖି ମଦନ ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦରୀ

ତରେ କର ଅବ୍‍ଜ ସଂଯୁକ୍ତ କରି

ବିନତି ନତ ମସ୍ତକେ ବ୍ୟକ୍ତାନ୍ତେ

ଇକ୍ଷଣୁ ସୁକ୍ଷରେ ଅଶ୍ରୁ ବହନ୍ତେ

ହୁଦାରୋହେ ଶୋଭା କଞ୍ଜ ଯେ,

ମିତ୍ର ବଂଶୋଦ୍ଭବଉଦେ ପ୍ରବେଶନ୍ତେ

ଆଶା ପ୍ରଫୁଲ୍ଲିତ ପୁଞ୍ଜ ଯେ । ୧୯ ।

ସାଦରେ ବାରେ ହରି, ହର ହର

ମୋହ ମୋହଦ ମୋର ଦୂର କର

କଷ୍ଟ ନଷ୍ଟକ ଲୋକର ଭରସା

ଏଣୁ ଆଶା କରିଛି ସାରଦଶା ହେ

ଏ ଧନୁବନ୍ଧ ଛାୟାରେ ଯେ,

ଅହଲ୍ୟା ରହିଣଶ୍ରୀରାମ ଚରଣ

ସ୍ତବ କରନ୍ତି ଆଦରେ ଯେ । ୨୦।

ବନ ରୁହାଂଘ୍ରିରେ ଚିତ୍ତ ମୋ ଦତ୍ତ

ସମାଜରେ ବିଦ୍ୟା ଦିଅ ତୁରିତ

ନୀଳାମ୍ବୁଧର ବାଚକ ପ୍ରକାଶି

ଚପଳେ ଚପଳାଙ୍ଗୀ କାଶହାସି ଗୋ

ସ୍ଥିତ ପତି ସୁସେବାରେ ଗୋ

ମୁକ୍ତି ମାଗି ଭକ୍ତିଭାବେ ପ୍ରଣମିତେ

ସୁନ୍ଦରୀ ଗମେ ପ୍ରଖରେ ଯେ । ୨୧ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବନରୁହାଘ୍ରିଂ— ପଦ୍ମପାଦ ।

ଜଟ ପଟଧାରୀ ନାରୀ ଗମନ୍ତେ

ବୀରେନ୍ଦ୍ର ମୌଳି ମୁକୁଟ ଭାଷନ୍ତେ

କହନ୍ତୁ ଗୁରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେମନ୍ତେ

କିମାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟମତଃ ପରମଣନ୍ତେ

କିମ୍ବା ନାରୀ ଶିରୀ ଶିଳା ହେ,

ଭଣୁ ଭଣିଲେବିଭୂତିଭୂତି ଗାତ୍ର

କର୍ଣ୍ଣରେ ଦେଇଣ ମାଳା ହେ । ୨୨ ।

ନମୂଚି-ସୂଦନ ମିତ୍ର ମାୟାରେ

ସତୀତ୍ୱ ଧ୍ୱଂସନେ ଜ୍ଞାନି ଜ୍ଞାତରେ

ତମ କବଳରେ ଅର୍କାରି ଗ୍ରସ୍ତ

ଚାରୁଧାରା ଈଶ ଥାନ୍ତେ ବିଦୀପ୍ତ ହେ

ସହସ୍ର ଯୋନି ଧାରଣ ଯେ,

ଗ୍ରାବ ହୋଇ ତୁହିବନେ ଥାଅ ରହି

ଗତେ ତ୍ରି ଶାପ ଅନ୍ତେଣ ଯେ । ୨୩ ।

ତବ ପାଦ ନ୍ୟାସେ ସୁଗତି ଲଭି

ଗମନ କଲା ଗୌତମ ବଲ୍ଲଭୀ

ଶୁଣିଣ ତୋଷ ବୀର ରାମଚନ୍ଦ୍ର

ଭାଷନ୍ତି ବିନାୟକ ନରଇନ୍ଦ୍ର ଯେ

ମାନଧାତା ବୀରବର ଯେ

ନବୀନ ଦୁର୍ଗେଶହୋଇ ମହାତୋଷ

ଛାନ୍ଦେ କରଇ ପ୍ରଚାର ଯେ । ୨୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଗ୍ରାବ — ପଥର । ନମୂଚିସୂଦନ — ଇନ୍ଦ୍ର ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଅଷ୍ଟମ ଛାନ୍ଦ

ଧନାଶ୍ରୀ ରାଗରେ ପଚିଶି ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଗଙ୍ଗା ପାରିହେବାବେଳେ ଧୀବର ନିଷେଧ କରିଛି ନୌକା ନାୟିକା ହୋଇଯିବ ବୋଲି । ତାପରେ ପାର କରିଛି ଏବଂରାମ ମିଥିଳା ଦାଣ୍ଡରେ ଯିବାବେଳେ ସେଠାରେ ନରନାରୀ ଏପରି ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇଛନ୍ତି ଯେ ଯେଝା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଭୁଲି ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ଏହି ରଚନା କେବଳ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ରଚନାର ପ୍ରତିଧ୍ବନି କରିଛି ମାତ୍ର ।

ଧୀବର କହିଛି—

ପଦତଳେ ଶିଳା-ବଳା ହୋଇ ଖେଳା

ଭେଳା ଅବଳା ଭୟରେ

ନ ଶୁଣି ବାଚକ ସ୍ଫୁଟକ ରଚକ

ନଦିଏ ବୃତ୍ତି ହାତରେ ସେ

ତରୀ ମୋ ପରିତ୍ରାଣ

ଯେବେ ବନେ ସେ ହେବ ମଜ୍ଜନ ଯେ

ସର୍ବେ ଭଜିବାନ୍ତକ ସଦନ ଯେ ।

ଏ ଗୋଟିକ ପଦ ନୁହେଁ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଦମାନ ଭଞ୍ଜଙ୍କର ସମସ୍ତ ଭାବ-ସଂପଦକୁ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ କରିଛି ମାତ୍ର । ଭଞ୍ଜଙ୍କର ମାଧୁରୀ ମଧ୍ୟ ଏଥିରେ ସୁରକ୍ଷିତ ହୋଇପାରିନି । କେହି କହିପାରନ୍ତି ଯେ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଲେଖାନୁକରଣରେ କେବଳ କବି ଏପରି ଚିତ୍ରଣ ନ କରି, ସେ ମୂଳ ‘ଅଧ୍ୟାତ୍ମ୍ୟ ରାମାୟଣ’ ଯହିଁରେ ଅହଲ୍ୟାଙ୍କୁ ପଥର ସ୍ୱରପ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ଏବଂ ଗଙ୍ଗା ପାରି କରିବାରେ କୈବର୍ତ୍ତର ବିଷ୍ଣୁପଦ ଧୌତ କରିବା ଯୋଗୁଁ ମୁକ୍ତି ଲାଭର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି, ସେଥିରୁ ସେ ନ ଆଣିଛନ୍ତି ବା କାହିଁକି ?

ତାହା ମଧ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର କରାଯିବ । କାରଣ ଓଡ଼ିଆରେ ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ରାମାୟଣ ବିଭିନ୍ନ କବି ଲେଖିଯାଇଛନ୍ତି, ସେମାନେ ଏହିପରି କିଛି କିଛି ଲେଖିଛନ୍ତି । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଯେ ବିଶ୍ୱନାଥ ଖୁଣ୍ଟିଆଙ୍କ ପରି ସିନେମାର ଚିତ୍ର ବାସ୍ତବିକ୍ କେହି ଦେଇନାହାନ୍ତି ରାମାୟଣ ଘେନି ।

ସେ ଯାହାହେଉ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ମଥୁରା ଦାଣ୍ଡରେ ଦେଖି ଯେପରି ମଥୁରାର ନାରୀମାନେ ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କଠାରେ ଏକା ଯଦୁମଣି ନୁହନ୍ତି, ଆଉମାନେ ମଧ୍ୟ ଆରୋପ କରିଛନ୍ତି ।

ବଡ଼ ଦୁଃଖ ଲାଗେ ଯେ ପ୍ରହରାଜେ ତାଙ୍କ ଭାଷାକୋଷରେ ରାମାୟଣ ତାଲିକାରେ ବିଚିତ୍ର, ସୁଚିତ୍ର, କୃଷ୍ଣ, କେଶବଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ରାମଚନ୍ଦ୍ର-ବିହାର, ରଘୁନାଥ-ବିଳାସ, ବୈଦେହୀଶ-ବିଳାସ ସାଙ୍ଗକୁ ଏଇ ଏବର ଲେଖକ ନୀଳକଣ୍ଠ, ଭିଖାରୀ, ରାମଶଙ୍କରଙ୍କର ରାମାୟଣ ଲେଖାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଗନ୍ଧ ମଧ୍ୟ ସେଥିରେ ରହି ନାହିଁ ।

ପଚିଶି ବର୍ଷ ତଳେ କଣ ଆଜି କଣ, ଏପରି ଅନେକ ମହାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଆମେ ଚିହ୍ନିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଇଚ୍ଛା କରୁ ନାହୁଁ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଅଷ୍ଟମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ ଧନାଶ୍ରୀ)

ଶୁଣ ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ଚରିତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ, ତମଦୁଃଖ ଧ୍ୱସ୍ତେ ରାତ୍ରୀଶ

କୌଶିକ ବଦନ୍ତେ ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମ ଅନ୍ତେ, ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଦୀତଟେ ପ୍ରବେଶ ସେ

ରାମାଭିରାମା ମୁନି

ଚିତ୍ତାନନ୍ଦେ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲିତ ଘେନି ଯେ, ରାମା.......

ରସ ଉଚ୍ଛୁଳେ ତ୍ରିପଥଗାମୀ ଯେ, ରାମା......(୧)

ଅନନ୍ତ ବିହାରୀ ଅନନ୍ତ ବିହାରୀ, ଗର୍ଭ କେ କରିବ ଅନ୍ତ

ଚାରୁଧାରା ଚାରୁ ବୀଚି ରୁଚି ହେରୁ, ନକ୍ରାରି ରାଘବ ଗତ ଯେ

ଆପାବୃତ ସୁନ୍ଦର

ତଟ ପାଦପ କି ମନୋହର ଯେ, ଆପାବୃତ......

ସୁମନଭା ସୁମନ ପ୍ରକାର ସେ, ଆପାବୃତ.....(୨)

ସାରସ ଚକ୍ରରେ ସାରସ ଚକ୍ରରେ, ଶାବକାର୍ଥେ ସାନୀଡ଼ରେ

ଆକୁଳେ କୂଳେ କେ ଧ୍ୱନିକେ ଉଛୁକେ, ଦ୍ରୁମ ବିକଶିକ ଶିରେ ଯେ

ବିଷକଣ୍ଠ ଭକ୍ତରେ

ବିଷକଣ୍ଠ ବିଷକଣ୍ଠ ତ୍ୱରେ ସେ, ବିଷକଣ୍ଠ.....

କ୍ଷୁଧା ପିପାସା ବିନାଶନରେ ସେ, ବିଷକଣ୍ଠ......(୩)

ସୁନ୍ଦର ଉତ୍ତର କଲେକ ପ୍ରଚାର, କହ ଗୁରୁ କିମର୍ଥରେ

ଲଙ୍ଘିବ ସରିତ ନାହିଁ ତ ତରୀତ, ପୂରିତ ବନ ଢ଼େଉରେ ଯେ

ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚରେ ମୁନି

ବକ୍ତା ଆସେ ତରଣୀ ବାହିନୀ ଯେ, ଦୃଷ୍ଟି......

ଅଣ୍ଡ ଜାରୀ ଲୋକ ନରେ ତୁନି ଯେ, ଦୃଷ୍ଟି.....(୪)

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସରିତ—ନଦୀ । ବନ—ଜଳ ।

ନଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରେ ଖ୍ୟାତି ଅଂଘ୍ରି ଦତ୍ତେ ମୁକ୍ତି ଭୂବରଜ ରଜ ଗ୍ରାବେ ଯେ

ଧବଗିରେ ଶାସ୍ତି ଅରଣ୍ୟାନେ ସେ ସ୍ତ୍ରୀ ମୋଷ ପାଇଲକ ଜବେ

ସେ କି ବିଚାରି ମନ

ଦେଲା କଷ୍ଟ ତ ଅଷ୍ଟ ନୟନ ସେ, ସେ କି ............

ଥିବି ଭୁବନେ ବୃତ୍ତି ଘେନିଣ ଯେ, ସେ କି ............ (୫)

ନୀଳାମ୍ବୁଜ ଗାତ୍ର ଖଚିତ ରଚିତ, ଦାସ ଆଗତ ବିଳମ୍ବ

ଅନନ୍ତ ଅନନ୍ତ ଶକ୍ତିରେ ବିଚିତ୍ର—କର୍ମା ଉଚ୍ଚେ ଗିରାରମ୍ଭ ଯେ

ଭୀତି ଭଜି ଧୀବର

ଭେଳା ବୁହା ସ୍ରୋତ ମଧ୍ୟର ସେ, ଭୀତି

ଭକ୍ତି ନ କରି ବକ୍ରେ ପ୍ରଚାର ସେ, ଭୀତି ......... (୬)

ଚକ୍ରୀପ୍ରାୟେ ବକ୍ତ୍ରଲୋକନ ଈଷଣେ, କମ୍ପାଇ ନ ଭାଷୁ ଗିର

ଜଡ଼ କି ସ୍ୱଭାବ ଭାଷୁଭାଷେ ନାବ, ମଧ୍ୟେ ଉଭା ଯୋଡ଼ି କର ସେ

ଦାସ ଦାସ ଭାବରେ

ପୂର୍ବ ପ୍ରକାଶ ଜନରବରେ ସେ, ଦାସ ...........

କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରଚାରିତ କାଶ୍ୟପୀରେ ଯେ, ଦାସ .......... ( ୭ )

ପଦତଳେ ଶିଳା-ବଳା ହୋଇ ଖେଳା, ଭେଳା ଅବଳା ଭୟରେ

ନ ଶୁଣି ବାଚକ ସ୍ଫୁଟକ ରଚକ, ନ ଦିଏ ବୃତ୍ତି ହତରେ ସେ

ତରୀ ମୋ ପରିତ୍ରାଣ

ଯେବେ ବନେ ସେ ହେବ ମଜ୍ଜନ ଯେ, ତରୀ ...........

ସର୍ବେ ଭଜିବାନ୍ତକ ସଦନ ଯେ, ତରୀ ........... ( ୮ )

ପୟରେ ପୟରେ କ୍ଷାଳନେ ପ୍ରଚାର, ବିଶ୍ରାମ ନ ଚେତ ତରୀ

ବିଭୁ ଗୁଣାଳୟ ବଢ଼ାବନ୍ତେ ପୟ, ପୟରେ କ୍ଷାଳିତ କରି ସେ

ରେଣୁକାର୍ଥେ ବାସରେ

ସମ୍ମାର୍ଜନ କରଇ ତତ୍ପରେ ସେ, ରେଣୁ .........

ନାବେ ପର୍ଣ୍ଣ ବିଞ୍ଛାଏ ସତ୍ୱରେ ଯେ, ରେଣୁ ............ ( ୯ )

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଶିଳାବଳା—ପଥରମୂର୍ତ୍ତି ନାରୀ, ଅହଲ୍ୟା । କାଶ୍ୟପୀ — ପୃଥିବୀ । ପୟରେ—ଜଳରେ ।

ଶେଷ ଶେଷ ଲେଶ ନ ପାଇ ବିରସ, ନିର୍ଜନ ନିର୍ଧନ ପ୍ରାୟେ

ପାପାରି ଅଂଘ୍ରି ତରିତ ତରୀ ଆଶା, ନାଶ ନୁହେ ଆଜ ଯାଏ ଯେ

ଭାଗ୍ୟ ବଳେ ତାରକ

ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଲା କୋଟି ଶିରୀକ ଯେ, ଭାଗ୍ୟ......

କୈବର୍ତ୍ତରେ ଉଦେ ସେ ଉଦେକ ଯେ, ଭାଗ୍ୟ......।୧୦।

ବିଶ୍ୱ ନିକେତନେ ଶାର୍ଙ୍ଗୀ ଈଶ ଧ୍ୱଜା, ଉଡ଼ାଇଲା ଏ ଧୀବର

ଧନ୍ୟ ଜନ୍ମ ପୁଣ୍ୟ ପୁଣ୍ୟ ଜନଶୂନ୍ୟ ବୈକୁଣ୍ଠ ବୈକୁଣ୍ଠାଦର ସେ

ଭାବୁ ମୁନିଙ୍କ ଚିତ୍ତେ

ନତାନନେ କର କର ଯୁକ୍ତେ ସେ, ଭାବୁ.....

ଧୀରେ ମଣାଇ ନେଇ ତୁରିତେ ସେ, ଭାବୁ..... ।୧୧ ।

ତରୀ ପଲ୍ଲବରେ ବସାଇ ସତ୍ୱରେ, ବାହିନୀ ବାହେ ଦଣ୍ଡରେ

ନର ବରଜ ସୁନ୍ଦର ଯେ ପ୍ରକାଶୁ ସରିତ ନାଁ କି ପ୍ରଚାରେ ଯେ

ବକ୍ତା ବିଭୂତି ଭୂତି

ଶୁଣ ଜନେଶ ନନ୍ଦନ ଭକ୍ତି ଯେ, ବକ୍ତା......

ଗଙ୍ଗା ଭାଗୀରଥୀ ଏ ପ୍ରବର୍ତ୍ତି ଯେ, ବକ୍ତା......।୧୨ ।

ସ୍ୱନାମ କାରଣ ଭାଷନ୍ତୁ ହେ ମୁନି, ଶୁଣ ଅର୍କାରି ବଂସଜ

ତପୀ କୋପାନଳେ ବଂଶ ଦଗ୍‍ଧ କାଳେ ଜାଣି ଦ୍ୱିମାତା ତନୁଜ ଯେ

ବକ୍ରେ ଗତି ଭୂପରେ

ବଶୁଁ ବକ୍ର ଦେଖିଣ ନେତ୍ରରେ ଯେ, ବକ୍ରେ......

ଛଳେ ଶାପ ଦେଉ ସେ ସୁନ୍ଦରେ ଯେ, ବକ୍ରେ.....।୧୩ ।

ବଂଶାର୍ଥରେ ତପ କରି ବହୁ କଳ୍ପ ତୋଷ କରି ସୁରେଶ୍ୱରୀ

ବୈଲୋଚନଜ ବଦାନ୍ୟରେ ଶ୍ରୀଧବ, ଲାବଣ୍ୟ ରୂପକୁ ଧରି ସେ

ଛଳେ ତୃତୀୟ ଦୃଶ୍ୟ

ଅଧୋମୁଖରେ ସେ ଯେ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଯେ, ଛଳେ.....

ଧୌତ ଏ ନୀରେ ସାବିତ୍ରୀ ଈଶ ଯେ, ଛଳେ..... ।୧୪ ।

ପଦାଙ୍ଗୁଳିଜ କୋଣରେ ହୋଇ ଗୋପ୍ୟ ସ୍ଥିତ ସୁର ତରଙ୍ଗିଣୀ

ତପାନ୍ତେ ପଶ୍ଚାତେ ଗମିଏ ଦୁଃଖିରେ ଦଗ୍‌ଧାନଳେ ପ୍ରବାହିଣୀ ଯେ

ଏଣୁ ନାମ ବିଦିତ

ଭାଗୀରଥୀ ଗଙ୍ଗା ସମାଶ୍ରିତ ଯେ,ଏଣୁ......

ହର୍ଷବଂଶଜ କୀର୍ତ୍ତି ଶୁଣି ତ ଯେ, ଏଣୁ......।୧୫ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ ପଦାଙ୍ଗୁଲିଜ—ପାଦନଖ ।

ବନାଶ୍ରମେ ଗତ ତୁରିତ ସୀମାନ୍ତ ବନାଶ୍ରମୀ ଉଭା ହୋଇ

ତଦନ୍ତେ ଭାତୃଦ୍ୱୌ ପ୍ରୟାଣ ସ୍ନେହ ଦ୍ୱୌ ଧନୁର୍ବାଣ କରେ ଶୋହି ସେ

ମିଳା ମିଥିଳା ଦୁର୍ଗ

ଶୋଭା ଖଚିତ କି ଅବା ସ୍ବର୍ଗ ସେ, ମିଳି ...........

ବସ୍ତ୍ରାଞ୍ଚଳେ ଉଡ଼େ ବାଂଶ ଅଗ୍ର ସେ, ମିଳି ............ । ୧୬ ।

ପୁଣ୍ୟଜନାଲୋକ ନରେ ତ ବିଲୋକ, ତାର୍କ୍ଷ୍ୟ-ଗୋ-ହଂସ-ପତ୍ରେଶ

ତ୍ରୟଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ସୁଗତିନୟନ, ହେଲା ପ୍ରକାଶ ଯେ

ଧନ୍ୟ ଆଜ ଆମ୍ଭର

ମୁନି କରି ଅଛନ୍ତି ସମ୍ଭାର ଯେ, ଧନ୍ୟ ............

ଭାଗ୍ୟ ଉଦେ ହେଲା ଦର୍ଶନର ଯେ, ଧନ୍ୟ .......... । ୧୭ ।

ଉର୍ଗଧତ ଭଗ୍ନ ସମର୍ଥେ ଏ ଜାଣ ତା ବଳାରୀ ବପୁଦୀପ୍ତ

ଦୁର୍ଗେଶ ଚୟୟେ ମଣ୍ଡନାଭିରାଗ ବାରୀଶଜା ଏଥି ସ୍ଥିତ ଯେ

ଏଣୁ ସଂଯୁକ୍ତ ଜାଣି

ପୂର୍ବ ବିଧାନେ ଘଟାଏ ଆଣି ଯେ, ଏଣୁ ................

ଶେଷଶାୟୀଏ ଦରାବଜ ପାଣି ଯେ, ଏଣୁ .......... । ୧୮ ।

ନଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରେ ସ୍ୱନ ଜନରବମାନ ବିଜୟେ ଶ୍ରୀରାମ ମୂର୍ତ୍ତି

ତ୍ରି ବର୍ଣ୍ଣେ ମାକାର ଯୁକ୍ତେ ୟେ ଉଚ୍ଚାର ବିଲୋମାର୍ଥେ ହେଲେ ଘାତି

ମେଢ଼ ମଣ୍ଡପାରୋହି

କେବା ପ୍ରାସାଦ ପ୍ରାକାରେ ରହି ସେ, ମେଢ଼ .............

କେବା ପ୍ରସାଦ ପ୍ରକାରେ ଚାହିଁ ସେ, ମେଢ଼ .......... । ୧୯ ।

କେ ପତି ଚରଣ କରେ ସଂଚାଳନ, ପୁରାନ୍ତର ହୋଇ ଧାଇଁ

ରଜନି ଲେପନ ହେଉ ଶୁଣି କର୍ଣ୍ଣ ତୂର୍ଣ୍ଣେ ଅର୍ଦ୍ଧ ବାସ ହୋଇ ଯେ

କେହୁ ଲଙ୍କାଗ୍ରେ ରହି

ଦିବ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ରୂପ ଦେଖାଇ ସେ, କେହୁ .............

ବେଶେ ବିହ୍ୱଳ କେ ବେଶ ଲାଇ ଯେ, କେହୁ .......... । ୨୦ ।

ପଦ ଭୂଷାଗଳା ଗଳାଭୂଷା ବଳା କଚଭାଗେ କେ ଚାମର

ଚାଳେ କଙ୍କତିକା କେବଣ ନାୟିକା, ଶୀଘ୍ରାଗତ ଧରି କର ହେ

ପତ୍ୟାଗ୍ରଜେ କେ ଭାଷେ

ରାମ କାହିଁ ମୋରେ ବ୍ୟଗ୍ରେ ଭାଷେ ସେ, ପତ୍ୟାଗ୍ରଜେ .............

କର ଦେଇ ତାର ସ୍କନ୍ଧ ଦେଶେ ସେ, ପତ୍ୟାଗ୍ରଜେ ............ । ୨୧ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଭର୍ଚଧୃତ —ଶିବଧନୁ । ବାରୀଶଜା — ଲକ୍ଷ୍ମୀ । (୧୯) ରହି— ଚାହିଁ, ପାଠାନ୍ତର ।

ବିଦେହ ନଗ୍ରସ୍ତ୍ରୀ ବିହ୍ୱଳିତ ମତି, ଦେଖି ଶ୍ରୀରାମାଭିରାମ

ଅଦେହ ଦେହ କି ପାଇଣ ବିଜେ କି, କେଳତି ଖୋଜେ ଆଶ୍ରମ ଯେ

ସୀତା କି ରତି ମୂର୍ତ୍ତି

ଦେଖି ନେତ୍ର ପାଉଥିଲା ଗତି ଯେ, ସୀତା........

ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରତୀତି ଯେ, ସୀତା........। ୨୨ ।

ସର୍ବେ ଦର୍ଶନାର୍ଥେ ଏମନ୍ତ ଭାବନ୍ତେ ରାମ ରାମାନୁଜ ମୁନି

ସମିତି ନରେଶ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରବେଶ, ଦେଖି ଭାବନ୍ତି ନୃମଣି ଯେ

କେଉଁ ରାଜ ତନୁଜ

ହେଲେ ଆଗତ କିବା ମନୁଜ ଯେ, କେଉଁ........

ଦିବ୍ୟ ଶରାସନ କରେ ତେଜ ସେ, କେଉଁ........। ୨୩ ।

ଜନକ ଅନେକ ସମାଦର ଭାବେ ବସାଇଲେ ସଭାସ୍ଥଳ

କୌଶିକ ପାଶରେ ସେ ବେନି ସୋଦରେ ଯଥା ସୋମ ଆଖଣ୍ଡଳ

ତେହ୍ନେ ପ୍ରତିଭା ଲେଭା

କେତେ କାଳେ ସାବିତ୍ରୀଶ ନିର୍ଭା ଯେ, ତେହ୍ନେ......

ପାଶେ ସର୍ବ ନୃପତି ଅଶୋଭ ଯେ, ତେହ୍ନେ.........। ୨୪ ।

ଭୂପାଳ ସକଳ ହୋଇ ଏକମେଳ, ସଚିବଗଣକୁ ଘେନି

ସମ୍ଭର୍ବାରମ୍ଭରେ ସୁଷମା ଗାତ୍ରରେ, ବିଜେ ଆନନ୍ଦିତ ମଣି ଯେ

ନବ ଦୁର୍ଗ ମଣ୍ଡନ

ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ ସିଂହ ରଚନ ଯେ, ନବ......

ମାନଧାତା ବିନାୟକ ଧ୍ୟାନ ଯେ, ନବ.........। ୨୫ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ନବମ ଛାନ୍ଦ

କୁମ୍ଭ କାମୋଦୀ ବୃତ୍ତରେ ଏକତ୍ରିଂଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଲେଖାଯାଇଛି ।

ଜନକ ସ୍ୱୟଂବର ସଭାକୁ ଜାନକୀଙ୍କୁ ନେବା ଲାଗି ବରାଦ କଲେଯେ ବେଶ କରିଦିଅ । ସୀତାଙ୍କୁ ବେଶକାରୀଣୀମାନେ ନାନା ଅଳଙ୍କାରରେ ମଣ୍ଡିତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ବିମୋହନ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସେକାଳର ରୁଚିରେ ଫୁଟିଉଠିଛି କବିଙ୍କକ କବିତାରେ ।

ଜନକ ସୀତାଙ୍କୁ ରାଜସଭାରେ ଦେଖାଇ ନିଜର ପ୍ରତିଜ୍ଞା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତେ ଉପସ୍ଥିତ ରାଜାମାନେ ଧନୁ ଦେଖିବାକୁ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଧନୁକୁ ଶତାଧିକ ମଲ୍ଲ ତାର ମଞ୍ଜୁଷା ସହିତ ଆଣି ଯେତେବେଳେ ସଭାସ୍ଥ କରାଇଛନ୍ତି ସମବେତ ନୃପତିଗଣ ନିଜ ନିଜକୁ ଅସହାୟ ମନେ କରିଛନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ନବମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ କୁମ୍ଭକାମୋଦୀ)

ଜନକ ତପୀଶ

ହୋଇ ମହାତୋଷ

ବାର୍ତ୍ତାବହେ ଭାଷି

ଅନ୍ତଃପୁରେ ଦିଅ

ସୁ ସିଂଘାରୀ ଚୟ

ସର୍ବ ମୃଦୁହାସି ।୧।

ଦୁହିତା ସୁବେଶ

କରନ୍ତୁ ପ୍ରକାଶ

ଭାଷୁ ତାତ, ସେ ଯେ

ଆଜ୍ଞାଦତ୍ତ କରୁ

ଅନ୍ତଃପୁରେ ଭୀରୁ

ଶୁଣି ତୋଷ ଭଜେ ।୨।

ସର୍ବେ ହୋଇ ରୁଣ୍ଡ

ଜେମାକୁ ପହଣ୍ତ

ମଣାଇ ସେ ନେଲେ

ନୀଳମଣି ପୀଠେ

ହାଟକାଙ୍ଗୀ ଦୃଷ୍ଟେ

ସ୍ଥିତୁଁ ଶୋଭା ହେଲେ ।୩।

ଜଳଦାଙ୍ଗେ ବିଦ୍ୟୁ

ଚିର ପ୍ରଭା ଖେଳୁ

ପ୍ରଭାବନ୍ତ ହୋଇ

ବାସୀ ରସି ତହିଁ

ଚାରୁ କଚ ଫେଇ

ସୁତୈଳ ଲେପାଇ ।୪।

ବନଜାରୀ ରଦ

କଙ୍କତିକା ଭେଦ

ଶଳାକା କରିଣ

କେଶ କୁରୁଳାନ୍ତେ

ଉପମା ଶୋଭନ୍ତେ

କରନ୍ତୁ ଶ୍ରବଣ । ୫।

ମିତ୍ର ଯେ କୈରବ

କି ଅବା ଉଭବ

ପାଣି ବିମଣ୍ଡିତ

ବିନା ପ୍ରଭଞ୍ଜନେ

ଖେଳାଇ ସଭାନେ

ଗର୍ବ ବିଖଣ୍ଡିତ ।୬ ।

ସୀମନ୍ତିନୀ ସୀମ−

ନ୍ତିନୀ ସୀମନ୍ତରେ

ସୀମନ୍ତ ଦେଖାନ୍ତେ

ଜାହ୍ନବୀ ଅର୍କଜା

ଏକ ସ୍ଥାନେ ଦୁଜା

ଗୋଚର ତେମନ୍ତେ ।୭ ।

ଯତ୍ନେ ବାନ୍ଧି ବେଣୀ

କି ଅବା ସାରେଣୀ

ମନମୀନ ହୋଇ

କୁବେଣୀରେ ବନ୍ଦି

ହେବାର ପ୍ରସିଦ୍ଧି

ଉଡ଼ୁପୁଞ୍ଜ ଦେଇ । ୮।

କିଆପତ୍ର ମୋତି

ଜାଲି ଦୀପ୍ତି ଅତି

ଭାଲେ ମଥାମଣି

ବଜ୍ର ଚନ୍ଦ୍ର ତାରା

ନୀଳ ଖ−ଆଳେକି

ବିରାଜନ୍ତି ପୁଣି ।୯।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବନଜାରୀ—ହସ୍ତୀ । ରଦ—ଦନ୍ତ ।

ମଲ୍ଲି କଢ଼ି ପବି

ଗର୍ବ ଯାଏ ଦ୍ରବି

ଅବତଂଶ ଦେଇ

ବରକଣ୍ଠେ ମାଳ

ଦେଇ ମାଳ ମାଳ

ପଦକ ଲମ୍ବାଇ । ୧୦।

ସୁନୀଳ କାଞ୍ଚଲି

ଉରେ ପହୁରାଇ

ନୀଳାମ୍ବରୀ କୁଞ୍ଚି

ଯତ୍ନେ ରତ୍ନାଙ୍ଗୀରେ

ପିନ୍ଧାଇ ସତ୍ୱରେ

ମଧ୍ୟେ ସୁତାରଞ୍ଚି ।୧୧ ।

କଟକେ କିଙ୍କିଣି

କଟକେ ଖଞ୍ଜଣୀ

ପ୍ରପଦରେ ବଳା

ପାହୁଡ଼ ପାହୁଡ଼

ପାଉଞ୍ଜି ସାଜିଲେ

ସକଳ ଅବଳା । ୧୨।

ବାହେ ତାଡ଼ ଚୁଡ଼ି

ଅଙ୍ଗୁରୀୟ ଧାଡ଼ି

ବିତପନ ତହିଁ,

ଖଞ୍ଜନ ନେତ୍ରରେ

ଅଞ୍ଜନ ରଞ୍ଜିଲେ

ସେ କି କାଳ ଅହି । ୧୩।

ପକ୍ଷୁ ପେଡ଼ା ଭୟେ

ଶ୍ରୋତ୍ର ଗର୍ତ୍ତାଳୟେ

ଭୟେ କି ପଳାଇ,

ଭାଙ୍ଗି ନାଗବଲ୍ଲୀ

ଭୁଞ୍ଜାଇଲେ ଆଳୀ

ଓଡ଼ଣୀ ଘୋଡ଼ାଇ । ୧୪।

ନେଲେ ସର୍ବ ସହି

ଅଟ୍ଟାଳିକାରୋହୀ

ନିଯୁକ୍ତେ ରହିଲେ,

ପିତା ବକ୍ରେ ନେବେ

ବରଣାର୍ଥେ କେବେ

ଦେଇ ବରମାଲ୍ୟେ ।୧୫ ।

ନୟନ ଗୋଚର

ସଭା ନରବର

ହେବାରୁ ସୁମୁଖୀ

ଆଳୀ ଅଳି ପ୍ରାୟେ

ସୁମନା ପାର୍ଶ୍ୱ ଏ

ବେଷ୍ଟି ତହିଁ ସଖୀ । ୧୬।

ହୃଦୟାବ୍‌ଧି ମଧ୍ୟେ

ଆଶାଚନ୍ଦ୍ର ଉଦେ

ମାନସ କୈରବ,

ପ୍ରଫୁଲ୍ଲିତ ହୋଇ

ଭାବି ବିକାଶର

ଭାଗ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟ ହେବ । ୧୭।

ଏକାଳେ ଜନକ

ସମିତି ନୃପଙ୍କ

ସମୀପେ ପ୍ରବେଶି

ଅତି ସମାଦରେ

ବିନୟେ ଭାଷିଲେ

ଶ୍ରବଣ ହୁଅସି । ୧୮।

ସୋମଧୃତ ଧୃତ

ବିଘ୍ନେ ଯେ ସମର୍ଥ

ସୁତା ତାରେ ଦତ୍ତା,

ଏ ମୋର ଯଥାର୍ଥ

ବୁଝ ମହୀନାଥ

ଏ ଅର୍ଥେ ନିମନ୍ତ୍ରା ।୧୯ ।

ନୃପ ପ୍ରକାଶକ

ଅଣାଅ ବିଶିଖ

ବିଲୋକିବା ଭାତି,

ତତ୍ପରେ ବଳ ତ

ଆକର୍ଷଣକା ଧୃତ

ଭଗ୍ନାର୍ଥେ ଯେ ରଥୀ । ୨୦।

ରାଜନ୍ୟଙ୍କ ଉକ୍ତି

ଶ୍ରବଣାନ୍ତେ ଯତି

ମଲ୍ଲରେ ଭାଷିତା,

ଘେନି ଆସ ଜବ

ଭର୍ଗ ଅଜଗବ

ଦୁର୍ଗେଶ ଲୋକିତା । ୨୧ ।

ଶୀଘ୍ରେ ଶତ ମଲ୍ଲ

ହୋଇ କଲବଲ

ମଞ୍ଜୁଷ ଟାଣନ୍ତେ,

ଚକ୍ର କଟ କଟ

ଧ୍ୱନି ଯେ ପ୍ରକଟ

ଶବଦ ନିର୍ଘାତେ । ୨୨।

ବାରିଦ ଗର୍ଜନ

ଶିଖୀଏ ନର୍ତ୍ତନ

ଭୂଗତ ସେନାମୀ

ତ୍ରିପୁର କମ୍ପିତ

ସର୍ବେ ଚମକିତ

ଗିରି ପାତାଶନୀ । ୨୩।

ଅନ୍ତରେ ଅନନ୍ତେ

ସର୍ବେ ଦୃଷ୍ଟି ଦ୍ୟନ୍ତେ

ନୁହେଁ ଏ ବାରିଦ,

କିବା ଏ ଅଦ୍ଭୁତ

ଗର୍ଜନ ସର୍ଜିତ

ଭଜିତ ବିଷାଦ । ୨୪।

ମାଳାନନ ତହିଁ

କଟକାଇ ହୋଇ

ଛଟକେ ପ୍ରବେଶ

ଦେଖେ ଜନପାଳ

ବିଜୟେ ସକଳ

ମୁନୀଶ ନିବାସ । ୨୫।

ସର୍ବ ଦଣ୍ଡଧର

ଭାବନ୍ତି ହୃଦର

ସୁରାରି ଆଗତ

ସମସ୍ତ ବଇରୀ

ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷିତି ଶିରୀ

ପାପିଷ୍ଠ ଦୂରାତ୍ମ । ୨୬।

ବଳେ ବଳଚୟ

ହୋଇ ଏକତ୍ରୟ

ମଞ୍ଜୁ ଟାଣି ଆଣି

ସମସ୍ତ ପୁରତେ

ରଖିଲେ ତୁରିତେ

ଦେଖନ୍ତି ନମଣି ।୨୭ ।

ପଲାଶ ଯନ୍ତାରେ

ପତନ ପ୍ରକାରେ

ସର୍ବ ଜନେ ଦେଖି

ତେସନେ ଭୂପତି

ଧନୁ ବିଲୋକନ୍ତି

ପାଶେ ହୋଇ ସୁଖୀ । ୨୮।

ତଡ଼ିତ ହାଟକ

ପ୍ରକଟ ଝଟକ

କରନ୍ତେ ଲୋକନେ

ମୁଦ୍ରିତ ଭାବରେ

ଅସ୍ଥିର ଭଜିଲେ

ଭୀତି ଲଭି ମନେ । ୨୯ ।

ବାଣୀ ନ ଉଚ୍ଚାରି

ସର୍ବ ଦଣ୍ଡଧାରୀ

ବିମର୍ଷେ ରହିଣ

ଦମ୍ଭ ଗୋତ୍ର ହତ

ବିଶିଖ ପବିତ

କରିଦେଲା ଚୂର୍ଣ୍ଣ । ୩୦।

ନବ ଦୂର୍ବାଦଳ

ଗାତ୍ର ଆଦିମୂଳ

ପଦକଞ୍ଜ ଧ୍ୟାୟି

ନବଦୁର୍ଗ ରାୟ

ବିନାୟକ ସିଂହ

ପ୍ରବନ୍ଧରେ କହି । ୩୧।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦଶମ ଛାନ୍ଦ

ଆଶାବରୀ ବୃତ୍ତରେ ବତ୍ରିଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି ।

ରାମଙ୍କୁ ଦେଖି ଜନକ ରାଜର୍ଷି ପରିହାସ କରି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି—ୟେ ବା ଶିବଧନୁକୁ ଦେଖି କ’ଣ କରିବେ ? କିନ୍ତୁ ସର୍ବ ସମକ୍ଷରେ ରାମ ତାହା ଶିଶୁ ଆଖୁଦଣ୍ଡା ଭାଙ୍ଗି ଦେବା ପରି ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ସୀତା ତାହା ଦେଖି ଆନନ୍ଦରେ ଅଧୀର ହୋଇଛନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦଶମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ଆଶାବରୀ)

ଭୂମଣିସ୍ଥିତ ମଧ୍ୟରେ

ତପୀଶ ଚପଳେ

ବଦତି ବଦାନ୍ୟ ଧନୁ

ବିଘ୍ନେ ମୋ ଦୁଲ୍ଲାଳେ ।୧ ।

ଧନୁର୍ଦ୍ଧର ପଣେ ଧନୁ

ବଳାକର୍ଷ କର

ନୃରାଟ ବିରାଟ ଗୃଣ

ନିବୀର୍ଯ୍ୟ କି କର । ୨।

ବକ୍ତାନ୍ତେ ବକ୍ତା ଲୋକନେ

ହୋଇ ଭୂପଚୟ

ଜଗଜେଶ ପ୍ରଜ୍ଞା ଶୋଭା

ଲୋଭାବନ୍ତେ ଭୟ । ୩।

ମୁଖାବ୍‌ଧିକ ତମାଘାତେ

ଯଥା ତଥା ହୋଇ

ଚପଳେ ବିଗତ ହେବା

ମାନସେ ବଳାଇ । ୪।

ରାଜର୍ଷି କୌଶିକେ ଉକ୍ତି

ସେ ବେନି ସୋଦରେ

କୋଶଳେଶାତ୍ମଜ ସେ ଯେ

ଲାଘବ ଶରୀରେ ।୫।

ଯଥାର୍ଥେ ସମର୍ଥ ଏକି

ମୋ ଉଦନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟେ

ଆଶାଗ୍ନି ପୟ ପ୍ରଦତ୍ତ

ଜୀମୂତ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟେ ।୬।

ମାନସ ସରିତ ପୂର୍ଣ୍ଣ

ସିଦ୍ଧ ତରୀ ତରେ

ଯୋଗ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାର ବତ

କି ମୋର ଉଦ୍ଧାରେ । ୭।

ଲାଘବ ନୁହନ୍ତି ବେନି

ରାଘବ ତଦର୍ଥେ

ଶିଳେପୟ ଦତ୍ତେ ବାଳା

ଉତ୍ପତ୍ତି ଏ ପଥେ । ୮ ।

ତବ ଦୁଃଖାର୍ଣ୍ଣବ ଶୋଷ—

ଣାର୍ଥେ ଏ କୁମ୍ଭଜ

କ୍ଷୁଦ୍ର ବ୍ୟାଳେ ହଳାହଳ

ହୀନ କି ହେ ହେଜ । ୯।

ବାନାଙ୍ଗୁଷ୍ଠ ରୂପରେ

ତ୍ରିପୁର ବ୍ୟାପିଲେ

କାମନା ପୂର୍ଣ୍ଣାର୍ଥେ ଜାତ

ମହୀଜେଶ ହେଲେ । ୧୦।

ବିଫଳ ନୋହିଁ ସଫଳ

କାମାଭୀଷ୍ଟ ହେବ

ବୀରେନ୍ଦ୍ର ମୌଳି ମୁକୁଟ

ଧୃତ ଅଜଗବ । ୧୧।

ବୋଲୁ ରାଘବ ରାଘବା—

ନୁଜ ସଗତିରେ

ପାରୀନ୍ଦ୍ର ଠାଣିରେ ଉଭା

ମଞ୍ଜୁଷ ପାଶରେ ।୧୨।

ଅନନ୍ତ−ଶକ୍ତି−ଧାରଣ

ପ୍ରକାଶ ଭାରତୀ

‘ଶିରାନତେ କାର୍ମୁକ

ନ ଧର ରଘୁପତି’ । ୧୩ ।

ତଦନୁସାରେ କୋଦଣ୍ଡ

କରୁ ଆକ୍ରମଣ

ବିପତି ବିପତ୍ତି ମଣି

ଭୋଗୀନ୍ଦ ମତେଣ । ୧୪।

ତ୍ରିଦୋଷେ ଯଥା ଲକ୍ଷଣ

ଅନ୍ତର ଶରୀରୁ

ତେସନେକ ଅଜଗବ

ବିରାଟେନ୍ଦ୍ର ଧରୁ । ୧୫ ।

ବିଘ୍ନୋଚିତାର୍ଚନା କରି

ପ୍ରଦତ୍ତ ଗୁଣକୁ

କୁପତି କୁପତି ହେଲେ

ଦେଖି ଏ ଭାବକୁ । ୧୬ ।

ବିନା ତୃଷାରେ ନଳୀନ

ମଳିନ ଦିଶିଲେ

ବିନା ତାପେ ହୃଦ କ୍ଷେତ୍ର

ଆଶା କୃଷି ଜଳେ । ୧୭ ।

ଜଗତିମୋହି ଜଗତି

ଆରୋହଣେ ଚାହିଁ

ନେତ୍ର ପ୍ରାନ୍ତେ ବିକ୍ରମ ସେ

ଗତି ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇ । ୧୮।

ଧାତ୍ରୀ ମୋହୀ ଧାତ୍ରୀ−

ମୋହିନୀରେ ପ୍ରକାଶିତ

ଧନୁର୍ଦ୍ଧରେ ଧନୁର୍ଦ୍ଧରେ

ନୃପଜ କାରତ । ୧୯।

କେଶରି କେସରି ନୋହେ

ମଶାରି ଶରଣ

କେଶରି କେଶରି ହେବ

ଆଉ କେ ଭାଜନ । ୨୦।

ବାମ ନେତ୍ରାବ୍ମ କମ୍ପିତ

ହୋଇ ପୁନଃ ପୁନଃ

ବାମଦେବଙ୍କର ଧୃତ

ହେବ ବିଭଞ୍ଜନ । ୨୧।

ଦରିଦ୍ର କର ଗତିକି

ନିଧି ବିତପନ

କୋଟି ଜନ୍ମାର୍ଜିତ ପାପ

ହେବ କି ମୋଚନ । ୨୨।

ବଇକୁଣ୍ଠ ପତି ଏ କି

ବଇକୁଣ୍ଠ ପତି

ଶଚୀଶ ମଣି ଭାଦୀପ୍ତ

ବଗୁଏ ଶୋଭନ୍ତି ।୨୩ ।

ଦ୍ୱାତ୍ରଂଶ ଲକ୍ଷଣ ସ୍ଥାନେ

ସ୍ଥାନେ ବିରାଜିତ

ବିରାଜ ବିରାଜ ମାନ

ମୋ ହୃଦ କର୍ଷିତ ।୨୪।

ଅଯୋଧ୍ୟା ନରେନ୍ଦ୍ରସୁତ

ନାମ ରାମଚନ୍ଦ୍ର

ଦୂର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଘନ

ବୀର ଏ ବୀରେନ୍ଦ୍ର ।୨୫।

ଅନ୍ତେ ଅଜଗବ ଗୁଣ

ସୁଯୋଗେ ଆମଞ୍ଚି

ଇକ୍ଷୁଦଣ୍ଡେ ବାଲ୍ୟେ ଯଥା

ବିଖଣ୍ଡ ବିରଞ୍ଚି । ୨୬।

ଶବ୍ଦ ବିସର୍ଜନ କୁ ଖ

ଭୁବନ ପୁରିତ

ଅଦ୍ଭୁତେ ଶିଖରାଗ୍ରରେ

ଭିଦୁର କି ପାତ । ୨୭।

ଶୂଳୀ ପବର୍ତ ଜା ଅଭି−

ମାନେ ଥିଲା ଘୋଟି

ଭୟେ କୋଳାଗ୍ରତ କଲେ

ରୁଦ୍ରାଣୀ ଧୂର୍ଜଟି । ୨୮।

ଚିରାନ୍ଧ କି ପ୍ରାପ୍ତ ନେତ୍ର

କ୍ଷୁଧା ସୁଧା ଭୋଗ

ବିରଞ୍ଚି ରଚିଲା ଏତେ

ଦିନେ ସୁଖ ଯୋଗ । ୨୯।

ବିପତି ଦର୍ଶନରେ

ବିଗତ ବଳେ ଶୟ

ଯଥା ତଥା ମହୀଶଙ୍କ

ବ୍ୟାକୁଳ ହୃଦୟ । ୩୦।

ଉରଗ ଉଦ୍‌ଗାର ପାନ

ବିଭ୍ରମ ମତରେ

ଭୂରାଣ ହୃଦାବ୍ମ ମନେ

ଅପମାନାନ୍ତରେ ।୩୧ ।

ନିଡ଼ିଭଗ୍ନ ଦ୍ୱିଜ ଯଥା

ନୃପତି ସମଗ୍ର

ନିରାଶେ ଆବାସେ ଗମି

ସୈନ୍ୟବର୍ଗ ବ୍ୟଗ୍ର । ୩୨ ।

ନବୀନ ଜଳଦ ଅଙ୍ଗ

କୋମଳ ଚରଣ ।

ବିନାୟକ ନୃପ ଭାଷେ

ହୃଦରେ ଭାବିଣ ।୩୩ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଏକାଦଶ ଛାନ୍ଦ

ବିଭାସ ଗୁଜ୍ଜରୀ ବତ୍ତରେ ଅଠର ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି ।

ଶିବଧନୁ ଭଙ୍ଗ ପରେ ଜାନକୀ ରାମଙ୍କୁ ବରଣମାଳା ଦିଅନ୍ତେ ଜନକ ବିବାହ ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । କିନ୍ତୁ ରାମ କହିଲେ, ପିତା ମାତାଙ୍କ ବିନାନୁମତିରେ ଏହା କ’ଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ ? ଜନକ ରାମଙ୍କ ସଦ୍‌ଗୁଣରେ ମୋହିତ ହୋଇ ଦଶରଥଙ୍କୁ ଚିଠି ଲେଖି ଅହଲ୍ୟାଙ୍କ ପୁତ୍ର ତାଙ୍କର ପୁରୋଧା ଶତାନନ୍ଦଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ ।

ଦଶରଥ ଚିଠି ପାଇ ଏକାନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ ସଦଳବଳରେ କିପରି ମିଥିଳାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବେ ତହିଁର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏ ଛାନ୍ଦରେ ଅତି ନିପୃଣ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଏକାଦଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ବିଭାସ ଗୁଜ୍ଜରୀ)

ବିଦୁଷ ଦୂଷଣ ନାଶ

ଶ୍ରବଣ କର ହରକ୍ଷ

ଲଭିବ ମାନସୁ ଦୂର କ୍ଳେଶ

ତପୋତମ ହରଷିତେ

ଭଗ୍ନ କାର୍ମୁଚ୍ଛ ଲୋକିତେ

ଧାତ୍ରୀରେ ଭାଷିତ ମୃଦୁ ରସ ହେ

ବିଭୂକ୍ଷିତେ

ହାଟକାଙ୍ଗୀ ଝଟତିରେ ଆଣ

ଶୁଭ ଲଗ୍ନ ଘେନିଣ ବରଣ ହେ

ପଙ୍କଜାରି ଶିରାକ୍ଷତେ

ଦୃଷ୍ଟିପାତ ବ୍ୟତିନ୍ତ୍ରାନ୍ତେ

ବିଭାକର ସୁଲଗ୍ନେ ଗମନ ହେ । ୧।

ନବ ବାରିଦାଙ୍ଗ ହୃଦ

ନନ୍ଦନ ବନ ପ୍ରସିଦ୍ଧ

ଆଶା ଦେବ ପାଦପ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ

ସୁମନ ସୁମନ ପୁଟି

ଆନନ୍ଦ ବାସ ପ୍ରକଟି

ସୀତାରସ ବିଶେଷ ଉଚ୍ଛୁଳ ସେ

ପ୍ରମୋଦରେ

ଅସୀମରେ ନୁହଇ ତୁଳନା

ବିମାର୍ଗରେ ଲୋକନ ସୁମନା ସେ,

ସୀତା ବର୍ଣ୍ଣେ ବିଶେଷତା

ବିଧି ବିଧାନରେ ଯୁକ୍ତା

ମାନସରେ ଘେନି ତ ସୁମନା ହେ । ୨।

ଜନକା ଦେଶେ ସିଂଘାରି

ଜଣାଇଁ ମଣାଇଁ କରି

ନେଲେ ଧାତ୍ରୀ ଧାତ୍ରୀ ମୋହିନୀକି

ବର କରିବାରେ ବର

ମାଲ୍ୟ ଧରି ଉପହାର

ବିଘ୍ନରାଜେ ନିର୍ବିଘ୍ନେ ପଦାଙ୍କି ସେ

ନତାନନେ

ଶିରକର ଧରାଯୁକ୍ତେ ଧ୍ୟାୟି

ଅନ୍ତେ ଆତ୍ମାଦତ୍ତେ ମାଲ୍ୟ ଦେଇ

ସୁଆଶେ ଆସେ ଆବାସେ

ଅନ୍ତେ ଅନନ୍ତେ ଦେବେ ସେ

ସୁମନାରେ ସୁମନ ବିଞ୍ଛାଇ ସେ । ୩ ।

ବିଦେହ କଟକ ଈଶ

ପରିଣୟର ଆଦେଶ

ଭାଷୁ ଭାଷି କୋଶଳେଶାତ୍ମଜ

ଜନକ ଦେବୀ ସମ୍ମତ

ନ ହେଉ କେହୁ ସମର୍ଥ

ଅବିହିତ ଯଥାର୍ଥ ଏ ହେଜ ହେ

ଗୁରୁଦେବ

ଉକ୍ତି ଅନ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ସେ ଜବ

ଧନ୍ୟ କୁଳ ପ୍ରଦୀପ ରାଘବ

ଆହେ ତପୀବର ବର

ବରଗ ଅଯୋଧ୍ୟାପୁର

କର୍ମ୍ମ ଦକ୍ଷେ ନୁହସି ଲାଘବ ହେ । ୪ ।

ଉଚିତମଣି ଜନକ

ଜନଙ୍କ ଯୋଦ୍ଧା ନାୟକ

ପାଶେ ଲେଖ ଲେଖିଲେ ତୁରିତ

ଶ୍ରୀ କୋଶଳ ନରଇନ୍ଦ୍ର

ସର୍ବ ଗୁଣାଳୟ ସାନ୍ଦ

ଅରିଚୂଳ ମର୍ଦନ ରାଜିତ ହେ

ରାଜେଶ୍ୱର

ଧନୁର୍ଦ୍ଧର ପଣେ ତବ ସୁତ

ନପଚୟେ ସର୍ବେ ଅଲକ୍ଷିତ

ଆମ୍ଭ ମନୋଭୀଷ୍ଟ ଫଳ

ପ୍ରଦାନେ ସେ ଯେ ତତ୍‌କାଳ

ହରିହର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏକତ୍ରିତ ସେ । ୫ ।

ଭଗ୍ନେ ଶିବ ଅଜଗବ

ସମର୍ଥ ପଣେ ରାଘବ

ଧନ୍ୟ ପୁଣ୍ୟ ତବ କୁଳେ ଜାତ

ଯଶ ପତାକା ତ୍ରିପୁରେ

ଉଡ଼ାଇଲେ ଏ କୁମରେ

କୁ ପତିଏ କୁତ୍ସିତ ଭଜିତ ସେ

ବିପତ୍ତିକ

ଦ୍ୱନ୍ଦ ଶୁକ ଯଥା ବିଲୋକିତ

ତେହ୍ନେ ଅପମାନେ ପଳାୟିତ

ପତ୍ରଦରେ ପାଠକରି

ଶୁଭାଗମନ ବିଚାରି

ସ୍ୱୟଂ ବିଜେ କରନ୍ତୁ ତୁରିତ ହେ । ୬।

ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁତ୍ରୀ ଆମ୍ଭର

ଭୁପ ବାଞ୍ଛା ସିଦ୍ଧକର

ଏହି ମୋର ପ୍ରକାଶ କାରଣ

ପତ୍ର ମୁଦିଣ ସତ୍ୱରେ

ଦତ୍ତ ଗୌତମଜ କରେ

ଶୁଭ ଲଗ୍ନେ କରନ୍ତି ପ୍ରୟାଣ ସେ

ଚିରାନନ୍ଦେ

ତରଣୀ ଆନନ୍ଦ ସରସୀରେ

ତମିରେ ବିଶ୍ରାମ କରିବାରେ

ରମ୍ୟ ନଗ୍ରାନ୍ତେ ମିଳିତ

ନୃପାଗ୍ରତେ ପତ୍ର ଦତ୍ତ

ଶୁଦ୍ଧାସନେ ବିଜେ ସମାଦରେ ସେ । ୭ ।

ନରେଶ୍ୱର ସମ୍ମାନରେ

ବକ୍ତା ଉଦନ୍ତ ଶୀଘ୍ରରେ

ପ୍ରକାଶିଲେ ଅହଲ୍ୟା ସନ୍ତତି

ଶ୍ରୀରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଋଷି

ଯଜ୍ଞରଖି ଧରି ନାଶି

ପିତା ବାକ୍ୟେ ଜନନୀ ମୋ ଶାସ୍ତି ସେ

ବନେଗ୍ରାବ

ପାଦଦତ୍ତେ ମୋକ୍ଷ କଲେ ଜବ

ମନ୍ଦାକିନୀ ପାରିବସି ନାବ

ସ୍ଥାଣୁଦତ୍ତ ଅଜଗବ

ବିନାଶ କଲେ ରାଘବ

ମାନେ ନରପାଳ ଗତ ସର୍ବ ସେ । ୮।

ଜନକ ମୁନି ଭାଷିତା

ତବାତ୍ମଜେ ଦତ୍ତ ସୀତା

ଶୁଭେ ରାଣ କରନ୍ତୁ ପ୍ରୟାଣ

ବିଶିଷ୍ଠ ହୃଷ୍ଟେ ପଠନ

ସମସ୍ୟା କଲେ ବୟାନ

ବକ୍ତାଲେଖ ଲୟ କଲେ ସମ ହେ

ତଦନ୍ତରେ

ବାର୍ତ୍ତାବହେ ବାର୍ତ୍ତାପୁରେ ଦେଲେ

ଶୁଣି ସର୍ବେ ପ୍ରମୋଦ ଭଜିଲେ

କୁମୁଦ ରାଜା ମୃଗାଙ୍କ

ଦର୍ଶନେ ଯଥା ପୁଲକ

ତେସନେକ ଆନନ୍ଦେ ମଜ୍ଜିଲେ ସେ । ୯।

ନୃପତି ହୃଦୟ ସିନ୍ଧୁ

ଉଦେ ମୁଖ ପୂର୍ଣ୍ଣଇନ୍ଦୁ

ଆଶାରସ ଉଛୁଳିଲା ଖରେ

ଆନନ୍ଦ ଢେଉ ବର୍ଦ୍ଧନ

ଖେଳି ରାଘବ ନନ୍ଦନ

ସନ୍ତରଣ ଉଦ୍‌ବେଗ ଇଚ୍ଛାରେ ସେ

ଆଜ୍ଞାଦତ୍ତ

ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ଅମନାତ୍ୟ ଗଣେ

ବାଜୀ ସାଜି କରି ତତକ୍ଷଣେ

ଘୋଷଣା ନଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରରେ

ସୈନ୍ୟ ସାଜିବା ଅର୍ଥରେ

କର ଅବିଳମ୍ବେ ସୁଯତନେ ହେ । ୧୦ ।

ସୁଅଶନେ ତପୋଧନେ

ଦତ୍ତେ ତୋଷିଲେ ସଘନେ

ଦିବ୍ୟାସନେ ଶାନ୍ତ୍ୟର୍ଥେ ପହୁଡ଼ି

ସଭାଭଙ୍ଗ ବଶ୍ୟବରେ

ବିଜେ ଭୂପାଳ ବ୍ୟଗ୍ରରେ

ଭୋଜ୍ୟ ପେୟାନ୍ତରେ ସୁଖ ଲୋଡ଼ି ସେ

ଗତାଗତ

ପଥ ବି ପଥକୁ ଭଜିଲେ

ବିଗତକୁ କ୍ଷଣବା ଲଭିଲେ

ଉଷାକାଳେ ଘସାଢ଼କ୍‌କା

ଦମାଲୁ ଚମକ ଢକା

ତୁରୀଭେରୀ ବିଜିଘୋଷ ସେ । ୧୧।

ବାଦ୍ୟକାର ପଏକାର

ନଖୀଦାର ଛଡ଼ିଦାର

ବାଜିପାଳ ବାଜୀ ସାଜି ରାଜି

ହସ୍ତୀ ରଥୀ କରିଅରି

ହସ୍ତୀ ଦେଶେ ମିଳିକରି

ବାସର ନୋହୁ ବାସବ ଭଜି ସେ

ଛତ୍ରାଲଟ

ଚାମର ଉଲ୍ଲେଖ ଲେଖ ନୋହି

କେହୁ ଯାନ ବିମାନ ଅବରୋହି

ସଚିବ ପାତ୍ର ପୁରୋଧା

ନି ଯୋଗିତା ଚୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା

ନଗ୍ରେଣ ଆଗମ ସର୍ବେ ଚାହିଁ ସେ । ୧୨।

ଗ୍ରହଜ ଗ୍ରହ ଲଗ୍ନକୁ

ପର ଚନ୍ଦ୍ର ସୁବେଳାକୁ

ଜଣାଇଲେ ଭୂପାଳ ଅଗ୍ରତେ

ବାଜିଳାକ ବିଜୀଘୋଷା

ଢକ, ଦମାଲୁ ଯେ ଧଂସା

ଭେରୀ ତୁରୀ କାହାଳୀ ସହିତେ ସେ

ମାନବେଶ

ସର୍ବାଙ୍ଗରେ ଭୂଷଣ ଭୂଷିତ

ଅମରେନ୍ଦ୍ର ପରାୟ ବିଦୀପ୍ତ

ଗଣିକାଗଣ ନର୍ତ୍ତନ

ଉଛୁଳଇ ଗାନ ତାନ

ଦ୍ୱି ଜଚୟ ପାଠକ ବେଦୋକ୍ତ ସେ । ୧୩।

ଜନ ଚହଳ ପ୍ରଚଳ

ରସନା ବାଦ୍ୟ ଉଲ୍ଲୋଳ

ଭାଟ କୀର୍ତ୍ତି କରନ୍ତି ପ୍ରକଟ

ସମସ୍ତ ଗ୍ରହ ମଙ୍ଗଳ

ଜଣାଇଁ ଗ୍ରହ ଦୁଲ୍ଲାଳ

ନରେଶ ବିଜୟ ହୋଇ ହୃଷ୍ଟ ସେ

ସୁଖାସନେ

ଶ୍ରୀହସ୍ତ ହସ୍ତକେ ହସ୍ତ ଦତ୍ତ

ମଣିମା ଖୁଣ୍ଟିଆ ପ୍ରଚାରିତ

ମଙ୍ଗଳ ଧ୍ୱନି ଉତ୍ସବ

ଯେଝାରେ ଯାନସମ୍ଭବ

ଆରୋହଣ କରିଣ ତୁରିତ ସେ । ୧୪।

କେ ରାଜ ବାଜୀ ପୃଷ୍ଠରେ

କେ ବସି ଗମେ ଓଷ୍ଟ୍ରରେ

ବୀର ବାଦ୍ୟ ଚମକ ଉଛୁଳି

ବାଦ୍ୟକାର ପଏକାର

ନିଯୋଗ ଗଣନା ବର

ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ଅମନାତ୍ୟ ଚଳି ସେ

ସ୍ୟନ୍ଦନରେ

ବିଜେ ଭ୍ରଥ ଶତୃଘନ ବେନି

ପୁରୋଧା ବଶିଷ୍ଠ ମହାମୁନି

ଗୋ ରଥେ ସମ୍ଭାର ମାନ

ଭୋଜନ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିଧାନ

ଘେନାଇ ଚଳିନ୍ତ ସର୍ବେ ପୁଣି ସେ । ୧୫।

ମାତୃ ଧାତ୍ରୀଗଣ ସଙ୍ଗେ

ବିଜୟାନନ୍ଦ ସରାଗେ

ଦିବ୍ୟାଙ୍ଗରେ ସୁଭୂଷଣ ହୋଇ

ହାନ୍ଦୋଳେ ବିଜେ କରିଣ

ଆବାସାନ୍ତର ହୋଇଣ

ପଶ୍ଚାତ୍‌ପଦେ ରାଜମାର୍ଗେ ରହି ସେ

ସେ କାଳରେ

ନଗ୍ର ଶୋଭା ବଇକୁଣ୍ଠ ଜିଣି

ବାଦ୍ୟ ନାଦେ କମ୍ପଇ ଧରଣୀ

ଯେଝା ବାସ ଉପବାସେ

ଉଭା ହୋଇଣ ହରଷେ

ଲୋଭାବନ୍ତ ବିଲୋକି ରମଣୀ ସେ । ୧୬।

କି ଅବା ସ୍ୱର୍ଗ ପ୍ରତିଭା

ବିଜୟ କଲେ ମଘବା

ଅମର କି ଉଚ୍ଚ ସଭ୍ୟଶ୍ରେଣୀ

ତଦନ୍ତକ ଯେହୁ ଲକ୍ଷ

ଗନ୍ଧର୍ବ ପିଶାଚ ଯକ୍ଷ

ବାରାଙ୍ଗନା ବାରାଙ୍ଗନା ମଣି ସେ

ନାଭିଜନ୍ମା

ତୁଲ୍ୟମୁନି ବଶିଷ୍ଠ ପୁରୋଧା

ନିମ୍ନ ଯଥା ତଥାହିଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧା

ବିଧି ବିଧାନେ ନରେଶ

ଚଳନ୍ତି ହୋଇ ହରଷି

ତ୍ରିଦଶ ଆଳୟ କି ଅଯୋଧ୍ୟା ସେ ।୧୭ ।

ଜନଶ୍ରମେ ନରଈଶ

ଗମିଲେ ହୋଇ ହରଷ

ସତାନନ୍ଦ ସରଣୀ ଅଗ୍ରଣୀ

ତତ୍‌ପଛେ ବଳଗମନ

ଅଶ୍ୱ ହସ୍ତୀ ରଥୀ ଯାନ

ଅପ୍ରମିତ ପଦାତିକ ଶ୍ରେଣୀ ସେ

ନବଦୁର୍ଗ

ମଣ୍ଡନ ବିରାଧି ବୀରବର

ଅଳଂକୃତ ଏବଂ ସୁଗୁଣର

ଭୂପ ବିନାୟକ ସିଂହ

ମାନଧାତା କରିରମ୍ଭ

ଧ୍ୟାୟି ବିନାୟକ ଶ୍ରୀ ପୟର ସେ । ୧୮।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱାଦଶ ଛାନ୍ଦ

ମାଳଗ ରାଗରେ ଷୋହଳଟି ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ଭରତ ଏବଂ ଶତ୍ରୁଘ୍ନଙ୍କ ସହିତ ମହାରାଜା ଦଶରଥ ନିଜ ପ୍ରିୟତମା ରାଣୀ କୌଶଲ୍ୟା, କୈକେୟୀ, ସୁମିତ୍ରାଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ଧରି ଏମନ୍ତ କି ନିଜର ପୁରୋଧା ସଚିବଙ୍କ ସମଭିବ୍ୟାହାରରେ ମିଥିଳାରେ ପହଞ୍ଚି ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରଥମେ ଭେଟ ହେଲେ । ତାପରେ ମହାନ୍ ଅତିଥିଭାବରେ ଅର୍ଚ୍ଚିତ ହେଲେ—ଜନକଙ୍କଦ୍ୱାରା ।

ସେହି ଆତିଥ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ଯଦୁମଣି ନିପୁଣ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ବରଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବଦିବସରେ ମହାନ୍ ସମାରୋହରେ ସାଧାରଣ ପରିବାରରେ ମଧ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚା କରାଯାଏ । ରାତ୍ର ପାହିଲେ ବିବାହ ମହୋତ୍ସବ ହୋଇଥାଏ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱାଦଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ମାଳବ)

ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ଚିତ୍ତେ ଦେଇ ମାନସ

ଶ୍ରବିଣ କର ଏ ଯେ ସୁଧାରସ,

ଅଯୋଧ୍ୟା ନରବର ଦଶରଥ

ମଚିବ ପୁରୋଧା ଘେନିଣ ସାଥ । ୧ ।

ବେନି ତନୁଜ ମହିଷୀ ଚଳନ୍ତି

ବାଦ୍ୟକାର ପଏକାର ଅଛନ୍ତି,

ମାର୍ଗ ଦେଖାନ୍ତି ଗୌତମ ତନୁଜ

ସୈନ୍ୟବର୍ଗ ଗମନ୍ତି ହୋଇ ସଜ । ୨ ।

ଅସ୍ତାଚଳ ଭଜନ୍ତେ ଦିନକର

ଉଦେ ହୋଇଲେ ରେବତୀଙ୍କ ବର,

ବନେ ବିଭାବରୀ ବିଟପୀ ତଳେ

ପଥଶ୍ରମେ ଶ୍ରମ ନେଲେ ସକଳେ । ୩ ।

କ୍ଷୁଧା ପିପାସା କରି ନିବାରଣ

ନିଦ୍ରାଳସେ ସର୍ବେ କରି ଶୟନ,

ନିଶା ଉଷାରୁ ଶଯ୍ୟା ବିବର୍ଜିତ

ପ୍ରତଃ କର୍ମରେ ହୋଇ ନିଯୋଜିତ । ୪ ।

ପୁତ୍ର ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଚିତ୍ତ ବଳି

ହୃଦୟ−ଅବ୍ଧି ଉଠଇ ଉଛୁଳି,

ତହିଁ ଆଶା ରସଜ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲିତ

ମନର ସଜ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣେ ଉଦିତ । ୫ ।

ଦଶରଥ ଆନନ୍ଦ ସରିତେଶ

ଉଦ୍‌ବେଗ ଉଚ୍ଛୂଳି ତହିଁ ବିଶେଷ

ଆଜ୍ଞା ଦତ୍ତକରୁ ସର୍ବେ ତୁରତେ

ଯେଝା ପ୍ରତ୍ୟାଶନ କରି ହର୍ଷିତେ । ୬।

ଚଳିଲେ ବଳସକଳ ବୀଥିରେ

ଯାଇ ପ୍ରବେଶ ମିଥିଳା ସୀମାରେ

ସତ ଆନନ୍ଦ ଶତ ଆନନ୍ଦରେ

ଅଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରେ ମିଳି ଯତୀଶାଗ୍ରରେ । ୭ ।

ବକ୍ତା ଉଦ୍ଦେଶ କଲେଜ ପ୍ରଚାର

ଶୁଭେ ବିଜେ ଅଯୋଧ୍ୟା ନୃପବର

ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ଅମନାତ୍ୟ ତନୁଜ

ସୁଖେ ସୁଖାସନେ ଗମନ ଆଜ । ୮ ।

ତପୀଶାନନ୍ଦ ନୁହଇ କଳିତ

ତତକାଳେ ପାର୍ଶ୍ୱେ ଆସି ମିଳିତ

କିଛି ପଥ ଚଳିଲେ ପାଛୋଟିଣ

ବେନି ମୁଖାବ୍‌ଜ ହୁଏ ସମ୍ମିଳନ । ୯ ।

ଆଶାତରୁ ନବପର୍ଣ୍ଣ ପଲ୍ଲବି

ଦୀନ କୋଟି ନିଧିକି ପ୍ରାପ୍ତ ଭାବି

ସମାଦରେ କର କରି ସଂଯୁକ୍ତ

ନିଜାଶ୍ରମେ ଅଣାଇ ତପୋବନ୍ତ । ୧୦ ।

ପୁରୋଧା ବଶିଷ୍ଠଙ୍କୁ ସମାଦରେ

ଯତୀଶ୍ୱର ଖୁଆଇଲେ ତୋଷରେ

ପିତା ପାଶେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଳି

ପାଦେ ପ୍ରଣମିତ ନତ ମଉଳି । ୧୧ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ର ସଲକ୍ଷ୍ମଣ ବହନ

ନୃପାଶା ଚକୋର ସୁଧା ଅଶନ

ଶୁଦ୍ଧ ସଉଧେ ସୈନ୍ୟ ସାମନ୍ତାଦି

ଯଥା ସ୍ଥାନେ ଯେ ଯାହାରେ ସଂପାଦି । ୧୨ ।

ନାନା ଦ୍ରବ୍ୟ ସଯତ୍ନରେ ପ୍ରେରଣ ।

କଲେ ଯତୀନ୍ଦ୍ର ପୁଲକ ଲଭିଣ

ସୁମିଷ୍ଟାଦି ଷଡ଼ରସ ବ୍ୟଞ୍ଜନ

କ୍ଷୀର ସର ପୁରି ଦିବ୍ୟ ଭୋଜନ । ୧୩ ।

ସିଦ୍ଧା ସଞ୍ଚାଦି ପାଇ କେ ହର୍ଷିତ

ହୟ, ଗଜ, ଓଷ୍ଟ୍ର ଖାଦ୍ୟ ତୋଷିତ

ବୀତିହୋତ୍ର ଜ୍ୱଳନରେ ଆଲୋକ

ଜନ ଆତଯାତ ବାଦ୍ୟ ଚମକ । ୧୪ ।

ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଯାମିନୀ ବିନାଶ

ପ୍ରାଚୀ ଉଦୟାଦ୍ରି ଶିଖେ ଦିନେଶ

ଲୋହିତ ପ୍ରଭାବନ୍ତରେ ପ୍ରକାଶ

ଚରାଚର ଜନ ହୋଇଲେ ଦୃଶ୍ୟ । ୧୫ ।

ଶଯ୍ୟା ବିସର୍ଜନ କଲେ ସମସ୍ତ

ବିଧ୍ୱନି ପ୍ରକଟ ହୁଏ ତୁରିତ

ନବ ଦୁର୍ଗାଧିପ ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ

ଶ୍ରୀ ରାଘବ ବିଳାସରେ ରଚକ । ୧୬ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରୟୋଦଶ ଛାନ୍ଦ

କାଳୀ ବୃତ୍ତରେ ତ୍ରଂଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦ ସମାପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ଏଥିରେ ବିବାହ ବେଦୀ ଏବଂ ବିବାହ ସଂବନ୍ଧୀୟ ସାଜସଜ୍ଜା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏଥିରେ ଆଦ୍ୟ ଯମକ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଦେଖାଯାଏ ।

ବୈକୁଣ୍ଠ ଶିରୀବୈକୁଣ୍ଠ ଶିରୀ

କିଏ ଶୋଭିତ ଏଥି

କୁମୁଦବତୀକୁମୁଦବତୀ

ସୁଷମା ସମ ତଥି ।

ଏ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଶବ୍ଦପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଅଛି, ତଦ୍ରୂପ ଭାବପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହି ପାରିନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଛି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରୟୋଦଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—କାଳୀ)

ରସ ବିଦଗ୍‌ଧଏ ରସ ସିଦ୍ଧ

ଶ୍ରବଣେ ତାପ ଦୂର

ସୁଗତି ପଥହେବ ପ୍ରାପତ

ମିତ୍ରଜ ଦଣ୍ଡ ଦୂର । ୧ ।

ପୂର୍ବ ଦେବେଶହେଉ ପ୍ରକାଶ

ସର୍ବେ ତଳ୍ପକୁ ତେଜି

ଅଜଜ ଇଷ୍ଟଦେବେ ଅଭୀଷ୍ଟ

ଜଣାଇ ଚିତ୍ତେ ତେଜି । ୨ ।

ବିଦେହ ଈଶଲଭି ହରଷ

ନିତ୍ୟକର୍ମାନ୍ତେ ଚଳି

ବେହରଣରେବିଜେ କରିଲେ

ଆଗତ ବାର୍ତ୍ତା ଭାଳି । ୩ ।

ଏ କାଳେ ଭାଟକୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରକଟ

କରନ୍ତେ ଲଭି ତୋଷ

ଖୁଣ୍ଟିଆ ଡାକପଡ଼େ ଚମକ

ମଣିମା ଉଚ୍ଚେ ଘୋଷେ । ୪ ।

ସରଯୂ ତୀରେନଗ୍ର ସୁନ୍ଦର

ଈଶ ପୁରୋଧା ଘେନି

ସଚିବ ପାନ୍ତ୍ରସଙ୍ଗେ ଆମାତ୍ୟ

ଗମିଲେ ତତକ୍ଷଣି । ୫ ।

ହୋଇ ହରଷତହିଁ ପ୍ରବେଶ

ବସନ୍ତେ ଯୋଗ୍ୟାସନେ

ଜନ ସକଳହୁଅନ୍ତି ମେଳ

ଦତ୍ତାଜ୍ଞା ତତକ୍ଷଣେ । ୬ ।

ମିତ୍ରଜ—ଯମ ।

ସର୍ବ କାରଣବୁଝି ତକ୍ଷଣ

ବରଗି ଯେ ଯାହାରେ

କରିଲେ ଭଗ୍ନସେ ବେହରଣ

ହରଷ ସୁମନରେ । ୭।

ରଥ କାରକେଆଜ୍ଞା ଦତ୍ତକେ

ଛାୟା ମଣ୍ଡପ ରଚ

ଦର୍ଶନେ ଲୋକେଅତି ଉତ୍ସୁକେ

ଲୋଭାବନ୍ତେ ସୁସଞ୍ଚ । ୮।

ପାଳିଲେ ଆଜ୍ଞାନୋହି ଅବଜ୍ଞା

ଗତ ସେ ତତକ୍ଷଣ

ଭାଙ୍ଗି ସେ ବେହ—ରଣ ସୁସ୍ନେହ

ଲଭିଣ ବେନି ଜଣ । ୯।

ଗ୍ରହଜ ମଗ୍ନହୋଇଣ ଲଗ୍ନ

ରସଜ ଶୁଦ୍ଧି କଲେ

ଜାତ ଜାତକସର୍ବ ସୂଚକ

ବିଭା ବାସର ଭାଲେ । ୧୦।

ଶ୍ରବଣେ ବେନିପୁଲକ ଘେନି

ଲଭିଲେ ମହାନନ୍ଦ

ବିଧି ବିଧାନକଲେ ଘଟଣ

ରାଜ ନିଯୋଗ ବୃନ୍ଦ । ୧୧।

ମଣ୍ଡପ ନିର୍ଭାକରୁ ପ୍ରତିଭା

ଲୋଭା ଦର୍ଶକ ଯୁକ୍ତ

ସୁମନ ଈଶସଭା ପ୍ରକାଶ

ସୁମନା ପଂକ୍ତି ସ୍ଥିତ । ୧୨।

ସୁମନା ଶ୍ରେଣୀବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କି ଜାଣି

ଦୋଳରେ ସୁବାସିତ

ପାଣିଜ ମାନକି ବିତପନ

ଏହା ଦେଖିଲା ନେତ୍ର । ୧୩।

ରମ୍ଭା ନର୍ତ୍ତନରମ୍ଭା ନର୍ତ୍ତନ

ସମ୍ଭାବନାକୁ ଆଣ,

ଦିଗ ବାସରେଦିଗବାସରେ

ପରିଶୋଭିତ ଜାଣ । ୧୪।

ପୃଷ ଦଶ୍ୱରେପୃଷ ଦଶ୍ୱରେ

ଆମୋଦ ବର୍ଦ୍ଧମାନ,

ଛାୟା ତପରେଛାୟା ତପରେ

ନଗ ସର୍ବାଙ୍ଗ ଘର୍ମ । ୧୫।

ବିପତ୍ତି ପତିବିପତ୍ତି ପତି

ବିମାନ ମାନେ ସେକି,

ବିତ ପତିରେବିତ ପତିରେ

ଭାତିରେ ତମଧିକି । ୧୬।

ଅମ୍ବର ଶ୍ରେଣୀଅମ୍ବର ଶ୍ରେଣୀ

ସ୍ତମ୍ଭ ବେଷ୍ଟନେ ରାଜେ,

ନୀଳ ଲୋହିତନୀଳ ଲୋହିତ

ପତାକା ପଂକ୍ତି ସାଜେ । ୧୭।

ବିତପ ନଭାବିତପ ନଭା

ନାହିଁ ନ ଥିଲା ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ,

କି ଶୋଭାକରକି ଶୋଭାକର

ଅଦେହ ନଗ୍ରେ ସ୍ଥିତେ । ୧୮।

ବୈକୁଣ୍ଠ ଶିରୀବୈକୁଣ୍ଠ ଶିରୀ

କିଏ ଶୋଭତ ଏଥି

କୁମୁଦବତୀକୁମୁଦବତୀ

ସୁଷମା ଭାମ ତଥି । ୧୯।

ବିଚିତ୍ର ପନ୍ତିବିଚିତ୍ର ପନ୍ତି

ଯହୁଁ ଅର୍କଜା ତହିଁ,

ମକର ଚିତ୍ରମକର ଚିତ୍ର

ପତ୍ର ପରିରେ ଶୋହି । ୨୦।

ବେଦି ଚତୁରମଣ୍ଡି ଚତୁର

ରଥ କାରକ ତୋଷେ,

ଦିବ୍ୟ ଭୂଷଣଗାତ୍ରେ ମଣ୍ଡିଣ

ପୁରସ୍କାର ପାଇ ସେ । ୨୧।

ନିଜ ଆବାସେଶୀଘ୍ର ଗତ ସେ

ଏ ଅନ୍ତେ ତପେଶ୍ୱର,

ନଗର ପୁରମଣ୍ଡଣି କର

ଦୀପ୍ତିକି ରତ୍ନାକର ।୨୨।

ବକ୍ତାଜ୍ଞା ମାତ୍ରେସର୍ବେ ତ୍ୱରିତେ

ବିଚିତ୍ର ଚିତ୍ର ଆଙ୍କି,

ତୋରଣା ମାଳମାଳ ମଞ୍ଜୁଳ

ସୁମନ ମଣ୍ଡିଲେ କି । ୨୩।

ଦ୍ୱାର ବେଶରେବଂଶ ଅଗ୍ରରେ

ପତାକା ଶ୍ରେଣୀ ରଙ୍ଗେ,

ବାତାଘାତରେଚଳେ ଅନ୍ତରେ

ମାନସ ହରେ ବ୍ୟଗ୍ରେ । ୨୪।

ଶିଳାନ୍ଦ୍ର ବୃକ୍ଷଦ୍ୱାରସ୍ଥ ଲକ୍ଷ

ଲମ୍ବନ ତ୍ରୋଣ ମାଳ,

ଲାଙ୍ଗଳୀ ଚୂତପଲ୍ଲବ ସ୍ଥିତ

କୁମ୍ଭ ପୂରିତ ଜଳ । ୨୫।

ବିବିଧ ଗାନହୁଏ ନର୍ତ୍ତନ

ଅବ୍ୟୟ ବିଲକ୍ଷିତ

ଦୃଷ୍ଟି ପତନବୈକୁଣ୍ଠ ଘେନ

ମାନସ ବିମୋହିତ । ୨୬।

ପାର୍ଥବ ଧୀରଦେଖି ନଗର

ଅସୀମ ପ୍ରେମେ ଚିତ୍ତ,

ଜନେ ପ୍ରଶଂସିମୃଦୂକ୍ତ ଭାଷି

ଧନ୍ୟ ଏ ସୁମଣ୍ଡିତ । ୨୭।

ସ୍ୱଦେଶାନ୍ତରଜନାଲୋକର

ଚିତ୍ତାକର୍ଷକୁ କରେ,

ନ ଚଳେ ପାଦତେଜି ବିଷାଦ

ଖେଦ ବର୍ଜିତ ଦୂରେ । ୨୮।

ଯହିଁ ପାର୍ଥବୀଅଛି ଉଦ୍ଭବି

ସେ ଧରା ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ,

ଦେଶ ଚତୁରଭୁବନ ସାର

କୁଚ୍ଛା ଭଜିତ ଅନ୍ୟ । ୨୯।

ବାସର ପକ୍ଷଯୁକ୍ତ ଯେ ଲକ୍ଷ

ଦୁର୍ଗ ଉଚ୍ଚାରି ଭାବି,

ଧରାଜ ସୁତାସୁତ ବିଦିତା

ତ୍ରିଦଶ ଛାନ୍ଦେ କବି । ୩୦।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଛାନ୍ଦ

ମଙ୍ଗଳ ଗୁଜ୍ଜରୀ ବୃତ୍ତରେ ପଚାଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି ।

ଏଥିରେ ରାମ ସୀତାଙ୍କର ବିବାହ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ବିବାହରେ ଦିଅଁ ମଙ୍ଗୁଳାଠାରୁ କଉଡ଼ି ଖେଳ ଯାଏ ଯେପରି ବିଧିମାନ ହୋଇଥାଏ, ତାହା କବି ଏକାନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରିଅଛନ୍ତି ।

ସ୍ୱନେତ୍ର ଭାବବୈଚିତ୍ର୍ୟ ଏପରି କିଛି ଏହି ଚିତ୍ରଣରେ ରହିପାରି ନାହିଁ । ସାଧାରଣ ବର୍ଣ୍ଣନାକୁ କେତେକ କ୍ଳିଷ୍ଟ ଶଦ୍ଦମର୍ଯ୍ୟାଦା ମଧ୍ୟରେ କେବଳ ରଖାଯାଇଛି ମାତ୍ର ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ମଙ୍ଗଳ ଗୁଜ୍ଜରୀ)

ସୁଗୁଣ ପ୍ରବୀଣ ଗୁଣବନ୍ତ ଶୁଣ ରସ

ଭୂଜ ଭୂପଜୟେ ପରିଣୟ ଭାବ ଭାଷ ।୧।

ନଗ୍ରବିତ ପଣ୍ୟନ୍ତେ ନରେଶ ବେନିତୋଷ

ମହା ମହୋତ୍ସବ ଗନ୍ଧଷଣ ଅଧିବାସ ।୨।

ଦ୍ୱିଜ ଚୟପୁର ଶୋଭା ଗଣ ଅଣାଇଲେ

ସୁବିଧିରେ ସୁଶୋଭାଙ୍ଗ ପ୍ରଦତ୍ତ କରିଲେ ।୩।

ସିନ୍ଧୁଜ ନିର୍ମ୍ମିତ ଘଟ ପ୍ରଦତ୍ତ ଆନନ୍ଦେ

ଅନୁରକ୍ତ ଉଡ଼ୁଭାଗ୍ୟ ବିଲୋଙ୍କୁ ପ୍ରମୋଦେ ।୪।

ଅବ୍‌ଧି ସୁର୍ପ ଦ୍ୱିପଦୀପ ବିଦୀପ୍ତ ମାନରେ

ଅମ୍ବର ତହିଁ ବିଦୀପ୍ତ ଅତି ମନୋହରେ ।୫।

ବାଜିରେ ସାଜିତ ସେତ କରୀନ୍ଦ୍ର ଗତିରେ

କେଶରୀ ନାରୀ ସାରିତ ସୁମନ ଇଚ୍ଛାରେ ।୬।

ପ୍ରଜ୍ୱଳିତ ତେଜବନ୍ତ ଆନନ୍ଦ ହିଲ୍ଲୋଳ

ରସନା ବାଦ୍ୟ ଚମକ ଅତିହିଁ ପ୍ରବଳ ।୭।

ନଗ୍ରାଗ୍ରାଣି−ବନ୍ଦ୍ୟାର୍ଥରେ ଆଗତ ତତ୍ପରେ

କରଦରୀ ସୁମନା ସୁମନା ଉପହାରେ ।୮।

ଶକ୍ତିରୂପା ପୂରତେ ପୂରତେ ମିଳିବାଳୀ

ରଜନୀଶ ଗନ୍ଧବପୁ ବନ୍ତେ ଦେଲେ ବୋଲି ।୯।

ମନ୍ଦାକିନୀ ରାଜମାର୍ଗ ଶୋଭା ପ୍ରକାଶିତ

ସଦନ ବିଟପ ତଟ ପରା ବିକ୍ରାଜିତ ।୧୦।

ଜନ ସୁମନ ରାଜିତ ସୁବାସିତ ହାସ

ବାଚକ ଗୋଳ ଉଲ୍ଲୋଳ ରସରେ ସରସ ।୧୧।

ବାସଚଳ ଚପଳ ହିଣ୍ଡୀର ଗତାଗତ

ମକର ଚିତ୍ର କୁମ୍ଭକି ଗ୍ରାହବତ ସ୍ଥିତ ।୧୨।

ନଗ୍ର ନଦାମ୍ବୁଜ ଭାଷ ରସରେ ପୂରିଛି

ନାନା ବର୍ଣ୍ଣାମ୍ବରମ୍ବର ଇନ୍ଦ୍ର ଧ୍ୱସା ଜୁଛି ।୧୩।

ବାଦ୍ୟଭିଦୁର ଚମକ ଇଭୟେ ରାବଣା

ରିଙ୍ଗଣ ବର୍ତ୍ତି ଜାତାତ ଧନଞ୍ଜୟ କଣା ।୧୪।

ନୃତ୍ୟକାରୀ ଚପଳା ଚପଳେ ବିଦ୍ୟମାନ

ବିସକଣ୍ଠ ଶ୍ୱେତ କେତନରେ ବିତପନ ।୧୫।

ଚନ୍ଦ୍ର ଦୀପାଲୋକ ଗୁଳା ହାବେଳି ନିଷାଣ

ବାତେ କ୍ରୋଣା ଚଳାଭୋଗୀ ଭୁକ୍ତିକି ନର୍ତ୍ତନ ।୧୬।

ଶଙ୍ଖ ମହୁରୀ ବାହୁକ ଗାନ ଭେକସ୍ୱନ

ଭାଟ କୀର୍ତ୍ତି ଶାମୁକ ସ୍ୱନରେ ବିତପନ ।୧୭।

ରାମସୀତା ବିଭାରସେ ଭାବପୂର୍ଣ୍ଣ ଦାନେ

ନୃପ ବେନି ଆଶାୟୀ ଚାତକ ବିଦ୍ୟମାନେ ।୧୮।

ସୈନ୍ୟ ଚୟଙ୍କ ଉଷ୍ଣୀଷ ଗୋପକୀଟ ବତ

ହୃଦକାସାର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସୁମନ ରାଜିତ ।୧୯।

ଛତ୍ରଚାମର ଉଲ୍ଲେଖ କରକା ବିତାନ

ଆଡ଼ମ୍ବର ଚିତ୍ତାନନ୍ଦ ଘେନ ହେ ସୁମନ ।୨୦।

ଦେବୀଙ୍କି ନିମନ୍ତ୍ରି ଦାସୀଚୟ ବିଗତିତ

ଅନ୍ନ ନିଉଛାଇ ପୁରେ ଶାଳକ ବରିତ ।୨୧।

ବରଷିଲେ ବର ସୁବେଶାର୍ଥେ ତଦନ୍ତରେ

ଦିବ୍ୟାଙ୍ଗେ ଦିବ୍ୟ ଭୂଷଣ ଲାଇଲେ ସତ୍ୱରେ ।୨୨।

ବିଭାସ୍ଥାନେ ଚାରିଭ୍ରାତେ ନେଇ ବିଜେ କଲେ

ବେନି ବେନି ବ୍ରହ୍ମାଚାର୍ଯ୍ୟ ବରଣ ହୋଇଲେ ।୨୩।

ବଶିଷ୍ଟ ଗୌତମଜ କାଶ୍ୟପ ଗାଧିଜ

ଶିବ ଗୌତମ ଜାବାଳି ଆବର ଭବଜ ।୨୪।

ବେଦୋକ୍ତ ଭାଷି ହରିଦ୍ରା ଦେଲେ ପୟରରେ

ପୟର କ୍ଷାଳିତ କଲେ କନ୍ୟାନୁଜ କରେ ।୨୫।

ତଦନ୍ତରେ ଅନ୍ତରେ ପଟକ ବସ୍ତ୍ର ଦେଲେ

ବାତାୟୁ ବିନୋଦ ଅନ୍ୟ ନାମ ପ୍ରଚାରିଲେ ।୨୬।

ପୂର୍ବୁ ମଥୁରା ଈଶ୍ୱର ପଞ୍ଚବର୍ଣ୍ଣେ ନାମ

ବେନି ବର୍ଣ୍ଣେ ଲୋପେ ଦତ୍ତ ମୃଗ ନାଭି ଭିନ୍ନ ।୨୭।

ବସ୍ତ୍ରାନ୍ତରେ ଚାରିଚକ୍ଷୁ ହୁଅନ୍ତେ ମିଳନ

ରସଜା ରସଜାନନ୍ଦ ବିଚିତ୍ର ଏ ଘେନି ।୨୮।

ସୀତା ଦୁଃଖକୁ ଝଟତି ରାମ ବିଭାକରେ

ସଖୀଏ ନେଲେ ସତ୍ତ୍ୱରେ ଆପଣା ବାସରେ ।୨୯।

ଦ୍ୱିଜ ବାମ ସ୍କନ୍ଧଶୋଭା ପ୍ରେରିତ କରନ୍ତେ

ଚିରକଷ୍ଟୀ ଅଷ୍ଟରତ୍ନ ସ୍ଥି କରଗତେ ।୩୦।

ଧାତ୍ରୀ ପୁତ୍ରୀକି ଆନ ନ୍ଦେ ନତକରି ନେଲେ

ଦକ୍ଷ କରାଇ ବସାନ୍ତେ ଶୋଭା ପ୍ରକାଶିଲେ ।୩୧।

ସଲିଳେଶଜା କି ଚତୁଷ୍କର ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ

କହ୍ଲାର ରାକା ନିଶୀଶ ଚକୋର ମୃତ ହିଁ ।୩୨।

ତଦୁପାନଜ ମୁନୀଶ ପାଳିତା ଦୁହିତା

କବିବାଞ୍ଚିତ ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାରସ୍ଥିତା ।୩୩।

ଚାରିବେଦିକାରେ ଚାରିକନ୍ୟା ବର ଶୋଭା

ବେଦୋକ୍ତରେ ଦ୍ୱିଜମାନେ ହୋଇ ଅତିଲୋଭ ।୩୪।

ବସୁନ୍ଧରା ବସୁଧାରା ଧରାରେ ରାଜିତ

ସପ୍ତାବ୍‌ଧିକି ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ସମ୍ଭାବିତ ।୩୫।

ଶିର ଶୋଭା ଦତ୍ତକଲେ ବରକନ୍ୟା ଶିରେ

ପୁଲେମଜା ବଲ୍ଲଭ କି ଉପମା ବିସ୍ତାରେ ।୩୬।

ଶିବା ଚୌରୀ ଦମୟନ୍ତୀ ନଳ ଉଚ୍ଚାରିଲେ

କ୍ରିୟା ଗୋତ୍ରାନ୍ତେ କରିର ବିଚପ ରୋପିଲେ ।୩୭।

ହୋମାରମ୍ଭେ ଲଜ୍ଜାବ୍ରୀଡ଼ା ପାଇ ଦୂରୀଭୂତ

ଇତସ୍ତତ ହୋଇ ସେତ ବିଗତେ ବିଗତ ।୩୯।

ଦର୍ଭିକରେ ଦର୍ଭିକରେ ଦମ୍ପତି ଭାବରେ

ବନ୍ଧନ କୃତ ବହିଲେ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦରେ ।୩୯।

ଭୂଶୁରଜା ଭୂସୁରଜା ପାଶେ ଉପଗତ

ରୁଦନକୁ ବିଚ୍ଛେଦନ କଲେକ ତୁରିତ ।୪୦।

ଗଚ୍ଛି ଅଳଙ୍କୃତା ବସ୍ତ୍ରେ ହୋଇଣ ଶୋଭିତା

ସମରେ ମାରକି ଜୟ କେତନ ରାଜିତା ।୪୧।

ତ୍ରିପୁର ଅନ୍ତ ତ୍ରିପୁରାନ୍ତକ ସମରରେ

ଜୟ ଦର ଧ୍ୱନି ବିଜେ ରତ୍ନାଦି ସୌଧରେ ।୪୨।

ସାନୁଜ ଘେନିଣ କଟକାଗ୍ରେ ଅଭିଷେକ

ତେସନେକ ଶୋଭାବନ୍ତ ଯୁଗଳ ପ୍ରତୀକ ।୪୩।

ଦରାବ୍ମ କରକି କ୍ଷୀର ସାଗର କନ୍ୟକା

ବିତ୍ତ ପତ୍ୟାଲୟେ ଗତ୍ୱା କି ଅବା ନିଶଙ୍କା ।୪୪।

ହର୍ଷିତ ବାସରେ ବିରାଚକ ଖେଳକଲେ

ବଳାକର୍ଷେ ବାଧକାର୍ଥେ ବିଭିନ୍ନ ନ କଲେ ।୪୫।

ତଦନ୍ତେ ରତନ ସ୍ଥାଲ୍ୟେ ରୁଦ୍ରାନନ ଗ୍ରାସ

ସମର୍ପନ୍ତେ ରତ୍ନାଙ୍କିତେ ଶ୍ରୀଭୂଜେ ବିନ୍ୟାସ ।୪୬।

ପତି ପ୍ରତିବିମ୍ୱ ପ୍ରାର୍ଥୀ ନତାନନେ ଲୋକି

ନତାଲକ୍ତେ କରାବ୍ମକୁ ସମସ୍ତେ ତରକି ।୪୭।

ଗୁରୁ ଗୁରୁଦନ ଲଜ୍ଜାର୍ଥରେ ଏହି ଭାବ

ଏ ବିଧାନ୍ତେ ବନ୍ଦାଇଲେ ଶାଶୁ ଆସି ସର୍ବ ।୪୮।

ଅମୂଲ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରଦତ୍ତ ଗତ ତୂରିତରେ

ମହାନନ୍ଦ ସୀତାରାମ ବିଭା ଉତ୍ସବରେ ।୪୯।

ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ନୃପବର

ଚତୁଃର୍ଦ୍ଦଶ ଛାନ୍ଧେ ରଚି ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷର ।୫୦।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚଦଶ ଛାନ୍ଦ

ଲଳିତ କାମୋଦି ବୃତ୍ତରେ ଚଉନ୍ତ୍ରିଶ ପଦରେ ଏହି ରମଣୀୟ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି ।

ରାମ ପ୍ରଭୃତି ଚାରି ଭାଇ ଚାରିଟି ରମଣୀରତ୍ନ ବିବାହ କରିସାରି କିପରି ରାନ୍ତ୍ର ହେବ—ପ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସହିତ ଭେଟ ହେବ, ଏଥିପାଇଁ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଉଠିଲେ ।

ସଖୀମାନେ ନାନା ସୁଷମାପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଶଯ୍ୟା ରଚନା କରି ସୀତାଙ୍କୁ ନାନା ସୁରମ୍ୟ ଅଳଙ୍କାରରେ ସଜ୍ଜିତ କଲେ । କବି ଅଷ୍ଟ ଅଳଙ୍କାରରେ କିପରି ସଜାଇଲେ ତାହା ଏକାନ୍ତି ନିରୁପମ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି ।

ମଧୁଶଯ୍ୟା ଗୃହରେ ରାମ ଅନ୍ତର୍ଲିପିରେ ଅଗ୍ନିସ୍ପର୍ଶ କରି ସୀତାଙ୍କୁ କହୁଛନ୍ତି — ‘ଜୀବନ ଧନ ଆଜି ନ କର ମାନ’ ସୀତା ମଧ୍ୟ ତଦ୍ରୂପ ନ୍ତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣ ଲିପିରେ କହିଛନ୍ତି — ‘ତବ ବିନା ଆନେ ନାହିଁ ଚିତ୍ତ ।’

ଅନନ୍ତର ରତିଗୃହର ନିବିଡ଼ ପ୍ରତିଦାନର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ଗ୍ରନ୍ତ୍ର ଶେଷରେ ସୀତାଦି କନ୍ୟାଗଣ ଗୁରୁମାନଙ୍କୁ ଲୁଚାଇ ନୀତି ସାରି ସୁବେଶିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚଦଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ- ଲଳିତ କାମୋଦି)

ଚତୁର ବୁଝ ଚରିତ ଚିତ୍ତେ

ରାମାଦି ଚତୁର ବିଭା ଅନ୍ତେ

ନୃପତି ସଚୀବ ପୁରୋଧାଦି ସର୍ବ

ପାତ୍ର ଅମନାତ୍ୟ ଯୋଦ୍ଧା ଯେତେ ସେ

ଭାଟ ସୂତ

ହାତୀ ରଥୀ ଆଦି ଅପ୍ରମିତ

ବାଦ୍ୟ ପୟେକାର ଶତ ସେ । ୧ ।

ଜନକ ପୃରେ ଜନଙ୍କ ଈଶ

ଷଡ଼ରସ ଭୋଜ୍ୟ ପାଇ ତୋଷ

ସମ୍ଭବ ସମ୍ଭାବନାରେ ସର୍ବେ ଲୋଭା

ନିଦ୍ରାକ୍ଷଣଦାରେ କ୍ଷଣ ନାଶ ସେ

ବାସେ ବାସେ

ବାସରେ ଶୁତିଲେ ସେ ଆଳସେ

ଗ୍ରାସେ ଆଶାକାର ନୋହି ଲେଶେ ସେ । ୨ ।

ନାଗର ନାଗରୀ ଗୁଣ ଗୁଣି

ଦିନ ଦିନକୁ ସେ ଭାବ ମଣି

ତମ ଚକ୍ର ହତ ତମ ଚକ୍ର ହତ

ଗତାଗତ କେବେ ପୁଣି ହେବେ ସେ

ପ୍ରମଦାରେ

ପ୍ରମୋଦାମୃତ ପ୍ରାପତ ମୋରେ

ଚିରାୟୁ ସୁକୃତ ହେବ ବାରେ ଗୋ । ୩ ।

ଏମନ୍ତ ଭାବନା କରୁ ମନେ

ରବି ଅସ୍ତ ଭଜି ସାନୁମାନେ

ହି ଜରୃଦ ନାଦ କରିଣ ପ୍ରମୋଦ

ଆଶ୍ରମେ ଚଳନ୍ତି ସେ ସଘନେ ଗୋ

ହରିତରେ

ହରିତ ଲୋହିତ ନୀଳମାରେ

ପ୍ରକାଶ ରକମୀ ରାଣୀ ତୋରେ ଗୋ । ୪ ।

କି ଲାଲଜ ଉଦେ ପ୍ରାଚୀ ନଭେ

ମୟୁଚ୍ୟ ପ୍ରଭା ଅର୍ଜୁନ ଶୋଭେ

ତମ ବିଧ୍ୱଂସନ ତମ ବିଧ୍ୱଂସନ

ରମା ଶ୍ରେଣୀ ଭାବନ୍ତି ଦୁର୍ଲ୍ଲଭେ ଗୋ

ବିଧି ନିର୍ଭା

ଦୂର ହେବ ଆଜି ତୋର ପ୍ରଭା

ଏ ବିଧିରେ ସର୍ବେ ହୋଇ ଲୋଭା ଗୋ । ୫ ।

କେଳତିପୁରେ ପ୍ରବେଶ ହୋଇ

ଚନ୍ଦ୍ରାଲୋକ ବିତାନ ଟଣାଇଁ

ନିର୍ଭାତି ଭିତ୍ତିରେ ବିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରରେ

ଆଦରେ ଆଦରଶକୁ ଥୋଇ ଗୋ

ପାଣିଜରେ

ଚାଣ୍ଡେ ଚାଣ୍ଡେ ପେଣ୍ଡି ମଣ୍ଡି ଦେଲେ

ହାଟ କାରି ଲୋକିତ ଖଟରେ ଗୋ । ୬ ।

କୁମ୍ଭୀର ପକ୍ଷୁଁ କି ବିପତନ

ଆଳୀ ଭାଳି କରି ସଯତନ

ସାର ସାରସ ତୁଳିକା ତଳ୍ପକୁ

ଜଳ୍ପିଲେ କଳ୍ପନା କରି ମନ ସେ

ସୁମନାରେ

ସୁମନା ସୁମନ ବାଞ୍ଛା କଲେ

ଚନ୍ଦ୍ରରଜ ଦେଇ ତଥିପରେ ଗୋ । ୭ ।

ଶିର କର ପଦ ଅପସର

ପ୍ରଦୀପ ପଲଙ୍କ ଚୌପାଶର

ଜ୍ୱଳନେ ସୁନ୍ଦର କେଳତି ମନ୍ଦିର

ବନପତି ପୁର ସୁଷମାର ଗୋ

ସୁସିଂହାରୀ

ଆଚ୍ଛାଦନ କଳେକ ମଶାରି

ରଖି ଯତ୍ନେ ବାସଜଳ ଝରି ଗୋ । ୮ ।

ଫଳହୀନ ପକ୍ୱ ପଲ୍ଲବରେ

ଯୁକ୍ତି ମୋତି ଭସ୍ମ ତହିଁ ପରେ

ଯଜ୍ଞ ଦେବ ସ୍ଥିତି ଫଳ ଭାଙ୍ଗି ଦତ୍ତ

ସୁବାସ ବିଟପା ରସ ଦେଲେ ଗୋ

ଯତ୍ନେ ରଖି

ନାହିଁ ପୁରେ ପୁର ଉପଲିକ୍ଷି

ନଳନା କଳନା ସୁଷମା କି ଗୋ ।୯।

ଏ ବିଧି ବିଧାନେ କରି ଶେଷ

ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ପୀଠପରେ ନାରୀଈଶ

ଘେନି ସହଚରୀ କଚେ ତୈଳ ବେଳି

ମାତଭଙ୍ଗେ ସଜାଇଲେ କେଶ ଗୋ

ସୁବେଣୀକି

ବାନ୍ଧ ହେଉ ଲକ୍ଷ ବଡ଼ଶୀକି

ମନଝସ ଟାଣିନେବ ସେ କି ଗୋ ।୧୦।

ଭିଡ଼ା ଭିଡ଼ି କେତନକୁ ଖୋସି

ଚିତ୍ତ ଦେଶେ ଚିତ୍ତ ଦେଉ ରସି

ଅଷ୍ଟ ଅଳଙ୍କାରେ ଅଷ୍ଟଧା ବଳୟେ

ଅଷ୍ଟାପଦେ ଘଞ୍ଚେ ବଜ୍ରେ ରସି ସେ

କର୍ଣ୍ଣ ଦେଶେ

ସୁଭୂଷଣ ପରେ ଅବତଂସେ

ମକାରୀ ଲେଖିଲେ ଗଣ୍ଡଦେଶେ ଗୋ ।୧୧।

କଞ୍ଜ ନେତ୍ରାଞ୍ଜନ ଧାର ନାଳ

କର୍ଣ୍ଣଦେଶେ ନାନା ଭଳି ମାଳ

ଉରଜେ କାଞ୍ଚଲି କୁଞ୍ଚି ନୀଳାମ୍ବରୀ

ସଜାଇ ରଞ୍ଜାଇ ତତକାଳ ଗୋ

କରଭୂଷା

ରତ୍ନ ବିତପନ କଲେ ଯୋଷା

ମୁଦି ସିଦ୍ଧି ବିଧି ସୁମାନସା ଗୋ ।୧୨।

କଣ୍ଠୀରବ ମଧ୍ୟେ ହେମ ଘଣ୍ଟି

ଗଣ୍ଠି ଦେଲେ ଗତି ବେଳେ ରଟି

ପ୍ରପଦରେ ବାଳା ଦେଲେକ ଅବଳା

କିଣିକିଣି କିଙ୍କିଣି ପ୍ରକଟି ଗୋ

ନାଗବଳୀ

ଭୁଞ୍ଜାନ୍ତେ ଉପମା ନିଉଛାଳି

ଓଷ୍ଠ ଦରଦଞ୍ଚ ପ୍ରାୟେ ଝଳି ଗୋ ।୧୩।

ବୀରେନ୍ଦ୍ର -ଅଗ୍ରଣୀ ଶ୍ୟାମ ଗାତ୍ର

ବନଜାନନ ବନଜ ନେତ୍ର

ଡାଳି ଘଣ୍ଠୀଧ୍ୱନି ରଙ୍କୁ ଯଥା ଶୁଣି

କେଳତ୍ୟାଳୟରେ ତଥା ରାତ୍ର ଗୋ

ରଦାସନେ

ବିଜୟ ସୁନ୍ଦର ହର୍ଷ ମନେ

ଚାତକାଶା ଯେହ୍ନେ ଘନ ବନେ ।୧୪।

ଆଗାରରେ ଚାରି ସହୋଦର

ଅନିମିଷେ ନିଶି ଆଶାକର

ଏ କାଳେ ସଜନୀ ରଜନୀଶାନନୀ

ଘେନି ପହଣ୍ଡରେ ତତପର ଗୋ

ଗୃହାନନେ

ନାରୀ ଅନ୍ତର କରିଲେ ଘନେ

ଦେହଳୀ ବଳାଇ ସଯତନେ ଗୋ ।୧୫।

ନାରେ କେଶରୀ କେବା ସରି

କେଶରୀ ମଧ୍ୟାକୁ ଧୀରେ ଧରି

ଅତନୁ ସମରେ ସୁତନୁ ଭ୍ରମରେ

କେବେ ନ ପୀଡ଼ିବ ବଳକରି ଗୋ

ସୁମନାକୁ

ତୁମ୍ଭେ ଭଙ୍ଗ ମଧୁ ଚାଖିବାକୁ

ସେ ସୁବାସେ ମନ ମୋହିବାକୁ ଗୋ ।୧୬।

ଅଭିନବ ବୟ ସୁବେଶୀକି

ଶ୍ୟାମଳ ସୁନ୍ଦର ସେ ବିଲୋକି

ଦ୍ୱିପୀରଦନ-ସୁପାତି ତେଜିଛନ୍ତି

ହୋଇ ବଳାତ୍କାରେ ନେଲେ ସେ କି ଗୋ

ରଙ୍କ ହୋଇ

ଅଙ୍କରେ ମଣ୍ଡନ କରୁ ନେଇ

ପଙ୍କେରୁହନେତ୍ରୀ ତ୍ରପା ବହି ଗୋ ।୧୭।

ଅଶ୍ୱର କି ନାମ ଅଛି ସହି ?(ବାଜୀ)

ନୂତନା ବୟସୀ କି ବୋଲାଇ ?(ନବ)

ସିଂହ କାହିଁ ବାସ ବୁଝ ନାରୀଈଶ(ବନ)

ଟେକ ଚନ୍ଦ୍ରାନନ ତୋଷ ବହି ଗୋ

ଯତି ନାମ(ସିଦ୍ଧ)

ପିକଧ୍ୱନି କି କି ବୋଲି ଜନ(ସ୍ୱନ)

ଜାଗ୍ରତ ଲୋକେ ଶୁଣି କା ଗାନ ଗୋ ।୧୮।(କୂଆ)

ରବିତାପ ନାମ ହୁଏ କିସ ?(ତେଜ)

କୃଷକାନନ୍ଦ ପାଇ କା ରସ(ଘନ)

ମନ୍ଦେ କେ ପାଳିତ ଛନ୍ଦ ନ ଘେନି ତ(ପିକ)

ହୃଦାନନ୍ଦେ ଘେନ ହୋଇ ତୋଷ ଗୋ

କାମଧର(ଶର)

କି ନାମ ବୋଳନ୍ତି ନାରୀବର(ରାମା)

ତପୀ କି କରନ୍ତି ହୋଇ ସ୍ଥିର ଗୋ ।୧୯।(ଧ୍ୟାନ)

ଅନ୍ତର୍ଲିପି ଏହା ବୁଝି ସଖି

ବେନି ବେନି ବର୍ଣ୍ଣ ଲେଖିରଖି

ପ୍ରାନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ ଘେନ ମୋ ‘‘ଜୀବନ ଧନ

ଆଜ ନ କର ମାନ” ଉପେକ୍ଷି ଗୋ

ପ୍ରିୟସହି

କାହାଠାରେ ଦୋଷ ମୋର ନାହିଁ

ଏତେ କହି ପ୍ରଦୀପକୁ ଛୁଇଁ ଗୋ ।୨୦।

ବୁଝି ମଇଥିଳୀ ପାଠ କରି

ହେଠ ମୁଖେ ବସିଣ ବିଚାରି

ଲେଖନ୍ତି ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣ ମଧ୍ୟାକ୍ଷରେ ଘେନ

ଆଦ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତ ଲୋପ ହୃଦେ ସ୍ମରି ହେ

ବୁଧଜନ

ଏ ବିଧି ବିଧାନ ମାନ ଘେନ

ଗୁପ୍ତୋକ୍ତି ନିର୍ଜନେ ସୀତାରାମ ହେ ।୨୧।

ବାର୍ତ୍ତା ଶ୍ରବଣାନ୍ତେ କି ବୋଲାନ୍ତି (ଉତ୍ତର)

ଅନିଳର ନାମ କି ପ୍ରବର୍ତ୍ତୀ(ପବନ)

ହୁରି ଖେଳ ନାମ କିସ ବୋଲି ଜନ(ଅବିର)

ବର୍ଣ୍ଣନ୍ୟାସେ ଦେଇଥିବ ମତି ହେ

ଜୀବହତେ(ବିନାଶ)

ଆଦି ପାକ୍ୱଶାଳୀ କେହୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟେ(ବିଆଳି)

ମୃଗେନ୍ଦ୍ରକୁ ଜନେ କି ଭାଷନ୍ତେ ହେ ।୨୨।(ବନେଶ)

ଅମାନିତା ନରେ କିସ ଭାଷି ?(ଘେନାଇ)

ବଦାନ୍ୟରେ କେଉଁ କଥା ଘୋଷି ?(ଅହିଂସା)

ସୁବାସରେ କିସ ହୁଅଇ ପ୍ରକାଶ(ଆମୋଦ)

ବିରସ ନ ହୋଇ ଏଥି ରସ ହେ

ବୀଣାଧାରୀ(ନାରଦ)

ଅଦ୍ଭୁତର ନାମ କି ପ୍ରଚାରି(ବିଚିତ୍ର)

ବିପଦାର୍ଥେ କେଉଁ ନାମ ସରି ହେ ।୨୩।(କାତର)

ସୁମନ କଳୀ ଗୃଚ୍ଛକୁ ଦେଗେ

କେତକୀ ଦଳେ ସେ ଅନୁରାଗେ

ନେତ୍ରାଞ୍ଜନ ନଖେ ଲେଖିଲେକ ସୁଖେ

ଚପଳରେ ଦତ୍ତ କାନ୍ତ ଆଗେ ଗୋ

ନରେଶଜ

ପଠନେ ଆନନ୍ଦ ହୃଦୟାବ୍‍ଜ

ବୋଇଲେ ଗୋ ସହି ତ୍ରପା ତେଜ ଗୋ ।୨୪।

ଜାତ ବେଦ ବେଦ ମତେ ସାକ୍ଷୀ

କାନ୍ତା କାନ୍ତ ହୋଇ ମହାସୁଖୀ

ସ୍ମର ଶରଘାକ୍ତେ ରତି କାମ ଯୁକ୍ତେ

ମଦନ ସାଗର ଉପଲକ୍ଷି

ଚତୁଷଷ୍ଠୀ

ବନ୍ଧ-ବିଚ୍ଛେଦନ ଯାଏ ଘଟି

ସଲୀଳକ ଶାସ୍ତ୍ରକୁ ପ୍ରକଟି ଗୋ ।୨୫।

ବିପଦାର୍ଥେ—ବିପଦ ଅର୍ଥରେ । ୨୨-୨୩—ମଧ୍ୟାକ୍ଷର—’‘ତବ ବିନା ଆନେ ନାହିଁ ମୋର ଚିତ୍ତ ।”

ତୃଷାରେ ଶାନନ ଜଡ଼ମତ

ଓଷ୍ଠ ବିମ୍ବପୁର ମଧୁ ଖ୍ୟାତ

ଉରଜାବ୍‍ଜ ଗିରି ସମ ସାମ୍ୟକରି

ହେମ ଶିଶିର ବସନ୍ତ ଯୁକ୍ତ ସେ

ମାର ଶର

ପ୍ରଭାବନ୍ତ ବେଳୁବେଳ ଜୂର

ବଇଜୟନ୍ତୀରେ ରମ୍ୟ କର ଗୋ ।୨୬।

ଘନ ଜଘନାର ରସେ ରସି

ଚିତ୍ତ ଚାତକ ପିପାସା ତୋଷି

ଶିଳୀନ୍ଦ୍ର ତରଣୀ ରସାବ୍‍ଧ ସରଣୀ

ବିତରି ମାରଇ ଇଷି ଇଷି ଗୋ

ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ

ରସାନ୍ତେ ପ୍ରବଳେ ଲଭି ଛନ୍ନ

ପକ୍ଷ ନଷ୍ଟେ ଯଥା ଦ୍ୱିଜଗଣ ଗୋ ।୨୭।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟଜ ପୀଡ଼ା ଜ୍ୱରାଘାତେ

ନାଗରେନ୍ଦ୍ର ତାପ ଲଭି ଗାତ୍ରେ

ଦର ଦଞ୍ଚାଧରୁ ଅମୃତ ପାନରୁ

ଟାଙ୍ଗଣାଦି ବ୍ୟୋକ୍ତି ସମଯୁକ୍ତେ ଗୋ

ମନଶୀଳ

ଅଭ୍ରକରସାକୁ କରି ମେଳ

ମଧୁହାରୀ ପାଇ ଶାନ୍ତି ଭୋଳ ଗୋ ।୨୮।

ହାଟକ ପ୍ରାପତ ବଣିକରେ

ଦଗ୍‍ଧିତାନଳେ ସେ ରସ ଭରେ

ନାନାବିଧ ଭାବେ ନିର୍ମ୍ମିତ ସମ୍ଭବେ

ବିନ୍ୟାସ ନାଶାସେ ଅଳଙ୍କାରେ ଗୋ

ଅଷ୍ଟରତ୍ନେ

ମଣ୍ଡିତ ଖଣ୍ଡିତ କିସ ଯତ୍ନେ

ବିତପନ ପୃଥ୍ବୀଜାର ଗାତ୍ରେ ଗୋ ।୨୯।

ସଲୀଳଜ—କୌତୁକରୁ ଜାତ (ଲୀଳ—କୌତୁଜ)

କଷି କଷଟି ସେ ଲୟ କରେ

ଏ ଖଣ୍ଡ ଚୁମ୍ବନ ମୂଲ୍ୟାର୍ଥରେ

ହୃଦମଣି ମଣି ଘେନିଣ ରମଣୀ

ସୁରସୀ ସଦନେ ତ୍ରିଯାମାରେ ଗୋ

ପ୍ରେମାନନ୍ଦେ

ନବଘି ଦିବ୍ୟୁ ଯଥା ସାନ୍ଦ୍ର

କନାକାଙ୍କେ ନୀଳମଣି ମୋଦ ଗୋ ।୩୦।

କ୍ଷପାଗତାନ୍ତରେ ନଭ ଶୋଭା

ଅହି ମକର ଉଦୟେ ଲୋଭା

କୋକନଦ ଛବି ହରିତାଶ୍ୱ ରବି

ଶ୍ରୀପୁର ପ୍ରଦୀପ ମଳିନାଭା ଗୋ

ସୁରମଣି

କରଟ ରଟ ପ୍ରକଟ ଶୁଣି

ସଦନାନ୍ତର ସେ ତତକ୍ଷଣି ଗୋ । ୩୧।

ନଳିନାନନ ମଳିନ ଦିଶେ

ଦଳିତାଞ୍ଜନ ବିଭିନ୍ନ କି ସେ

ସୁବାସାଙ୍ଗୀ ବାସ ନୀବିବନ୍ଧନ୍ୟାସ

ବିନ୍ୟାସ ହେବାରୁ କି ବିକାଶେ ସେ

ଗତିମନ୍ଦ

ବେଣୀ ବ୍ୟାଳ ମନ୍ତ୍ରୀ ରଜଭେଦ

କାମ ନାଗେଶ୍ୱର ପଦ ଗଦ ସେ । ୩୨ ।

ବିବେଶ ଦେଖି ସେ ବାଶକାରୀ

ଗୁରୁଜନେ ଲଜ୍ଜା ହେବା ସ୍ମରି

ଶୀଘ୍ରେ ନିତି ନୀତି କଲେକ ଝଟତି

ଅଙ୍ଗ ଚିହ୍ନମାନ ଲୁପ୍ତ କରି ସେ

ପ୍ରିୟଦାସୀ

ପୁରେ ଚାରି କନ୍ୟା ନେଲେ ରସି

ମାନସରେ ସର୍ବେ ହୋଇ ତୋଷି ସେ । ୩୩ ।

ବିନାୟକାଂଘ୍ରି ନଳିନ ଧ୍ୟାୟି

ବିନାୟକ ମାନଧାତା କହି

ବିନାୟକ ବିନା କେ ମୋର ନାହିଁ ନା

ବିପତ୍ତି ନାଶ ବିପତି ସେହି ସେ

ନିର୍ବିଘ୍ନରେ

ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରାଘବ ବିଳାସରେ

ଆଶା ପୂର୍ଣ୍ଣ କେବେ ହେବ ମୋରେ ସେ । ୩୪ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ

ଚିନ୍ତା ଭୈରବ ରାଗରେ ସତାବନ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ରଚିତ ହୋଇଅଛି ।

ଦଶରଥଙ୍କର ରାମାଦି ପୁତ୍ରମାନେ ବଧୂମାନଙ୍କୁ ଜନକଙ୍କ ଗୃହରୁ ନେଇ−ଆସି ପିତାଙ୍କ ଆଦେଶରେ ଶୁଭଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କଲେ ।

ରାଜର୍ଷି ଜନକ ବହୁ ଭାର ସମ୍ଭାର ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ପଥରେ ପର୍ଶୁରାମ ବାଦ୍ୟଧ୍ୱନିରେ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ପଥ ଓଗାଳିଲେ । ଫଳରେ ରାନ ତାଙ୍କର ଗର୍ବ ଧ୍ୱଂସ କରି ପୁଣି ଯାତ୍ରା କଲେ ।

ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ତୁଳସୀ ଦାସଙ୍କ ରାମ ଚରିତ ମାନସରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ କ୍ରୋଧ ଘେନି ଯେଉଁ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି, ସେପରି ଯଦୁମଣି ପର୍ଶୁରାମଙ୍କ ସହିତ ଲକ୍ଷ୍ନଣଙ୍କର ଉକ୍ତି−ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ଅତି ବର୍ହିତ ଭାବରେ ଖଂଜିଛନ୍ତି ।

ଏମନ୍ତ କି ପର୍ଶୁରାମ ଧନୁରେ ଶର ସଂଯୋଜନା କରିବାକୁ ଦିଅନ୍ତେ ସୀତା ପୁଣି ଏକ ସପତଣୀ ହେବ କିଏ, ଆଶାଙ୍କାରେ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ

କବି କବିତ୍ୱ କଳ୍ପନା କର

କଷ ରସ କ୍ଳେଶ କି ବିଚାର

ନିଶାନ୍ତେ କେଳତିଅନ୍ଧାରୁ ଝଟତି

ବାହାରନ୍ତେ ବୀର ଧନୁର୍ଦ୍ଧର ସେ

ସୁଚିତ୍ତେ ।୧।

ମହା ନଟ ଦେବ ସ୍ୟନ୍ଦନରେ

ଆତ୍ମଭୂକୁ ଜୟ କରି ଫେରେ

ଭୟ ନିବାରଣଜୟକୁ କରିଣ

ତଥା ସୁଷମା ଗାତ୍ରେ ପ୍ରଚାରେ ସେ

ରାଘବ ।୨।

ଅଙ୍ଗ ବଳ ସାଜି ପୁରୁହୂତ

ବିଜେ ନମୁଚିକି କରି ହତ

ତଥାନୁଜ ବୀରସଉଧୁଁ ବାହାର

ବିଧାନକ ଏମନ୍ତ ଘଟିତ ସେ

ବୀରେନ୍ଦ୍ର ।୩।

ମେଘ ଧ୍ୱନି ପ୍ରିୟ ପୃଷ୍ଠାରୋହୀ

ସେନାନୀ କି ତାରକା ବିଜୟୀ

ତଦାନୁ ଭାବରେଭ୍ରାତ ଭ୍ରତଠାରେ

ସୁଷମାରେ ସମ୍ଭାବିତ ହୋଇ ସେ

ଆଗତେ ।୪।

ମାର ସମ୍ବର ଧ୍ୱଂସି କି ଆସେ

ତେହ୍ନେ ବାସୁଁ ଆବାସେ ପ୍ରକାଶେ

ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ଶତ୍ରୁଘ୍ନସଦୃଶେ ସୁଷମ

ପ୍ରସନ୍ନ ତ ଅନନେ ବିଶେଷେ ସେ

ତେସନ ।୫।

ମନ୍ଦ ପାଳିତ ଲଙ୍କାବିଜୟୀ

ଜୟ କାହାଳି ସ୍ୱନ କରଇ

ସୁମନେ ଦ୍ୱିରେଫଦରନାଦ ଲକ୍ଷ

ଦ୍ୱିଜଚୟ ବନ୍ଦାପନା ମୋହି ସେ

ପ୍ରତାରେ ।୬।

ବିଧି ବିଧାନେ ନିତ୍ୟ କର୍ମରେ

ଚାରି ସହୋଦର ଶେଷାନ୍ତରେ

ଯତୀନ୍ଦ୍ରାଳୟରେଭୁଞ୍ଜି ସହୋଦରେ

ଭକ୍ତି ଦତ୍ତ କରନ୍ତେ ସତ୍ୱରେ ସେ

ମନାନ୍ଦେ ।୭।

ଯତି ମତିରେ ହର୍ଷିତା ଭରେ

କଟକେଶ ବନ୍ଧୁଚୟ ତ୍ୱରେ

ବିବିଧ ବିଧାନନିଧାନ ପ୍ରଧାନ

ଦ୍ରବ୍ୟେ ଚରତି ଚର୍ଚ୍ଚାଇ ବାରେ ସେ

ମୁନୀନ୍ଦ୍ର ।୮।

ଚେଳ ଚଞ୍ଚଳେ ଚଳାଇ ଦେଇ

ପ୍ରୀତି ବାକ୍ୟେ ନାପିତେ ବୁଝାଇ

ପାଇ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲିତଲଭିଲେ ସମସ୍ତ

ବୁଝ ତଦନ୍ତେ ଯାହା ହୁଅଇ ସେ

ସେ କାଳେ ।୯।

ନିବାସରେ ବୀର ସୁରି ମାନେ

ବାଣୀ ପ୍ରେରଣ କଲେ ବହନେ

ପୁତ୍ରବଧୂ ନେଲେଅତି ସମାଦରେ

ଲୋକିତରେ ଆନନ୍ଦିତ ମନେ ସେ

ଭାଷନ୍ତି ।୧୦।

ଧନ୍ୟ ନାରୀ ଜନ୍ମା ନିର୍ଭରମ୍ଭ

ସୁଷମାକେ ତ୍ରିଲୋକେ ସମ୍ଭବ

ବକ୍ର ରାଜୀବେନ୍ଦୁହାସ ସୁଧା ବିନ୍ଦୁ

ଖଞ୍ଜରୀଟ ନୟନ ଉଦ୍ଭବ ସେ

ଉପମା ।୧୧।

ଚାରି ବଧୂ ବେରବରେ ଲକ୍ଷ

ଲକ୍ଷିତା କେ ଭୁବନେ ବିଲକ୍ଷ

ଚାରି ଭାଗ ଧରିଭାର୍ଗବୀ ପ୍ରଚାରି

ବିଲୋକନେ ଆମ୍ଭ ନେତ୍ର ମୋକ୍ଷ ସେ

ଦିଧିତି ।୧୨।

ଚାରି ଆନନ ବିଚାର ଚାରି଼

ଯୋଷା ଭସାରେ ସୁଷମା କରି

ନିର୍ଭାବନ୍ତେ ଲୋଭାକଟକେ ପ୍ରତିଭା

କେଉଁ କଟକେ ନାହିଁ କୁମାରୀ ସେ

ସୁଲକ୍ଷୀ ।୧୩।

ଅଜ ଭୂପଜା ଦେଶ ଏ କାଳେ

ମୁଖୁଁ ଦତ୍ତାଜ୍ଞା ହେଲା ଏକାଳେ

ନିଜ ଦେଶାଳୟେଯିବା ଉଦ୍ଦେଶୟେ

ଭକ୍ତି ବହ ମୁନି ପାଶେ ମିଳେ ସେ

ପ୍ରକାଶେ ।୧୪।

ଶୁଣି ଜନକ ଅନେକ ବାଜୀ

ସିନ୍ଧୁ ଜାତି ଲକ୍ଷ ଦେଲେ ସାଜି

ରାବଣା ସମାନସମର୍ପି ବାରଣ

ସର୍ବେ ଗଲେ ମନ୍ଦୁରା ବରଜି ସେ

ବିତେଶ ।୧୫।

ଆମି ପ୍ରଦତ୍ତ ସେ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ

କୀର ଶାରିପଢ଼ା ଶୁଣି ମୋକ୍ଷ

ହରି କରିଶିରବିଭର୍ତ୍ତି ଯାହାର

ଦତ୍ତ ମୁନୀଶ ଲଭିଣ ସୁଖ ସେ

ସ୍ୟନ୍ଦନ ।୧୬।

ଅଶୀ ଅଶୀ ଅସି ଧୂତ ଦତ୍ତ

ଖେଳା ପାରା ଦେଲେକ ବହୁତ

ପାଳିତ ନେପାଳିରୂପ ଭଳି ଭଳି

ସମର୍ପିଲେ ଗଣ୍ଡକ ଧାରୀତ ସେ

ରୁରୁଜ ।୧୭।

କୀଟ କୋଷଜ ବସ୍ତ୍ର ସାଜିଣ

ରଙ୍କୁ ବାଜ ବସନ ଦେଇଣ

ଚାରି ମୁଖ ଅସ୍ତ୍ରସୁଧାତ୍ରୀ ପ୍ରଦତ୍ତ

ରକ୍ଷନାରୀ ଲକ୍ଷ ଦାସୀ ପଣ ସେ

ଚାମର ।୧୮।

ଛତ୍ରାଲଟ ବିତାନ ଆତପେ

ସୁରତପ ବିନାଶ ସଂକ୍ଷପେ

ମୁନୀଶ ଦାତବ୍ୟପଦାର୍ଥକୁ ଜବ

ରାଜ୍ୟେ ପ୍ରେରକ କରିଲେ ଭୂପେ ସେ

ଆନନ୍ଦେ ।୧୯।

ଆତ୍ମଜ ଚତୁ ସୁଖାସନରେ

ଘେନି ବିଜୟ ସେ ନରବରେ

ଗଜେନ୍ଦ୍ର ରଦନହାନ୍ଦୋଳେ ଗମନ

ବସି ଚାରି ବଧୂଏ ସତ୍ୱରେ ସେ

କଟକେ ।୨୦।

ବଳ ପ୍ରବଳ ଚଳଚଳରେ

ବାଦ୍ୟ ଧ୍ୱନି ଘୋଷ ଚପଳରେ

ଡିଣ୍ଡିମ ମହୁରୀଘଷା ତୁରି ଭେରି

ବିଜିଘୋଷ ଦମାଲୁ ନାଦରେ ସେ

କମ୍ପିତ ।୨୧।

ବାଜି ସାଜିକେ ରାଜିତା ପରେ

ଇଭେ ଶୋଭେକେ ବୈଜନ୍ତୀ ଧରେ

ବଳ ବଳାରାତିଅନନ୍ତେ ଦେଖନ୍ତି

ସୁମନେ ସୁମନ ସଙ୍ଗରେ ସେ

ହରଷେ ।୨୨।

ରସା ଉଳସେ କି ଧଂସା ନାଦେ

ଆମ୍ଭ ଅରି ଦଳନ ଆନନ୍ଦେ

ଚତୁର ବିହ୍ୱରେବିଜୟ ସତ୍ୱରେ

ଦୁଃଖାର୍ଣ୍ଣବେ କରିବାରେ ରଦେ ସେ

ମହୀରେ ।୨୩।

ମାର୍ଗେ ମାର୍ଗଣ ଧର ଚଳନ୍ତେ

ମାନ ବେଶ ସମ୍ମାନେ ଭେଟନ୍ତେ

ମିତ୍ର ବଂଶେ ମିତ୍ରହୋଇଣ ତ୍ୱରିତ

ବିଭା ପ୍ରଦତ୍ତ କରି ହର୍ଷିତେ ସେ

ଭୂପାଳେ ।୨୪।

ବାଦ୍ୟ ନିର୍ଘୋଷ ଶ୍ରୁତି ପ୍ରବେଶୁଁ

ବିରାଟେନ୍ଦ୍ର କ୍ରୋଧଭରେ ଆସୁଁ

ପଲାଶ ପଳାଶପରାଏ ସଦୃଶ

ରଜାବଳ ଯଥା ଅଜାମେଷୁ ସେ

ଇତସ୍ତେ ।୨୫।

ଅଯୋଧ୍ୟେଶ ଅଯୋଧ୍ୟାର ମତ

ବାତେ ଚଳ ଦଳ ଦଳ ଗାତ୍ର

ପଲକ ପତନ ନହୋଇ ମଉନ

ବାଚ ବ୍ୟକ୍ତ ହୀନେ ବୀଟପୀତ ସେ

ଭୂପାଳ ।୨୬।

କ୍ଷିତି ବର କାତର ଲୋକଲେ

ବାଣୀ ଦତ୍ତ କୌଶିକ ବହନେ

ବାଣ ଧୃତ ବୀରବରେନ୍ଦ୍ର ଶ୍ରୀଧର

ବିନାଶନେ ଉତ୍ପତ୍ତି ସଘନେ ସେ

ଭୀନାଶ ।୨୭।

ବାମଦେବ ବାମଦେବ ସମ

ଶାନ୍ତ ବନ୍ତ ହୋଇଣ ସେ କ୍ଷମ

ବିସ ପ୍ରସୂନକୁତା ଦନ୍ତୀ ନାଶକୁ

ନାଶନେ ପଞ୍ଚାସ୍ୟ କ୍ଷମ ହେ

କ୍ଷ୍ମାପତି ।୨୮।

ତହୁଁ ଇଷ୍ଟ ଦତ୍ତରେ ବିଶିଷ୍ଟ

ଉକ୍ତି ପ୍ରଚାରି ହୋଇ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ

ଉଷାରେ କୁଜ୍‌ଝଟୀଦିଗ ଥାଇ ଘୋଟି

ବ୍ରଧ୍ନ ଉଦୟେ ହୁଏ ସେ ନଷ୍ଟ ହେ

ତେମନ୍ତ ।୨୯।

ରାମମିତ୍ର ବଂଶୋଦ୍ଭବ ଖ୍ୟାତ

କିମ୍ପା ଅଜଜ ହେଉଛ ବ୍ୟସ୍ତ

ତମ ଚକ୍ର ହତହେବ ହେ ନୃପତ୍ୟ

ଅରୀକର ନିଶ୍ଚେ ତୁମ୍ଭ ସୁତ ହେ

ନ ଭାଳ ।୩୦।

ଜୟ ଅତିରିକ୍ତ ହେବା କାଳେ

ପୁତ୍ର ଦତ୍ତ ବିଭାଣ୍ଡକ ବାଳେ

ତୁମ୍ଭେ ବୀରାଗ୍ରଣୀପୟରଜ ଆଣି

ଦିଅ ଆତ୍ମଜ ଶିରରେ ବେଳେ ହେ

କ୍ଷିତୀଶ ।୩୧।

ଯମ−ଦଗ୍ନିଜ କ୍ରୋଧାନଳରେ

ବାଣୀ ବୀତିହୋତ୍ର ପ୍ରଖରରେ

ଦହନ ବହନକରିବି ତୋ ସୁନ

ନାଶ ଆଜ ମୋର କବଳରେ ସେ

ଏକ୍ଷଣି ।୩୨।

ପିତ୍ତରୋଗୀ ବାଚାଳ ସୈନ୍ୟରେ

ଉପଗତ ଏ ବୃଦ୍ଧ ଆମ୍ଭରେ

ମିତ୍ର ସୁତରଣପୁରେ ଜୀବ ଯିବ

ପିଣ୍ଡ ଭସ୍ମ ପ୍ରାନ୍ତ ଦ୍ୱିବର୍ଣ୍ଣରେ ହେ

ଚପଳେ ।୩୩।

ଶାନ୍ତ ଔଷଧି ଏହାର ଏହି

ମଥା ଭ୍ରମ ଏ ବିନାଶ ହୋଇ

ପାମର ବିରୋଧିପଥ ଅବରୋଧି

ବିଧି ସିନ୍ଧିରେ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବଇଁ ହେ

ତତ୍‌କାଳେ ।୩୪।

ବାଣୀ ସୌମିତ୍ରିରେ ଅସିଧାର

ପର୍ଶୁଧର ଗାତ୍ରରେ ପ୍ରହାର

କୋପାବ୍‌ଧି ପ୍ରବୃଦ୍ଧିସୈନ୍ୟକୁଳାରଜ (ଅବ୍ଧି)

ଘୋଟୁ ଭୟ ଭଜିଲେ ସତ୍ୱର ସେ

ବିଶେଷ ।୩୫।

ଏକବିଂଶ ବାର ଭ୍ରମି ମହୀ

କ୍ଷତ୍ରି ବଳହନ୍ତା ନାମ ବହି

ତର୍କ ବାଳ ବ୍ୟାଳମୁଁ ଜାଙ୍ଗଳେ ଭାଳ

ରଜ ରଜ ଗଜ ପଦ କହି ସେ

ସୁଦନ୍ତେ ।୩୬।

ଆରେ ମାତୃ ଭାତୃରେ ଦୋରେହା

ଆଜ ଏଥେ ତୋର କେବା ସାହା

ଗରୁଡ଼ କି ଅହିପ୍ରାକର୍ମ ଦେଖାଇ

ମର୍ମ୍ମେ ହେଜିବୁ ଭୋଗିବୁ ଯାହା ରେ

ପାମର ।୩୭।

ରେଣୁକେୟ ଭାଷି ସହର୍ଷରେ

ତୁ ଲାଘବ ଅଟୁ ସହଜରେ

ଯେ ରାଘବ ତାରଆଗେ ଗର୍ବ ଚୂର

ମୁଁ କରିବାରେ ସମର୍ଥରେ

ତଦନ୍ତେ ।୩୮।

କୀଟ ଭେଦ ଧନୁଭଗ୍ନ ରଥୀ

ଯେ ସେ ବୋଲାଇ ନାହିଁ ସେ ଏଥି

ରାକା କୁହୁବତମଣେ ହୀନ ନେତ୍ର

ତୁ ତ ସେହି ପ୍ରାୟେ ମଣେ ତଥିରେ

ନିର୍ଲଜ୍ଜ ।୩୯।

ରାମାଗ୍ରତେ ମିଳୁ ପର୍ଶୁରାମ

ଦେଖି ପୁଚ୍ଛୁ ମଦନାଭିରାମ

କୁଠାର ବହତକୁ ବିଦ୍ୟା କରତ

ଛେଦି ବିଟପ ବିକ୍ରାର୍ଥେ ଭ୍ରମ ହେ

ପାମର ।୪୦।

ପୁଣି ମାର୍ଗଣ ଧୃତ କରତ

ପର୍ଶୁ ବଧେ କି ଇଚ୍ଛା ରକତ

ବଟେ ଯତି ଚୂତିକି କାର୍ଯ୍ୟେ ଅନୀତି

ଏ କି ତୁମ୍ଭର ପୂର୍ବ କଥିତ ରେ

ଭାଣ୍ଡକ ।୪୧।

ଭଣ୍ଡ ନକୁଳ ଦତ୍ତାଜଗବ

ବହୁ ଦିନୁ ସ୍ଥିତ କୀଟୋଦ୍ଭବ

ଅଯୋଧ୍ୟେଶ ସୁତନିର୍ବଳେ ବଳେ ତ

ଏ ତ ଯଥାର୍ଥ ନୁହଇ ଜବ ହେ

ପାଷାଣ୍ଡ ।୪୨।

ବିନାଶରେ ବିନାଶରେ ଆଜ

କନାଶର ଶିଳି ଗତ ହେଜ

ବାଦ୍ୟୋଦ୍ଭବ କରିଗତବଳ ଧରି

ଧନୁ ଧୃତ ନ କରି ପହଜ ରେ

ନିର୍ଲ୍ଲଜ୍ଜ ।୪୩।

ଦେଖି ପାର୍ଥବୀ ବିସ୍ମୟ ଚିତ୍ତ

ପିତା ଯତିଏ ଏକ ତା ମତ

ସେ ଧନୁ ଭଗ୍ନେଏ ଭଗ୍ନେ ସମର୍ଥ ଏ

ଏଣୁ ଆତ୍ମଜା ପ୍ରଦତ୍ତ ସତ ସେ

ଭାବନ୍ତି ।୪୪।

ବିଧି ଅବିଧି ସିଦ୍ଧି ନିର୍ବନ୍ଧେ

ଘଟାଇଲାକ ଆଣିଣ ଛନ୍ଦେ

ହଟାଇଲା ଐକ୍ୟକାମପୁର ବାକ୍ୟ

ସାକ୍ଷୀ ପ୍ରଦୀପକ ଭିନ୍ନ ପଦ ହେ

କାନ୍ତରେ ।୪୫।

ପୁଣ୍ଡରୀକ ଅରିଏ ପ୍ରଦତ୍ତ

ଏ ତ ଅବିହିତ ପରମତ

ଭାବନ୍ତେ ସପତ୍ନୀଜାଣି ଚାପପାଣି

ଭଣି ବିରାଟ ବଳକର୍ଷିତ ହେ

ସୁମୁଖି ।୪୬।

କିମ୍ପା ମଳିନାନନ କରତ

ଚମ୍ପାଗାତ୍ରୀ ଅନୁକମ୍ପା ଶାନ୍ତ

ଇଶବାଣୀଜାବ୍ମଉଦୟେ ଆହ୍ଲାଦ

ମନକୈରବରେ ଉଲ୍ଲାସିତ ହେ

ସୁଶାନ୍ତ ।୪୭।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କନାଶର—ଯମ । ଅବ୍‌ଜ—ଚନ୍ଦ୍ର । କୈରବ—କଇଁଫୁଲ ।

ଭାଷି କୁମଦ କୁମଦ ହେବ

ପୂଜନୀୟେ ସନ୍ତୋଷ ଲଭିବ

ଆଶା କୃଷି ତପ—ନୀୟ ତୃପ୍ରା ଆପ

ଭସ୍ମରାଶି ପ୍ରାପ୍ତ ଜୀବ ହେବ ହେ

ନିଶ୍ଚୟ ।୪୮।

ଭାସୁ ଭାଷୁ ମୁନି ରେଣୁକେୟ

ତପ ନାରୀଚର ବୃଦ୍ଧା କ୍ଷୟ

ବିଷକଣ୍ଠ ଦତ୍ତହୋଇ କୀଟ ଖ୍ୟାତ

ହତେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବୋଲାଅ ରେ

କିମର୍ଥେ ।୪୯।

ଯେବେ ପ୍ରାକର୍ମ କର୍ମ୍ମ ଦେଖାଅ

କର ଶୋଭାରେ ଶିଞ୍ଜିନୀ ଦିଅ

ସୁକାର୍ଯ୍ୟ ନ କରିକୁକାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଚାରି

ଏଡ଼େ ବଡ଼ିମା ଦେଖାଇ ଯାଅ ରେ

ପାଗଳ ।୫୦।

ଦାଶରଥି ତୁ ବୋଲାଉ ରଥୀ

ଜାଣୁନାହୁଁ ପର୍ଶୁରାମ ଏଥି

କାକୋଦରେ ହେଜଦର୍ଦୁର ପହିଜ

ବାଦ୍ୟ ନାଦରେ କମ୍ପାଇ ବୀଥି ରେ

ବୃଥାରେ ।୫୧।

ମୁଁ ତ ବିରାଟ ବିରାଟ ମତ

ଆଜ ଗାରିମା ହେବ ତୋ ହତ

ତୁ କିରାଟ ପଣଦେଖାଉଛୁ ପୁଣ

ଧିକ ପରାକ୍ରମ ତୋହରତ ରେ

ନିତ୍କୃଷ୍ଟ ।୫୨।

ବପୁ ଶୁଭ୍ର ମୋରେ କିସ ହେବ

କର ଧୃତ ଯେବେ ଗୁଣ ଦେବ

ନଚେତ ବିହିତଶାସ୍ତି କି ପ୍ରାପତ

ଏହି ବାଚକ ମୋହର ଧ୍ରୁବରେ

ଅଧମ ।୫୩।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କୁମଦ—ପ୍ରସନ୍ନ, ସୁଗନ୍ଧ । ତୃପା—ଦୁଃଖ, ଘିଅ, ତୃପ୍ତ କରିବା ବ୍ୟକ୍ତି ।କାକୋଦର—ସର୍ପ । ଦର୍ଦୁର—ବେଙ୍ଗ ।

ବୋଲି ସମର୍ପନ୍ତେ, ଧନୁ ଶୀଘ୍ରେ

ରାମ ବାମ କରେ ଧରୁ ବ୍ୟଗ୍ରେ

ବିଷ୍ଣୁ ତେଜ ହରିବୈକୁଣ୍ଠ ବିହାରୀ

ରେଣୁକେୟ ତେଜିଲେ ସେ ଉଗ୍ରେ ସେ

ସେକାଳେ । ୫୪ ।

ଭାଷି ସ୍ଥିତେ କାହିଁ ବିନ୍ଧୁ ବାଣ

ବୋଲୁଁ ବୋଲେ ମୋ ଦୁଷ୍କୃତ ହାଣ

ଅନଳେ ବିଚ୍ଛେଦିରାମ ଦୟାନିଧି

ଯମାଗ୍ନେୟସୁରେ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ସେ

ଗତାନ୍ତେ । ୫୫ ।

ରସା କଂପିଲା ବାଦ୍ୟ ନାଦରେ

ବିଜେ ନୃପତି ହରଷ ଭରେ

ଭୁଜ ପରାକ୍ରମେଯଶ ନ୍ତ୍ରି ଭୁବନେ

ଦେବଚୟ ବିଲୋକ ଅନ୍ତରେ ସେ

ସୁମନେ । ୫୬ ।

ନପବିନାୟକ ସେ ନାଦରେ

ଅତି ପ୍ରମୋଦେ ବଦେ ମୁଦରେ

ସେ ପୁଣ୍ୟ ମିଥୁନଭୁଜିଷ୍ୟା ଦାସେଣ

ନିଯୋଜିତ ହେଉ ସୁସାଦରେ ହେ

ଯେମନ୍ତେ । ୫୭ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଭୁକିଷ୍ୟା—ଦାସୀ, ଗଣିକା ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଊନତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ଏହି ଛାନ୍ଦ କାମୋଦୀ ବତ୍ତରେ ରଚିତ ଏବଂ ଏହା ଏକବିଂଶତି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ବୈଦେହୀହରା ରାମ ପଥେପଥେ ସୀତାଙ୍କୁ ଖୋଜି ଖୋଜି ଯାଉ ଯାଉ କାନ୍ଦୁଥିଲେ । ବାଳୀ ଅତ୍ୟାଚାରରେ ସୁଗ୍ରୀବ ଋଷ୍ୟମୂକ ପର୍ବତରେ ଥାଇ ଏପରି ଅପୂର୍ବ ମୂର୍ତ୍ତି ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ଦେଖି ହନୁଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କ ସହିତ ଭେଟ ହୋଇ ମିତ୍ର ହେଲେ ଏବଂ ସୀତାଙ୍କ ଅଳଙ୍କାରମାନ ଦେଇଦେଲେ ।

ସୁଗ୍ରୀବ ବାଳୀର ଅତ୍ୟାଚାରମାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତେ ରାମ ବାଳୀକୁ ଶର ମାରି ଗୋପନରେ ହତ୍ୟା କରି ସୁଗ୍ରୀବକୁ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାର ରାଜା କଲେ । ରାଣୀ ହେଲେ ବାଳୀପତ୍ନୀ ତାରା ଏବଂ ଯୁବରାଜ ହେଲେ ବାଳୀପୁତ୍ର ଅଙ୍ଗଦ ।

ଏହି ଚରିତକୁ କବି ଯଥାଯଥ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ଏକାନ୍ତ ସୁନ୍ଦରତମ କରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି ।

ଏଥି ପୂର୍ବ ଛାନ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଆମ ଅନୁସନ୍ଧାନକୁ ଆସି ପାରିନାହିଁ । ତେଣୁ ଦିଆଯାଇ ପାରିନାହିଁ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଊନତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ରାଗ—କାମୋଦୀ

ସଲକ୍ଷଣ ଲକ୍ଷ୍ମଣସଙ୍ଗେ ଘେନି ସୁକ୍ଷଣ

ଗମୁଁ ଈକ୍ଷଣୁ ଲୁହମାନ

ହାହା ସୀତା ଅମତା—ଧରୀ ଦେଲୁ କି ଚିନ୍ତା

ଧାତା ଲିଖନ ହେଲା ଆନ ଗୋ

ସୁଶୋଭାଙ୍ଗି

ତୋ ବିନା ବିନାରେ ନବୀନା

ଆଉ ମୋ ଶରଣ ନାହିଁ ନା

ଭାବିନୀ ଭାବ ଯେତେଭାବି ଭାବି ନିରତେ

ତେଜଳୁ କାହା ଘେନି ମନା ଗୋ । ୧ ।

କଥା—ସର୍ବ−ଲକ୍ଷଣ−ସଂପନ୍ନ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ସାଥିରେ ଘେନି ଯାଉ ଯାଉ ନେତ୍ରରୁ ଅତ୍ୟଧିକ ଲୁହ ବହିଯାଏ । ସେ କହୁଥାନ୍ତି—‘ହାୟ ହାୟ ! ରେ ଅମୃତାଧରୀ ଜାନକୀ ! ମୋତେ କି ଚିନ୍ତା ତୁ ଦେଲୁ ନାହିଁ ? ଭାବୁଛି ତୋତେ ମୋତେ ଯେ ବିଧାତା ଯୋଡ଼ି ଦେଇଥିଲା ତାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ବୋଧହୁଏ ଭିନ୍ନ ହେଲା । ରେ ଉତ୍ତମ ଶୋଭନୀୟଦେହା ! ରେ ଚିର ତରୁଣୀ ! ତୋ ବ୍ୟତିରେକେ ତୋ ଅଭାବରେ ନାଃ ଆଉ ମୋର ଶରଣ କିଛିହେଲେ ନାହିଁ, କାରଣ ତୁ ମୋର ଏକମାତ୍ର ଶରଣ ଥିଲୁ । ରେ ଭାବନୀ ! ତୋର ଯେତେ ବିଳାସ ଓ ଅନୁରାଗ ଆଦିକୁ ନିରନ୍ତର ଭାବି ଭାବୁଛି ତୁ କାହା ଲାଗି ନିଷେଧ ଥିବା ବିଷୟ ତ୍ୟାଗ କଲୁ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୋ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କୁଟୀର ବାହାରକୁ ଆସିଲୁ ବା ମତେ ତ୍ୟାଗ କରି ଚାଲିଗଲୁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସଲକ୍ଷଣ—ସମସ୍ତ ସୁଲକ୍ଷଣ ସଂପନ୍ନ ଅର୍ଥାତ୍ ରାମ । ସୁକ୍ଷଣ- ଉତକଯ ନା ସୁଦୀର୍ଘ ସମୟମାନ । ଗମୁଁ- ଯାଉ ଯାଉ । ଈଷଣୁ- ନେନ୍ତ୍ରରୁ । ମାନ- ସମୂହ, ଯେପରି କଥାମାନ, ଲୁଗାମାନ, ଘରମାନ । ଇତ୍ୟାଦି । ଅମୃତଧରୀ—ଯାହା ଅଧରରୂ ଅମୃତ ଝରେ, ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦରୀ ସୁକୋମଳ ବଦନୀ ସୁଭାଷିଣୀ ନାରୀ । ଲିଖନ- ଭାଗ୍ୟଲେଖା । ଆନ- ଅନ୍ୟଥା । ତୋ ବିନା- ତୋ ବ୍ୟତିରେବେ । ବିନା- ଅଭାବ । ନା- ନାହିଁ । ସୁଶୋଭାଙ୍ଗି- ପରମ ରୂପବତୀ । ନବୀନ- ଚିର ନୂତନା । ଭାବିନୀ- ଚିନ୍ତାଶୀଳା, ସୁଲକ୍ଷଣା । ପ୍ରିୟତମା, ସ୍ବାମୀପ୍ରତି କାମୁକୀ । ଭାବ- ବିଳାସ, ଅନୁରାଗ । କାହା ଘେନି- ଅନ୍ୟ କାହା ସକାଶେ । ମନା- ନିଷୋଧ ।

ପାଠାନ୍ତର । ସଲକ୍ଷଣ ସଙ୍ଗେଣ ଘେନିଣ ସୁଲକ୍ଷଣ । ଈଷୁଣ ଗମେ ଲୁହମାନ । ହାହା ମୋ ସୀତାମୃତାଧରୀ । ଧାତା ଲେଖନ । ଶୋଭାଅଙ୍ଗି । ତୋ ବିନା ନାହିଁନା ନବୀନା । ନବୀନା ନାହିଁ ମୋ କାମନା ।

ରୁଷି−ଋଷି−ମୋହିନୀ ଗୁଣକୁ ଗୁଣି ଗୁଣି

ଋଷ୍ୟମୂକାଦି ତଳେ ମିଳୁ

ବାଳୀ ବଳେ ବଳିଷ୍ଠକଶ୍ୟପ ଚାଟ−ଚାଟ

କନିଷ୍ଠ କୂଟେ କୂଟେ ବିଳ ସେ

ଚାରିମନ୍ତ୍ରୀ

ସଙ୍ଗତେ ନଭଗ−ତନକ

ବିଚାରେ ରବିର ଆତ୍ମକ

ମାର୍ଗେ କେ ଆସୁଛନ୍ତିମାଗଣ ଧରିଛନ୍ତି

ଯାଆ ତୁ ବଟୁ ରୂପେ ହେଜ । ୨ ।

କଥା—ରୁଷି ପଳାଇ ଥିବା ଋଷିମାନଙ୍କ ମୁଗ୍‌ଧକାରିଣୀ ଜନକନନ୍ଦିନୀଙ୍କର ଗୁଣକୁ ଭାବି ଭାବି ରାମ ଋଷ୍ୟ ମୂକ ନାମକ ପର୍ବତ ତଳରେ ପହଞ୍ଚିଳେ, ଯେଉଁଠିକି ଦପୀ ବାଳୀ ବଳରେ ଏବଂ କୂଟତା ଯୋଗୁଁ ତାର କନିଷ୍ଠ ଭାଇ ସୁଗ୍ରୀବ ଉକ୍ତ ପର୍ବତ ଖୋଲରେ ଚାରି ମନ୍ତ୍ରୀ, ଯଥା—ସୁଷେଣ, ଜାମ୍ବବାନ୍, ନଳ ଏବଂ ହନୁଙ୍କ ସହିତ ଥିଲେ । ସୁଗ୍ରୀବ ବିଚାର କରି ହନୁଙ୍କୁ କହିଲେ—ଦେଖ ଏହି ପଥରେ ଧନୁଶର ଧରି କିଏ ସେ ଆସୁଛନ୍ତି । ନିଜ ଅଙ୍ଗକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣରୂପରେ ସଜ୍ଜିତ କରି ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଅ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରୁଷି—ଅଭିମାନ କରିଥିବା ଅର୍ଥାତ୍ ରୁଷିକରି ପଳାଇଥିବା । ଋଷିମୋହିନୀ—ଯାହାଙ୍କର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ମୁଗ୍‌ଧ କରିଥାଏ । ଗୁଣ—ସଦ୍‌ଗୁଣମାନ । ଗୁଣି ଗୁଣି—ଭାବି ଭାବି । ଋଷ୍ୟମୂକ—ଏକ ସ୍ୱନାମ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପର୍ବତ । ଅଦ୍ରି—ପର୍ବତ । କଶ୍ୟପଚାଟ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । କଶ୍ୟପଚାଟ ଚାଟ—ସୂର୍ଯ୍ୟପୁନ୍ତ୍ର ସୁଗ୍ରୀବ । କନିଷ୍ଠ—ବାଳୀର କନିଷ୍ଠ ସୁଗ୍ରୀବ । କୂଟେ—କପଟରେ । କୂଟେ—ପର୍ବତରେ । ବିଳୁ—ଗୃହାରୁ । ନଭଗ—ପବନ । ନଭଗତନୁଜ—ହନୁମାନ । ରବିର ଆତ୍ମଜ—ସୁଗ୍ରୀବ । ମାର୍ଗେ—ପଥରେ । ମାର୍ଗଣ—ଧନୁଶର । ବଟୁ—ବ୍ରାହ୍ମଣ । ହେଜ—ପାର୍ଥକ୍ୟ ବିଚାର ।

ପାଠାନ୍ତର । ଋଷ ଯୋଗି ମୋହିନୀ । ଋଷ୍ୟମୂକ ପର୍ବତେ ମିଳୁ । ପାଶରେ ନଭତ୍ସ ଅନୁଜ । କହଇ ରବିର ଆତ୍ମକ । କେ ମାର୍ଗେ ଆସୁଛନ୍ତି ମାର୍ଗଣ ଧରିଛନ୍ତି । ଯାଅ ତୁ କଟୁରୂପେ ଦ୍ୱିଜ ।

ଅର୍କପୁତ୍ର ବଦତିଉକ୍ତି ସୂକ୍ତି ମାରୁତି

ବେଦ ଅଧ୍ୟାୟି ରୂପ ଧରି

ରାମେ ରାମ ପାଶରେପ୍ରବେଶିଣ ସତ୍ୱରେ

ପଚାରେ ତଥ୍ୟ ତଥ୍ୟକରି ସେ

ତପଃଶୀଳ

କାହାର ଅଟ ତୁମ୍ଭେ ବାଳ

କିବା ନିମେନ୍ତ ଏଥି ଚଳ

କଟା ମୁକୁଟ ପଟ୍ଟଧର ହୋଇ ଉଚ୍ଚାଟ

ଭେଟିବ କାହାକୁ ତତକାଳ ସେ । ୩ ।

ପିନାକ−ଅରି ଭଣିକୋଶଳ ନୃପମଣି

ଦଶରଥଜ ଅଟ ଆମ୍ଭେ

ବୈମାତୃଙ୍କ ସତ୍ୟରେଅରଣ୍ୟାନୀ ମଧ୍ୟରେ

ଗମନ୍ତେ ଭେଟ ହେଲ ତୁମ୍ଭେ ହେ

ଋତ୍ୱି କେଶ

ପିଣ୍ଡ ରଖାଇ ମୋ ଜୀବନ

ନେଲା କେ ଦୁର୍ଦ୍ଦଣ୍ଡ ଭଣ୍ଡନ

ଉଷର୍ବୁଧ ଦହନକଲା କି ଦଭବନ

ବାମାଙ୍ଗୀ ହୀନେ ତେସନ ହେ । ୪ ।

(୩) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅର୍କପୁତ୍ର—ସୁଗ୍ରୀବ । ବଦତି ଉକ୍ତି—କହିବା କଥାରେ । ସୂକ୍ତି—ଉତ୍ତମ ଭାଷଣ, ସଦ୍‌ବଚନ । ତଥ୍ୟ ତଥ୍ୟ—ଗୋଟି ଗୋଟି ।

ପାଠାନ୍ତର—ପଚାରେ ତଥ୍ୟ ତଥ୍ୟ କରି—ଦେଖିଣ ପଚାରି ଉଚ୍ଚାରି । କିବା ନିମେନ୍ତ ଏଥି ଚଳ—କି ନିମିତ୍ତରେ ବନେ ଚଳ । ଜଟା ମୁକୁଟ ପଟ୍ଟ, ଧରି ହୋଇ ଲମ୍ପଟ ।

(୪) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପିନାକ ଅରି—ହରଧନୁ ଭଙ୍ଗକାରୀ, ରାମ । ଋତ୍ୱିକେଶ—ବ୍ରାହ୍ମଣଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଦର୍ଭ—ପବିତ୍ର କୁଶ, ତୃଣ, ଦୂର୍ବା । ଉଷଶର୍ବୁଧ—ଅଗ୍ନି । (ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ରୋଚନାଦବିଶ୍ୱାନ ଦେବାନୁଷର୍ବୁଧଃ ।)

ପାଠାନ୍ତର—ବୈମାତୃଙ୍କ ଛଳରେ । ଶତୃ ମାତୃ ସତ୍ୟରେ । ଋତ୍ୱିକେଶ—ଭୂସୁରେଶ ପିଣ୍ଡେ ରଖିଣ ମୋ ଜୀବନ । ରସଦର୍ଦ୍ଦୁ ବାହନ, କଲା ବିଦର୍ଭବନ ।

କପୀଶ ବାଣୀ ଶୁଣିମସ୍ତକେ ନ୍ୟସ୍ତ ପାଣି

ପ୍ରଶସ୍ତେ ସୁସ୍ଥ କରି ଭଣି

ଝଟକ ବରାଟକହୀପେଶ ସେ ହାଟକ—

ଦେହୀ ଝପଟେ ନିଏ ପୁଣି ସେ

ତରଣୀରେ

ତରସ୍ତେ ତ୍ରସ୍ତ ପାଇ ବ୍ୟସ୍ତେ

ରାମ ରାମ କହି କାକୁସ୍ତେ

ମଞ୍ଚତଳେ ଚଞ୍ଚଳେଫିଙ୍ଗିଣ ସବିକଳେ

ବାର୍ତ୍ତା ଦେବାକୁ କହି ସୁସ୍ଥେ ସେ । ୫ ।

କଥା—ହନୁ (କପୀଶ) ସେ ବାଣୀ ଶୁଣି ମୁଣ୍ଡରେ ହାତ ଯୋଡ଼ି(ନ୍ୟସ୍ତପାଣି) ଉଦାରତା ପ୍ରଯୁକ୍ତ (ପ୍ରଶସ୍ତେ) ଶୋଭନୀୟ ଭାବରେ, (ସୁସ୍ଥେ) ଭଣିଲେ କନକ ଲଙ୍କାର ରାଜା (ଝଟକ ବରାଟକ ଦ୍ୱୀପେଶ) ସେହି କନକଦେହାକୁ ତରତରରେ (ଝପଟେ) ରଥରେ (ତରଣୀରେ) ନେଇଗଲା । ହାୟ ହାୟ ସେ ବନ୍ଦନୀୟା ଜଣକ ଭୟ ପାଇ ବ୍ୟସ୍ତରେ ରାମ ରାମ ଏପରି ଅତି ବିନୀତ ଭାବରେ (କାକୁସ୍ତେ) କହି ମଞ୍ଚ ତଳକୁ ଶୀଘ୍ର ଫିଙ୍ଗି ଦେଇ ବିକଳ କ୍ରନ୍ଦନରେ ବାର୍ତ୍ତା ଦେବାକୁ କହି ଯାଇଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କାକୁସ୍ଥ—ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ରାଜା ।

ପାଠାନ୍ତର—ପ୍ରସ୍ତୁତ ମୁଁ ମୁଁ କରି ଭଣି । ଝଟକ ବରାଟକ, ବିଶେଷେ ସେ ହାଟକ, ଦେହ ଝଟକି ନିଏ ପୁଣି । ତରସ୍ତେ—ପରାସେ ! ଗମଇଁ ସେ ଚଞ୍ଚଳେ ପାଇଣ ସବିକଳେ ।

ହରି ଭୟେ ବାରଣଯଥା କରି ବା ରଣ

ହରି ଭୟରେ ତଥା ହରି

କ୍ଷିତି କା ଜାତ ବିଳେଲୁଚିଅଛି ସେ ବିଳେ

ଅଙ୍ଗାଭରଣ ପାଇ କରି ସେ

ରଖେ ଯତ୍ନେ

ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଧନ ଧନ ରତ୍ନେ

ଚଳନ୍ତ ଋଷ୍ୟମୂକେ ରତ୍ନେ

ମର୍କଟେଣ କପଟେକୂଟେ ପେଷେ ନିକଟେ

ହରିରାଟ ଭୟରେ ପୁଣ ସେ । ୬ ।

ସଦାଗତି−ସନ୍ତତିସଙ୍ଗେ କରିଣ ଗତି

ଅହିମକର ସୁତେ ଭେଟି

ଦେଖି ସୁଖୀ ସେକ୍ଷଣିସ୍ତତିଲା ସେ ସେକ୍ଷଣି

ମସ୍ତକେ ନ୍ୟସ୍ତି ପାଣି ଉଠି ସେ

ଶଂଖ ଗଦ—

ଭୂଷଣ ସୁଷେଣ ତକ୍ଷଣ

ସନ୍ତାପ ତାପ ଉତ୍ତାପନ

ସୁଶାନ୍ତ ଶାନ୍ତ କରିସୁବୋଧେ ବୋଧ କରି

ସଚେତ କଲେ ସେଲକ୍ଷ୍ମଣ ସେ । ୭ ।

(୬) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ହରି—ସିଂହ । ବାରଣ—ହସ୍ତୀ । ହରି—ମର୍କଟ । ଅଙ୍ଗାଭରଣ—ଅଙ୍ଗର ଅଳଙ୍କାର । ହରିରାଟ—ବାଳୀ । କୂଟେ—କପଟରେ ।

ପାଠାନ୍ତର । ହରି ଭୟ । କ୍ଷତିକା ଜାତ ବିଳେ । ଯେତେ ଯତ୍ନ । ରଖେ ନିର୍ଦ୍ଧନ ଧନରତ୍ନ । ଚଳନ୍ତେ ଋଷ୍ୟମୂକ ରତ୍ନ । ମର୍କଟେଣ ନିକଟେ ।

(୭) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସଦାଗତ—ପବନ । ଅହିମକର—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଶଂଖ, ଗଦ, ସୁଷେଣ—ଏମାନେ ସୁଗ୍ରୀବର ସହାୟ ।

ପାଠାନ୍ତର । ଦେଖି ସୁଖୀ ସେକ୍ଷଣି । ଦେଖି ଶୁଣି ସେକ୍ଷଣି । ନ୍ୟସ୍ତ—ନ୍ୟସ୍ତି । ସୁଶାନ୍ତ ଶାନ୍ତି କରି । ସୁବୋଧ ବୋଧି କରି ।

ବାନରେ ବନବାସୀବନବାସରେ କ୍ଳେଶି

ଧାତା ଲେଖିଛି ବେନି ଏକ

ରାଷ୍ଟ୍ର ତନଜାନୁକପତ୍ନୀକଷ୍ଟ ସହଜ

ହରିଙ୍କି ହରିକି ଏ ଏକ ସେ

ବି ନାୟକ

ବିନାୟକରେ କେ ନାୟକ

ଏକ ବଂଶେ ଉଦ୍ଭବମିତ୍ର ହେବା ସମ୍ଭବ

ବୋଲାଅ ପାଣିକ ସାୟକ ସେ । ୮ ।

କଥା—ଆପଣ ବନବାସରେ କ୍ଳେଶ ଲଭୁଛନ୍ତି । ମୁଁ ବାନର ହୋଇ ମଧ୍ୟ ବପବାସରେ କଷ୍ଟରେ ଅଛି । ଧାତା ଏକା ଦୁଃଖ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦେଇଛି । ତୁମ୍ଭେ ରାଷ୍ଟ୍ର ହରାଇଛ, ପତ୍ନୀ ହରାଇଛ ଏବଂ ନିଜର ଅନୁଜଙ୍କ ସହିତ କଷ୍ଟ ଭୋଗୁଛ । ମୁଁ ମଧ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ହରାଇଛ, ପତ୍ନୀ ହରାଇଛ, ଏମନ୍ତ କି ଅନୁଜ ସ୍ୱରୂପୀ ମୋର ସଖାଗଣ ମେ ସହିତ କଷ୍ଟ ଭୋଗୁଛନ୍ତି । ତୁମ୍ଭେ ହରି ସ୍ୱରୂପୀ ନାରାୟଣ ମନୁଷ୍ୟ, ମୁଁ ହରି ସ୍ୱରୂପୀ ବାନର ଅଟେ । ତୁମ୍ଭେ ନାରାୟଣ ସ୍ୱରୂପୀ ହେତୁ ଗରୁଡ଼ର ପ୍ରଭୁ ଅଟ । ମୁଁ କିନ୍ତୁ ବିନାୟକ କି ବିଘ୍ନରେ ଏକ ଅଗ୍ରଣୀ ମହାନ୍ ଅଟେ । ଏକ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥାଏ ; ତେଣୁ ମିତ୍ର ହେବା ସମ୍ଭବ । ଆପଣ ଧନୁର୍ଦ୍ଧ।ରୀ ଅଟନ୍ତି ମୁଁ ଖଡ଼୍‌ଗଧାରୀ ଅଟେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପାଣିକ—ପଣକ୍ରୀତ ଧାରଣକର୍ତ୍ତା । ସାୟକ—ଧନୁଶର, ଖଡ଼୍‌ଗ । ବି—ପକ୍ଷୀ ।

ପାଠାନ୍ତର । ହରି ହରିକି କିଏ ଏକ ସେ । ଏକ ବଂଶ ଉଦ୍ଭବ ।

ତୁମ୍ଭ ଆର୍ତ୍ତ କର୍ତ୍ତନକରିବି ବର୍ତ୍ତମାନ

ନିବର୍ତ୍ତ ହୋଇବ ମଇତ୍ର

ବୋଲୁଁ ସୁଗ୍ରୀବ ଗ୍ରୀବ ଫୁଲାଇଣ ଉଦ୍‌ବେଗ

ବୋଲଇ ଏକଇ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ହେ

କର୍କଶରେ

ଶକ୍ରନନ୍ଦନ ବଳାଶରେ

ବେଧା ବିଧାନ ଧ୍ୟାନପଲାଶ ଅଛି ଜାଣ

ପ୍ରାକର୍ମ୍ମେ ଫିଙ୍ଗ ହେ ସତ୍ୱରେ ହେ ।୯।

କୋଳ ରୂପେ ଭୂଭାରଯବମାତ୍ରେ ବଳୀର

ସର୍ବ ଗର୍ବକୁ ଖର୍ବ କଲେ

ଅଙ୍ଗୁଷ୍ଠି ଅଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରେସ୍ଥିତ ଅସ୍ଥିକି ଶୀଘ୍ରେ

ଅନ୍ତରୀକ୍ଷରେ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ସେ

ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡଜା

ତର୍କେ ବିଚାର କରେ ମଜ୍ଜା

କରମାଳୀର କର ତେଜା

ମେଦାଦି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଷ୍ଟଗହ୍ୱରେ ଯଥାକାଷ୍ଠ

ଏଣୁ ଏ ବୋଲାଇ ଦୂତଜା ସେ ।୧୦।

(୯) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଆର୍ତ୍ତ କର୍ତ୍ତନ—ଦୁଃଖ ନିବାରଣ । ଗ୍ରୀବ—ବେକ । ଶକ୍ରନନ୍ଦନ—ବାଳୀ । ଉଦ୍‌ବେଗ—ଉତ୍କଣ୍ଠାରେ । ବଳା—ତନ୍ତ୍ରବିଦ୍ୟା । ବେଧା—ବିଧାତା । ପ୍ରାକର୍ମ୍ମେ—ଯେତେ ଶକ୍ତି ଅଛି ।

ପାଠାନ୍ତର—ବୋଲଇ ଏକର ବୃତ୍ତାନ୍ତ ।

(୧୦) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କୋଳ—ଶୂକର । ଯବ—ଅଳ୍ପ ପରିମାଣ । ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡଜା—ସୂର୍ଯ୍ୟଠାରୁ ଜନ୍ମ, ସୁଗ୍ରୀବ । କରମାଳୀ—ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଅଗ୍ନି । ପାଠାନ୍ତର—କରିମଜ୍ଜା । ସୂକ୍ଷ୍ମ—ଶୁଷ୍କ । ଦୂତଜା—ଦୂତଘା ।

ଜଳଦ−ପତି ସୁତକହେ ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତ

ସିନ୍ଧ ଗଛକୁ ଛେଦିବାରେ

ପବନାରି ତହିଁ ରେବେଷ୍ଟିତ ଅଛିବାରେ

ବିଚ୍ଛେଦ ଚ୍ଛେଦ ତହିଁ ବାରେ ହେ

ରଘୁତ୍ତମ

ବୀର ପ୍ରାକର୍ମ୍ମ ରେ ପ୍ରାକର୍ମ

କେଶରୀ କେ ଏ ସରିସମ

ଭୂଜଙ୍ଗପତି ଭୂଷାବକ୍ର ତେଜି ମନୀଷା

ତୀର ପ୍ରହାରୁଁ ଶବ୍‌ଦଭୀମ ସେ । ୧୧ ।

ସନ୍ତୋଷ ରବିସୁତହିତମତ ଭାବିତ

ମିତ୍ର ଗୁଣ ତ ଶତ ଶତ

ରୁକ୍ଷମିତ୍ର ସହିତଏମନ୍ତ ସେହି ମତ

ଉଷତ ଚିତ୍ତରେ ସନ୍ତତ ସେ

ବୀରଭଦ୍ର

ଅଗ୍ରଜ ଶତ୍ରୁ ଦେଖା ବ୍ୟଗ୍ର

ଶେଷ ଦଶାରେ କରି ତୀବ୍ର

ବାଳୀ ବଳ ଦଳିଣବାଳୀ ହେଳେ ଦେଇଣ

ଚଳିବ ଈଶ କରି ଶୀଘ୍ର ସେ । ୧୨ ।

(୧୧) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଜଳଦପତିସୂତ—ଇନ୍ଦ୍ରସୁନୁ ବାଳୀ । କହେ—କହିଥାଏ ।

ପାଠାନ୍ତର । ଛେଦ—ଛେଦି । ଅଚ୍ଛିବାରେ—ଅଛିବାରେ । ଶବ୍ଦ—ଅତି ।

(୧୨) ପାଠାନ୍ତ । ମିତ୍ର ଗୁପତ ସତସତ—ବନ୍ଧାମିନ୍ତ୍ର । ଉଷତ—ଉକଜ । ଦଳିଣ—ଚଳିଣ । ଚଳିବ—ଚଳିବି ।

ନୀରଦାବିନ୍ଦୁଗାତ୍ରବେନି ଘେନି ସଙ୍ଗତ

ଅବ୍ମ ବାନ୍ଧବ ସୁତଗତ

ସର ସରଣୀ ମଧ୍ୟତାଳ ତାଳି ଶବଦ

ଜାଣି ପୂଚ୍ଛନ୍ତି ରଘୁସୁତ ହେ

ନିଶାଈଶ

ମନ୍ଦ ମନ୍ଦ କର୍ଣ୍ଣକ ବାସ

ଦ୍ୱନ୍ଦ ଇନ୍ଦ୍ର କଲା ବିଶେଷ

ବାରମ୍ବାର ବାରସ୍ତ୍ରୀ ବାରମ୍ବାର ଝଟତି

ପେଷନ୍ତି ନୃପତି ତପେଶ ହେ । ୧୩ ।

ହରି ହରି ଦ୍ୱାରରେହରି ସେ ହରଷରେ

ହରି ଅନୁଜ ଧରି ମିଳି

ଘଡ଼୍‌ଘଡ଼ି ରଡ଼ି ଛାଡ଼ିଶୁଣି ଦନ୍ତ ରଗଡ଼ି

ଝଟତି ଧପଟି ସେ ବାଳୀ ସେ

ପାଶେ ମିଳି

ମାଇଲା ବଜ୍ର ମୁଥ ତୋଳି

ବହଇ ରକତ ନିକିଳି

ଗର୍ଜି ତର୍ଜି ବିଭାଜିପଲାଏ ମୃତ୍ୟ ହେଜି

ଋଷ୍ୟମୂକରେ ଯାଇ ମିଳି ସେ । ୧୪ ।

(୧୩) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କର୍ଣ୍ଣକ—ନିୟନ୍ତା, କର୍ଣ୍ଣଧାର, ଦୀର୍ଘବାହୁ ।

ପାଠାନ୍ତର । ଅବ୍‌ଜ—ଅହ । ନିଶାଈଶ—କିସଈଶ । ବାରସ୍ତ୍ରୀ—ଅରସ୍ତ୍ରୀ ।

(୧୪) ପାଠାନ୍ତର । ଦନ୍ତରଗଡ଼ି—ଦାନ୍ତକାମୋଡ଼ି । ଝଟତି−ଧପଟି—ଧପଟି ଧଇଲା । ବିଭ୍ରାଜି—ବିଭ୍ରତି । ମୃତ୍ୟୁ—ମୃତ ।

ବଣାଠଣା ନ ପାଇଅନ୍ୟ ବିଳରେ ଯାଇ

କାକୁସ୍ତେ ମହାତ୍ରସ୍ତ ପାଇ

ଦମ୍ଭ କୁମ୍ଭ ଭଂଜନମୃତ ଶବକୁ ଘେନ

ହୋଇଛି ଅତି ଦୁଃଖୀ ସେହି ସେ

ବୀର ସିଂହ

ସୁମନେ ଗମନେ ତତ୍‌କ୍ଷଣେ

ଖୋଜି ଭେଟିଲେ କିଛିକ୍ଷଣେ

କିଞ୍ଚିତ ମିତ୍ର ଗାତ୍ରେବଳ ନାହିଁ ଯେ ମାତ୍ରେ

ଚଞ୍ଚଳେ ଚଳ ଆଉ କ୍ଷଣେ ସେ । ୧୫ ।

ସ୍ୱାଥେ ବ୍ୟର୍ଥେ ଅନର୍ଥେନିରାଶେ ସେ କଦର୍ଥେ

ନୃପନାଥରେ ନାହିଁ ଆଶ

ବୋଲୁଁ ରାଘବ ବେଗଭାଷନ୍ତି ସେ ଉଦ୍‌ବେଗ

ବଚନ ଲାଘବେ କି ଯଶ ସେ

ଚିହ୍ନହୀନ

ଏକତ୍ର ଗାତ୍ର ହେ ମଇତ୍ର

ଏଣୁ ନ ମାରି କଙ୍କପତ୍ର

ସୁଧୀର ଚିତ୍ତ ଧୀରେପ୍ରବୋଧି ଏ ବିଧିରେ

ବୋଲିଣ କଲେ କୋଳାଗ୍ରତ ସେ ।୧୬।

(୧୫) ପାଠାନ୍ତର । ତ୍ରସ୍ତ—ଭୟ । ଭଂଜନ—ଭାଜନ । ଶବକୁ—ସମ୍ଭବ । କିଞ୍ଚିତ ମିତ୍ର ଗାତ୍ରେ—କିଞ୍ଚିତ ମାତ୍ର ଗାତ୍ରେ । ଚଞ୍ଚଳେ ଚଳ—ଚଞ୍ଚଳ ଚଳ ।

(୧୬) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କଙ୍କପତ୍ର—ଶର । କଦ—ଜଳ, ଦୁଃଖ ।

ପାଠାନ୍ତର । ସାର୍ଥେ—ସ୍ୱାର୍ଥ । ନିରାଶେ ସେ କଦର୍ଥେ—ମୋହରେ ତେଜିବା ସେ । ବଚନ—କିଯଶ, ପ୍ଳବଗ ଲାଘବେ କି ଭାଷ । ସୁଧୀର—ସୁଧୀରେ । ପ୍ରବୋଧି—ଯାଅ ବିଧିରେ ଧୀରେ । ବୋଲିଶ ମଇତ୍ରେ କଲେ କୋଳାଗ୍ରତ ସେ ।

ବାଳୀ ପ୍ରବଳ ବଳହେଲାପ୍ଳ ବଗ−କୁଳ−

ଶାର୍ଦ୍ଦ ଳକୋଟି କିବା ମେଳ

ସଦାଗତି ଗତିରେଧାଇଁଯାଇ ଧାତିରେ

ଭୀ ତେଜି ନିର୍ଭୀକେ ପ୍ରବଳ ସେ

ବାରଣାରି−

ଦ୍ୱାରେ ଗର୍ଜ୍ଜିତ ଅଜସ୍ରରେ

ସନ୍ଧିଲା ବଜ୍ର ପତନରେ

ତାରାପତି−ଶ୍ରୁତିରେମାତ୍ର ଅନ୍ତରୀକ୍ଷରେ

ରୋଷେ ତୋଷେ ମିଳି ସେ ଖରେ ସେ । ୧୭ ।

ଦନ୍ତୀକି ଦନ୍ତୀ ମାତିବେନିବଳ ଯୁଝନ୍ତି

କ୍ଷିତି ପତନ ଧାତିକାରେ

କ୍ଷିତି−ଦୁହିତା−ପତିତୀବ୍ର ବେଗରେ ଶ୍ରତି

ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଟାଣି ବିନ୍ଧି ଶରେ ସେ

ବକ୍ଷପୃଷ୍ଠେ

ବାଜି ବାଜିଲା ଯାଇ ହୃଷ୍ଟେ

ବାଳୀ ବଳିଷ୍ଠ କହେ କଷ୍ଟେ

ଦଶରଥ−ନନ୍ଦନସୁଲକ୍ଷଣ ଘେନିଣ

ବାହାରି ମନୁ ଯାଇ ଚାଟେ ସେ ।୧୮।

(୧୭) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପ୍ଲବଗ—ବାନର । ପ୍ଲବଗକୁଳ−ଶାର୍ଦ୍ଦୂଳ—ବାନର କୁଳର ବ୍ୟାଘ୍ର । ସଦାଗତି—ପବନ । ବାରଣ ରିଦ୍ୱାରେ—ସିଂହଦ୍ୱାରରେ ।

ପାଠାନ୍ତର—ଦ୍ୱାରେ ତର୍ଜି ଗର୍ଜି ଶେଷରେ ।

(୧୮) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦନ୍ତୀ—ଦନ୍ତାବଲ ହସ୍ତୀ । କ୍ଷିତି ଦୁହିତାପତି—ରାମ । ପାଠାନ୍ତର—କ୍ଷିତି ପବନ ।

ନାକଶ୍ରେଷ୍ଠ−ନନ୍ଦନକହେ କମ୍ପାଇ ପୂଣ

ହରି ହରିରେ ନେଲ ପ୍ରାଣ

କି ଯଶ ପଉରଷହେଲା ତୋର ପ୍ରକାଶ

ମିତ୍ରାରି ବୋଲି ମାରି ବାଣ ସେ

ବଧିଲଇଁ

ଘରଣୀ ହରିଣ ରାବଣ

ନେଇଛି ସେ ଆଣି ଦେବେଣ

କିସ୍କିନ୍ଧେଶ ପ୍ରକାଶ−ସେ କାର୍ଯ୍ୟେ ହେବ କ୍ଳେଶ

କହନ୍ତି ତହୁଁ−ରଘୁରାଣ ! ।୧୯।

ଶଲ୍ୟ କାଢ଼ି ବିଶଲ୍ୟକର ମୋତେ କୌଶଲ୍ୟ

ବୈକୁଣ୍ଠ ବୈକୁଣ୍ଠ ମୁଁ ଯିବି

ସେନକ ସେ ମହୀମହୀଶ ଉଚ୍ଚେ କହି

ମହୀରେ ଶୋଇଲାକ ଭାବି ସେ

ହରଷରେ

ହରି ସେ ହରି ସିଂହାସନେ

ରାଜାଧି ବିଧି ସିଧିପଣେ

ଉଚ୍ଚାଟେ ଯୁବରାଟେକରାଇ ବାଳୀଚାଟେ

ତାରା କୋଳରେ ରାଜ୍ଞି ପଣେ ସେ । ୨୦ ।

(୧୯) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନାକଶ୍ରେଷ୍ଠ—ସ୍ୱର୍ଗାଧିପ ଇନ୍ଦ୍ର । ନାକଶ୍ରେଷ୍ଠ ନନ୍ଦନ—ବାଳୀ । ହରି—ବିଷ୍ଣୁ ରୂପୀ ରାମ । ହରି—ମାଙ୍କଡ ।

ପାଠାନ୍ତର । ବଧିଲଇଁ—ବିନ୍ଧିଲଇଁ । ଦେବେଣ—ଦେବଣ ।

(୨୦) ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଶଲ୍ୟ—ଶର । ବିଶଲ୍ୟ—ଉଶ୍ୱାସ, ଶଙ୍କାହୀନ । କୌଶଲ୍ୟ—ରାମ । ବୈକୁଣ୍ଠ—ବିଷ୍ଣୁ ।

ପାଠାନ୍ତର—ଶଲ୍ୟ ଦେହରେ ଶଲ୍ୟ । ବୈକୁଣ୍ଠ—ବଇକୁଣ୍ଠା ଶୋଇଲା ସେ । ସିଧି—ସିଂହ । ଯୁବରାଟେ—ଯୁନରାଟେ । ରାଜ୍ଞିପଣେ—ରାଧପଣେ ।

ବିବାସିତ ବିବେକବିବ୍ରତ ବିମନସ୍କ

ବଳୀରେ ଦେଇ ବିମୋକ୍ଷଣ

ବିଶ୍ୱରେ ହେଲେ ଧନ୍ୟତାଙ୍କ ପଦାବ୍କେଧ୍ୟାନ

ବିନାୟକର ନିତିଦିନ ସେ

ରାମ ରାମ

ମୃଗାକ୍ଷୀ ମୈଥିଳୀ ରମଣ

ଛେଦନ୍ତି ଅଖିଳ ଅଜ୍ଞାନ

ଦିଗ୍‌ବିଜୟୋ ଯାନାମ ଅଗ୍ରେ ଦିହୁଡ଼ି ସମ

ଯୁଗ ଦେବତା ନମୋନମ । ୨୧ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ ବିବାସିତ—ବନବାସୀ । ବିବେକ—ବିଚାର । ବିବ୍ରତ—ଅସ୍ଥିର । ବିମନସ୍କ —ଅନ୍ୟମନସ୍କ । ବିମୋକ୍ଷଣ—ମୁକ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଚୋଖି ବୃତ୍ତରେ ଷୋହଳ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ବାଳୀବଧ ପରେ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାର ରାଜପଦବୀ ଦାନ କରି ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ପର୍ବତଶିରରେ ରହି ବର୍ଷା ସମୟ ଅତିବାହିତ କଲେ । ସେତେବେଳେସେ ତାଙ୍କ ପ୍ରିୟା ସୀତା ଘେନି ଯେ ବ୍ୟାକୁଳ ଥିଲେ ତାହା କବି ତାଙ୍କ ପୂର୍ବଜସୂରୀମାନଙ୍କ ସହିତ ତାଳ ପକାଇ ଗାଇଛନ୍ତି ଏକାନ୍ତି ମର୍ମ୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ଭାଷାରେ ।

ରାମ ପ୍ରିୟା ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇ କହିଛନ୍ତି—ଏ ବର୍ଷାକାଳ ମୋର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହେବ ।

ଏକାଳ ସଂଘଟ ଘଟ ଘଟନେବାକୁ ମୋ ଘଟ ଘଟ

ପକ୍ଷୀଏ ବିଘଟ ହେବଟି ପୁଣି

ହଂସ ବଶେ ହଂସ ତୁଟିବ

ଆଗତ ବିଗତ ସତପଥ ହେଜିବ ।

ଏ କାଳାନ୍ତକ ଘଟଣାର ଆଡ଼ମ୍ୱର ମୁହୂର୍ତ୍ତ ମାତ୍ର ମୋ ଦେହର ପ୍ରାଣପକ୍ଷୀ

ବିନଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ । ଏପରି ମାତ୍ସର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ମୋର ପ୍ରାଣବାୟୁ ତୁଟିଯିବ ।

କେବଳ ଅତୀତ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ ସତ୍ୟପଥ ହିଁ ହେଜୁଥିବ ।

ଏ ବର୍ଣ୍ଣନା ଯେତେ ପ୍ରାଣସ୍ପର୍ଶୀ ଭାବରେ ଯେଉଁ କବି ଯେତେ କରିଥିଲେହେଁ ତାହା ତଥାପି ଚିରନୂତନ ସବୁବେଳେ । ଏ ବିଳାପ କେବଳ ଏ ଦେଶରେ ନୁହେଁ, ଏ କାଳରେ ନୁହେଁ, ଏହା ସବୁ ଦେଶର, ସବୁ କାଳର ଏକ ଅନବଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ । ରାମ ବର୍ଷାର ପ୍ରଚଣ୍ଡ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଏପରି ବିହ୍ୱଳ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମା ପ୍ରତି ଏପରି ବ୍ୟାକୁଳତା ଆଣିଛନ୍ତି, ଯାହା ତାଙ୍କ ଛଡ଼ା ଆଉ କେଉଁ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ଘଟିଛି ମନେକରି ହୁଏ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ଲବ୍‌ଧ କ୍ଳେଶ ଖଣ୍ଡିବାଲାଗି ବିଶେଷକରି ପାଖରେ ବସାଇ ସେ କିପରି ପ୍ରଣୟିନୀର ଆଲିଙ୍ଗନ ଲଭିବେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ବୀଣାଜିଣା କିଣାବାଣୀ ଶୁଣିବେ ଏଥିପାଇଁ ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇ ଉଠିଛନ୍ତି । ମାନବ ଜାତିରେ ନରନାରୀର ଏହି ପ୍ରୀତି ମଧୁରତାଠାରୁ ଆଉ ଅଧିକ ସତ୍ୟ ଅଧିକ ଉତ୍‌କର୍ଷ ସୁଖ କେବେ ନ ଥାଏ ।

ଏକମାତ୍ର ଭୂଷଣ ମୁଦିଟିକୁ ସେ କିପରି ଦୂତଦ୍ୱାରା ଜାନକୀଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇବେ ଏଥିପାଇଁ ଅତି ବ୍ୟାକୁଳ ହେବା ପରେ ଶରତଋତୁ ଆରମ୍ଭରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ପ୍ରାସାଦ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚି ଦୂତଦ୍ୱାରା ସଂବାଦ ପ୍ରେରଣ କରିଛନ୍ତି ।

ରୂପସୀ ତାରା ଏବଂ ରୋମାଙ୍କୁ କୋଳରେ ଘେନି କାମ ସୁଖରେ ଅନ୍ଧ, ପୁଣି ଦୋଳିରେ ଝୁଲୁଥିବା ସୁଗ୍ରୀବ ନିଜର ପୂର୍ବ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ଭୁଲି ଦୂତକୁ କହିଛି, ସେ କେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଯା ପଚାରି ଆ । ଲକ୍ଷ୍ମଣ କହିଛନ୍ତି—

ଯେ ରାମ ଏ ବିଭୂତିଦତ୍ତ

ତାଙ୍କ ଅନୁଜ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାମ ବିଦିତ ।

ଏହି ରାଜ ବିଭୂତି ତୁମକୁ ଯେଉଁ ରାମ ଦେଇଛନ୍ତି, ତାଙ୍କରି ଅନୁଜ ଲକ୍ଷ୍ନଣ ଆସିଛନ୍ତି ।

ତଥାପି ସୁଗ୍ରୀବର ଚୈତନ୍ୟ ଫେରିନି । ସେ ପରିହାସରେ ବିଭୂତିକୁ ପାଉଁଶ, ରାମଙ୍କୁ ହରିଣ, ଆଶୋକ ବୃକ୍ଷ ବୋଲି କହି ସେ ରାମ କିଏ ବୋଲି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଛି । ଏହାପରେ କବି ଲେଖିଛନ୍ତି—

ତର୍କ ଶୁଣି ଅର୍କବଂଶଅବତଂଶ ମହାରୋଷ

କର୍କଶେ କାର୍ମ୍ମୁକେ ବାଣ ବସାଇ ଟାଣି

ଭିଡ଼ି ଛାଡ଼ି ଦ୍ୟନ୍ତେ ରଡ଼ିଯଥା ମେଘ ଘଡ଼ିଘଡ଼ି

ଶଇଳୁ ଉପଳ ଝଡ଼ି ପଡ଼ିଲା ଜାଣି

ବାଜି ବାଜି ଦୋଳ ସ୍ତମ୍ଭରେ

ଦୋଳି ପରେ ଢଳିପଡ଼ୁଁ ତୋଳି ତାରାରେ ।

ଏଠି ବାଜି ଅର୍ଥ ବାଣ । ବାଜି ଅର୍ଥ ବାଜିବାରୁ । ବାଣକୁ ଏପରି ମାରିଦେଲେ ଯେ ଦୋଳି ଏକାବେଳେ ଛିଡ଼ିପଡ଼ିଲା । ତାରା ଅର୍ଘ୍ୟସ୍ଥାନ ଧରି ଆସି ମଣାଇ ଜଣାଇ ଭଣାଇଲା—’‘ପୋଷାଜନ ନାଶିବାର ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନାହିଁ ।”

ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସନ୍ତୋଷ ହେବାରୁ ସୁଗ୍ରୀବ ତାଙ୍କୁ ଦେଖାକରି ନିଜର ସୈନ୍ୟ ବଳ ଘେନି ରାମଙ୍କୁ ଦେଖାକଲା ଏବଂ ନିଜର ଭ୍ରମ ଜଣାଇ ଶରଣ ପଶିଲା ।

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଲୀଳାରେ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଗାନ କଲେ ଏପରି ମଧୁର ଓ ଆହ୍ଲାଦଦାୟକ ହୋଇଥାଏ ଯେ ବାରଂବାର ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହୋଇଥାଏ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ ଚୋଖୀ)

ବନଜ ଜିତ ବରନସଙ୍ଗେ ଅନୁକ ଘେନିଣ

ଗ୍ରୀଷ୍ମାନ୍ତରେ ଶିଖରି ଶିଖରେ ରହିଣ

ବନ ଘନ ଘନ ଘନବିଶେଷେ ରଡ଼ି ତର୍ଜନ

ବର୍ଷୋତ୍‌ପଳକୁ ସର୍ଜନ କରଇ ପୁଣ

ଶାମୁକ ଚମକ ଅନେକ

ଅମ୍ୱର ଆଚ୍ଛନ୍ନ ବିଷକଣ୍ଠ ନତ୍ତକ । ୧ ।

ଚଞ୍ଚଳେ ଚପଳା ଖେଳାଦେଖା ନୀଳା କଳା ଧଳା

ଶକ୍ର ବକ୍ର କୋଦଣ୍ଡ ଦଣ୍ଡକୁ କାଢ଼ିଲା

ହରିତ ତ୍ୱରିତ ଘୋଟିହରି ଦିଗତ ଜ୍ୟୋତିଟି

ହଟି କୁଜ୍‌ଝଟି ପ୍ରକଟି ଘୋଟି ଆଇଲା

ଶୁଷ୍କ ପୁଷ୍କରରେ ପୁଷ୍କର

ସ୍ଥଳ ଅସ୍ଥଳ କେଦାର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ରୋତର । ୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବନଜ—ମେଘ । ଜିତ—ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟ । ବରନ—ବର୍ଣ୍ଣ । ବନଜଜିତ ବରନ —ରାମ । ଗ୍ରୀଷ୍ମାନ୍ତରେ—ଗ୍ରୀଷ୍ନଶେଷରେ । ଶିଖରିଶିଖରେ—ପର୍ବତଶୃଙ୍ଗରେ । ଘନ—ସାନ୍ଦ୍ରଗାଢ଼; ଅବିରତ । ଘନଘନ—ମୁହୁର୍ମୁହୁ । ବନ—ଜଳ । ବର୍ଷୋତ୍‌ପଳ—ବର୍ଷା ସମୟର ଜଳପୁଷ୍ପ; ପଦ୍ନ ନୁହେଁ । ଶାମୁକ—ଗେଣ୍ଡା । ଚମକ—ବିଦ୍ୟୁତ୍‌ଚକ୍‌ ଚକ୍‌ । ଅମର ଅଚ୍ଛନ୍ନ—ମେଘ ଘୋଟି ରହିବାରୁ । ବିଷକଣ୍ଠ—ମୟୂର । ନର୍ତ୍ତକ—ନୃତ୍ୟକାରୀ । ଶତ୍ର ବକ୍ର କୋଦଣ୍ଡ ଦଣ୍ଡ—ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ । ନୀଳାକଳାଧାଳା—ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗବିଶିଷ୍ଟ । ହରିତ—ଶ୍ୟାମପୀତ ମିଶ୍ରିତ ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ନି । ତ୍ୱରିତ—ଶୀଘ୍ର । ହରି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ହରିଦିଗ—ପୂର୍ବଦିଗ । ହଟି—ହଟାଇ । କୁଜ୍‌ଝଟି— କୁହୁଡ଼ି । ପୁଷ୍କର— ଜଳାଶୟ । ପୁଷ୍କର— ପଦ୍ମ । ଶୁଷ୍କ— ଶୁଖିଗଲା । ସ୍ଥଳ— ଶୁଖିଲା ଭୂଇଁ । ଅସ୍ଥଳ—ଜଳରାଶି । କେଦାର—ବିଲ ।

ପାଠାନ୍ରତ—୧—ବିସର୍ଜେ ରାତି ନିର୍ଜନ(ବିଶେଷେ—) ବଷୋପଳ ।

୨—ଚଞ୍ଚଳା ଚଞ୍ଚଳେ ଖେଳା । ଦିଶେ କଳା ନୀଲ ଧଳା । କୋଦଣ୍ଡ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପଡ଼ିଲା । ହରବିଗତ ଜ୍ୟୋତିଟି । ହାଟକ ଝଟି ପ୍ରକଟୀ ଶୁଷ୍କ ପୁଷ୍କରିଣୀ ପୃଷ୍କର । ସ୍ଥଳ ଅସ୍ଥଳ କେ ବାରି ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ରୋତର ।

କାମିନୀ ହୃଦ ପଦକକାମିଜନଙ୍କ ନାୟକ

ଦକ ଦକ ସଂପୁଟକ କଲା ଉତ୍ସକ

ଅହିତ ଅହି ଧ୍ୱଂସକପ୍ରାୟ ଅହିତ ହିତକ

କାମ କମାଣ ପଞ୍ଚକ ମାର ଶାୟକ

ବିରହିଣୀ ବିରହିଣଏ

ଅଶନ ବସନ ବାସ ବିଷ ପରାୟେ । ୩ ।

ବାଳୀନାଶ ବାଳୀହୀନହେବାରୁ ଅତି ଉଚ୍ଛନ୍ନ

ଛନ୍ନ ହୋଇ ବୀରବର ଏସନ ଭିଣି

ଏକାଳ ସଂଘଟ ଘଟଘଟ ନେବାକୁ ମୋ ଘଟ

ଘଟପକ୍ଷିଏ ବିଘଟ ହେବଟି ପୁଣି

ହଂସ ବଶେ ହଂସ ତୁଟିବ

ଆଗତ ବିଗତ ସତପଥ ହେଜିବ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ—(୩)ଯେ କାମିନୀ ହୃଦୟର ପଦକ ସ୍ୱରୂପୀ ପୁଣି କାମୀଜନଙ୍କ ନାୟକ ଅଟନ୍ତି ଏପରି ଯେ ସୀତାହରା ରାମ । ଦକଦକ—ଭୟତ୍ରସ୍ତ । ସଂପୁଟକ—(ହୃଦୟ) ପେଟରା । ଉତ୍ସକ—ଉତ୍କଣ୍ଠିତ । ଅହି—ପଥିକ, ସର୍ପ । ଅହିତ—ଅମଙ୍ଗଳ । ହିତକ—ହିତକାରୀ । କମଣ—ତୋପ, ଧନୁ । ଶାୟକ—ଶର । ପଞ୍ଚକ—ପାଞ୍ଚ (କାମର ପଞ୍ଚଶର) । ଅଶନ—ଖାଦ୍ୟ । ବସନ— ଦେହବସ୍ତ୍ର । ବାସ—ଗୃହ ।

ବାଳୀ—(୪)ନାରୀ । ବାଳୀ—ମର୍କଟ ଯୃଥପତି କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାରାଜା । ବୀରବର—ରାମ । ଘଟ—ଆଡ଼ମ୍ୱର । ସଂଘଟ—ଘଟନା । କାଳ—ସମୟ । ଘଟ—ମୁହୂର୍ତ୍ତ । ଘଟ—ଦେହ । ଘଟପକ୍ଷୀ—ପ୍ରାଣ ପକ୍ଷୀ । ବିଘଟ—ବିନିଷ୍ଟ । ହିଂସବଣେ—ମତ୍ସର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ । ହଂସ—ପ୍ରାଣବାୟୁ । ଆଗତ—ଭବିଷ୍ୟତ । ବିଗତ—ଅତୀତ । କେବଳ ସତ୍ୟ (ସତ) ପଥ ହେଜୁଥିବ ।

ପଠାନ୍ତର—(୩) କାମିନୀ ଜନନାୟକ, କାମିନୀ ଜନନାୟକ । ଅହିତ ଅହି ବଂଶକ, ବିହିତ ହିତ ନାଶକ । ବିରହିଣ ବିରହଣିଏ ।

(୪) ବାଳୀହୀନେ । ଅତି ଉଚ୍ଛନ୍ନେ । ଚାହିଁ ଅନୁଜ ବଦନେ । ନେବାକୁ ମୋ ଘଟଘଟ । ଘନ ପରାୟେ ବିଘଟ ହେବଟି ପୁଣି । ହଂସବସୁ ହଂସ ତୁଟିବ ।

ପଲ୍ଲବ ଶାଲାରେ ଚାପ−ପାଣି ଅନେକ ବିଳାପ

କରି ବିରହିଣୀ ତାପ ହୋଇ ବିଶେଷ

ସତେ ବଲ୍ଲଭୀ ଲଭିବିଲବ୍‌ଧ କ୍ଳେଶକୁ ଖଣ୍ଡିବି

ବିଶେଷକରି ଆଶ୍ଳେଷ ବସାଇ ପାଶ

ସୀତା ସୀତା ବିଶେଷିତାରେ

ବୀଣାଜିଣା କିଣାବାଣୀ ଶୁଣିବି ତାରେ । ୫ ।

ମୁଦିରେ ଧୀରେ ଅଧୀରେକହନ୍ତି ଯା ଯା ସଧୀରେ

ସୁନାରୀ ପାଶେ ସଧୀରେ କହ ବେଗିରେ

କହ ମୋ ଉଦ୍ଦେଶୋଦ୍ଦେଶ୍ୟକ୍ଳେଶ ନ ସହିଣ କ୍ଳେଶ

ନ କରୁଥିବ ନାରୀଶ ହୋଇ କାତର

ତରତରେ ଯାଅ ହେ ଧୀର

ନିଗମଧର ବିହିଲା ହୋଇ ନିଷ୍ଠ ର । ୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସୀତା—ପରମ ରୂପବତୀ । ବିଶେଷିଣ—ଅତ୍ୟୁତ୍‌କୃଷ୍ଟ । ମୁଦି—ଅଙ୍ଗୁଳୀୟଜ, ମୁଦିକୁ କହନ୍ତି ।

ସୁନାରୀ—ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ରମଣୀ ସୀତା । ଉଦ୍ଦେଶ—ସମ୍ବାଦ, ଖବର । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ—ଅଭିପ୍ରାୟ । କ୍ଳେଶ—ଯନ୍ତ୍ରଣା, ଦୁଃଖ ।

କ୍ଳେଶ—କୋପ । ନିଗମଧର—ବ୍ରହ୍ମ । (ନିଗମ–ବେଦ)

ପାଠାନ୍ତର— (୫) ଶାଲାରେ—ଶାଳାରେ । ବିରହଣୀ ପ୍ରାପ୍ତ । ସୀତା ଦିଶଇ କି ସୀତାରେ ।

(୬) ମୂର୍ବିରେ ଧୀରେ ଅଧୀରେ । ମୋ ନାରୀ ପାଶେ ବିଧିରେ କହ ବ୍ୟଗ୍ରରେ । କହ ମୋ ଭାବ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ୍ଳେଶ ନ ରହିବ କ୍ଳେଶ ।

ବର୍ଷାନ୍ତ ଅନ୍ତ ଅନ୍ତରେଉର୍ମ୍ମିଳା ସଖେ ସତ୍ୱରେ

କିସ୍କି ନ୍ଧ୍ୟେଶ୍ୱର ପାଶରେ ମିଳି ଝଟତି

କରେ ଅରି ଗର୍ବ ନାଶସୀମନ୍ତେ ଫଣା ବିଶେଷ

ପଙ୍କକାରି ଜିତ ପାଶେ ମିଳି ତଡ଼ିତ

ଗୁରୁ ଗୁରୁ ତରୁ ତଳରେ

ଉଭା ଶୋଭା ଲୋଭା ହୋଇ ବୀର ସେ କାଳେ । ୭ ।

ଦୂତେ ପଚାରି ଉଚାରିକହ ଯାଇ ଦଣ୍ଡଧାରୀ

ପାରୁଶରେ ଶୀଘ୍ରକରି ଚପଳେ ମିଳି

ଲକ୍ଷ୍ମଣେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପୂର୍ଣ୍ଣକର୍ଣ୍ଣିକାର ଦୀପ୍ତି ମାନ

ପଞ୍ଚାନନ ଦ୍ୱାରେ ଉଭା ଅଛନ୍ତି ବଳି

ବାର୍ତ୍ତାବହ ଜବନ ଗଲା

ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଦ୍ୱାରେ ପ୍ରବେଶ ବୋଲି ବୋଇଲା । ୮ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବର୍ଷାନ୍ତ—ବର୍ଷାକାଳ । ଅନ୍ତ—ଶେଷ । ଅନ୍ତରେ—ଅବସର ସମୟରେ । ଉର୍ମ୍ମିଳାସଖେ—ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ଫଣା—ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଶେଷଦେବଙ୍କ ଅବତାର ହେତୁ ଫଣା ବିଶିଷ୍ଟ; ତେମୁ ଅତି କ୍ରୁଦ୍ଧ−ଯାହା ଅରି−ଶତୃ ଗର୍ବ ନାଶକରେ । ସୀମନ୍ତେ—ମସ୍ତକରେ । ପଙ୍କଜାରି—ବର୍ଷା । ବର୍ଷାଜିତ—ଶରତ୍‌ଋତୁ । ଗୁରୁ—ମହାନ୍ । ଗୁରୁତରୁ—ପୂଜ୍ୟତରୁ, ଅଶ୍ୱତ୍‌ଥାଦି । ଚପଳେ—ଶୀଘ୍ରେ । ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପୂର୍ଣ୍ଣ—ସୌଭାଗ୍ୟଶାଳୀ, ଶ୍ରୀମାନ୍ ! କର୍ଣ୍ଣକାର—କନିଅର ଫୁଲପରି ତପ୍ତ କାଞ୍ଚନବର୍ଣ୍ଣ । ପଞ୍ଚାନନ—ସିଂହ । ବାର୍ତ୍ତାବହ—ଦୂତ, ଦ୍ୱାରୀ । ଜବନ—ଶୀଘ୍ରେ । ତ୍ୱରେ—ଉତ୍କଣ୍ଠାରେ ସତ୍ୱରେ—ଉତ୍କଣ୍ଠା ସହିତରେ ।

ପାଠାନ୍ତର — (୭) ଉର୍ମ୍ମିଳେଶ ସେ ସତ୍ତ୍ୱରେ । ସୀମନ୍ତେ ଫଣା ବିକାଶ । ପଙ୍କଜାରି ଜାତ ପାଶେ ମିଳି ତଡ଼ତି ।

(୮) ବାର୍ତ୍ତାବହ ବହନ ଗଲା ।

କେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସେକ୍ଷଣଏକ୍ଷଣ ବୁଝିଣ ଆଣ

ସୁକ୍ଷଣ ଈଷଣ ମାତ୍ରେ ପଚାରି ଦ୍ୱାରୀ

ଆଜ୍ଞା ବ୍ୟାପ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତରକେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସତ୍ୱର

ତ୍ୱରିତ ହିତ ବିଚାର କହ ବିଚାର

ଯେ ରାମ ଏ ବିଭୂତି ଦତ୍ତ

ତାଙ୍କ ଅନୁଜ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାମ ବିଦିତ । ୯ ।

ଦ୍ୱାସ୍ଥ ପଚାରି ଉଦନ୍ତଆଗତ ଗତ ତ୍ୱରିତ

ବୃତ୍ତାନ୍ତ ନୃପତି ପାଶେ ତ୍ୱରିତ ଭାଷ

ବିଭୂତି ଭୂତି କେ ରାମରାମ ଆରାମ କେ ରାମ

ବିଭ୍ରମେ କେ ରାମ ରାମ ଏହା ପ୍ରକାଶ

ବାଣୀ ଶୁଣି ଭଣିଲା ଦ୍ୱାରୀ

ଜାଣି ପୁଣି ଚାପ ପାଣି ମନେ ବିଚାରି । ୧୦ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୯) ସୁକ୍ଷଣ—ସୁବିଧା ସମୟ ଦେଖି । ଈକ୍ଷଣ ମାତ୍ରେ—ଆଖିଠାରି ପଚାରନ୍ତେ । ଦ୍ୱାରୀ—ଦ୍ୱାରୀକୁ । ସେକ୍ଷଣ—ସେ ସମୟରେ । ଏକ୍ଷଣ—ବର୍ତ୍ତମାନ । ବ୍ୟାପ୍ତ—ବିସ୍ତାରିତ, ଆଚ୍ଛନ୍ନ । ହିତ ବିଚାର—ଯେବେ ମଙ୍ଗଳ ଭାବୁଛ, ତ୍ୱରିତ ବିଚାର କହ, ସତ୍ୱର କେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତର ଦିଅ । ଯେ ରାମ ଏ ବିଭୂତି (ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ) ଦେଇଛନ୍ତି— ।

(୧୦) ଦ୍ୱାସ୍ଥ—ଦ୍ୱାରୀ । ଉଦନ୍ତ—ବାର୍ତ୍ତା । ଗତ ଆଗତ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ତ୍ୱରିତ (ଶୀଘ୍ର) ନୃପତି ପାଖରେ ଭାଷିଲା । ବିଭୂତି—ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ, ପାଉଁଶ । ଭୂତି—ମହିମା, ସଂପତ୍ତି । ରାମ—ରମଣୀୟ । ଆରାମ—ସୁଖ, ବଗିଚା । ବିଭ୍ରମେ— ଭ୍ରମଣ କରେ, ! ଭ୍ରମରେ ବିଭୂତି ଭୂଷିତ କେଉଁ ରାମ, ରମଣୀୟ ବଗିଚାରେ ସେ କେଉଁ ରାମ ? (ଅଶୋକ) ଭୁଲରେ (ବିଭ୍ରମେ) କେଉଁ ରାମ ରାମ ବୋଲି ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ରାମ—ହରିଣ । ରାମ—ଘୋଟକ । ରାମ—ଅଶୋକ ବୃକ୍ଷ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୯) ଏକ୍ଷଣ—ଏକ୍ଷଣି । ଆଜ୍ଞା ପ୍ରାରତିମାତର—ତୁରନ୍ତ ନିଜ ଭରେଣ କହ ବିଚାରି ।

(୧୦) ବ୍ୟସ୍ତେ ପଚାରି ଉଦନ୍ତ । ଭୂତ—ଭୀତ । ବିଭ୍ରମ କେ ହୁଏ ରାମ ।

ତର୍କ ଶୁଣି ଅର୍କ ବଂଶଅବତଂଶ ମହା ରୋଷ

କର୍କଶେ କାର୍ମୁକେ ବାଣ ବସାଇ ଟାଣି

ଭିଡି ଛାଡ଼ି ଦ୍ୟନ୍ତେ ରଡ଼ିଯଥା ମେଘ ଘଡ଼ଘଡ଼ି

ଶଇଳ ଉପଳ ଝଡ଼ି ପଡ଼ିଲା କାଣି

ବାଜି ବାଜି ଦୋଳି ସ୍ତମ୍ଭରେ

ଦୋଳି ପରେ ଢଳି ପଡ଼ୁଁ ତୋଳି ତାରାରେ । ୧୧ ।

ଉଚିତ ଚିତ୍ତେ ସଚେତେସୁସ୍ଥ କରାଇ ମସ୍ତକେ

ବସାଇ ରସାଇ ତହିଁ ମିଶାଇ କହି

ତାରା ବାଳୀ ଅର୍ଘ୍ୟସ୍ଥାଳୀ କରେ ଧରି ଯାଇ ମିଳି

ନିଉଛାଳି କଲେ ଶୀଘ୍ରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣେ ଯାଇ

ମଣାଇ କଣାଇ ଭଣାଇ

ପୋଷାଜନ ନାଶିବାର ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନାହିଁ । ୧୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୧) ଅର୍କ ବଂଶ ଅବତଂଶ—ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ତର୍କଶୁଣି—ଯୁକ୍ତି ଶୁଣି । ମହାରୋଷ— ଭୟାନକ କ୍ରୋଧ କଲେ । କାର୍ମୁକେ—ଧନୁରେ । ଉପଳ—ପଥର । ବାଜି—ବାଣ । ବାଜି—ବାଜି କରି । ଦୋଳି ସ୍ତମ୍ଭରେ— ଯେଉଁ ଦୋଳିରେ ସୁଗ୍ରୀବ ଦୁଇ ରାଣୀଙ୍କୁ ଧରି ମଜା କରୁଥିଲା ତାହାରି ଖୁମ୍ବରେ । ତୋଳି—ତୋଳି ଧଇଲା ।

(୧୧) ଉଚିତ ଚିତ୍ତେ—ପ୍ରକୃତ କଥା ସମଝାଇ । ତାରା-ବାଳୀ—ତାରା ନାରୀ । ନିଉଛାଳି—ବନ୍ଦାପନା । ଭଣାଇ—କହିବା । ପୋଷାଜନ—ରକ୍ଷା କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୧) ଶୈଳୁଁ କି ଉପଳ । ଦୋଳିପୁର ।

(୧୨) ଉଚିତେ ସତେ ସଚେତେ ସୁସ୍ଥ କରାଇ ସମସ୍ତେ । ନିଉଛାଳି କଲେ ଶୀଘ୍ରେ । ମଣାଇ ଜଣାଇ ଭଣ୍ଡାଇ ।

ଶୁଣନ୍ତେ ଶାନ୍ତି ସନ୍ତୋଷବାଳୀ ବାଣୀ ଉର୍ମ୍ମିଳେଶ

ସୁଧୀର ଧୀର ହୋଇଲେ ଅଧୀର ତେଜି

ଅଙ୍ଗଦ ଉରେ ଅଙ୍ଗଦଅଙ୍ଗ ବଶରେ ପ୍ରମୋଦ

ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅଙ୍ଗ ବଳ ରଙ୍ଗେ ବିରାଜି

ଦେଖି ସୁଖୀ ତତକ୍ଷଣରେ

ସୁଗ୍ରୀବ ଉଦ୍‌ଗ୍ରୀବ ଚିତ୍ତ ଯିବା ଇଚ୍ଛାରେ । ୧୩ ।

ମୁଖ ରାବ ଶବଦରେଦିଗ ବିଦିଗ ଉଚାରେ

ପ୍ରଚରେ ଘୋଟିଲେ ଅସ୍ତ ଶାଖାମୃଗରେ

ଚଳି ପ୍ରଚଳି ଚଞ୍ଚଳେଧୂଳି ଉଡ଼େ ଖମଣ୍ଡଳେ

କେହୁ ବଳା ବଳି ଚଳେ ଆଗ ପାଖରେ

ରବିସୁତି ମିତ ହିତରେ

ସୁଗ୍ରୀବ ଉଦ୍‌ବେଗ ମେତ ଗମେ ସତ୍ୱରେ । ୧୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୩) ବାଳୀ—ନାରୀ । ବାଣୀ—କଥା । ବାଳୀ ବାଣୀ—ମଧୁର ବଚନ । ଅଧୀର—ଅଧୈର୍ଯ୍ୟ । ସୁଧୀର—ବିଜ୍ଞ । ଧୀର—ଶାନ୍ତ । ଅଙ୍ଗଦ—ବାଳୀ ପୁତ୍ର । ଉରେ—ବାହୁ । ଅଙ୍ଗଦ—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଳଙ୍କାରର ବିଶେଷ । ଅଙ୍ଗବଳ— ସ୍ୱସୈନ୍ୟଗଣ ।

(୧୪) ଶାଖାମୃଗ—ବାନର । ଖମଣ୍ଡଳ—ଆକାଶ । ରବିସୁତ−ମିତ—ରାମ ।

ପାଠାନ୍ତର । (୧୪) ବିଦିଗ ଦିଗ, ଉଚରେ । ଶାଖା ମୃଗର । ଆଗ ପାଶର । ଉଦ୍‌ବେଗେ ମତେ, (ମେତେ), (ମନେ) ।

ସୁମାଲ୍ୟ ମାଲ୍ୟବନ୍ତରେବିପିନଚର ସବଳେ

ସୁବେଳେ ଦଶରଥକ ପାଶେ ମିଳିଲେ

ଲକ୍ଷ୍ମଣେ ଲକ୍ଷ ପ୍ରମାଣସୁଗ୍ରୀ ଗର୍ବ ଜାଣି ରାମ

ପଡ଼ି ରକ୍ତାବ୍‌କ ଚରଣ ଶରଣ ଗଲେ

ତୋଳି କୋଳେ କୌଶଲ୍ୟାବାଳ

ତାର ପରେ କ୍ଷିତି ସ୍ଥିତି ସକଳ ବଳ । ୧୫ ।

ଅଷ୍ଟ ଦୁର୍ଗ ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମୁକୁଟ ମଣି ସମ୍ରାଟ

ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗିରିସୁତା ଚାଟ କେଶରୀ ଭଣି

ରାଘବେ ରାଘବ ତୋଷ ନାମ ରାଘବ ବିଳାସ

ଭାବ ଲାଭକୁ ପ୍ରକାଶ ବିଦୁଷ ଶ୍ରେଣୀ

ଧ୍ୟାୟି ସାର ନଗ୍ର ଅଗ୍ରଣି

ତରଣି ବଂଶ ଉଦ୍ଭବ ଏ ରସେ ଭଣି । ୧୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୫) କ୍ଷିତିସ୍ଥିତି—ଭୂମିରେ ସମ୍ଭୂତ ହେଲେ । ସୁବେଳେ—ସୁସମୟରେ ।

(୧୬) ଅଷ୍ଟ ଦୁର୍ଗ ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ—ନବ ଦୁର୍ଗର ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗିରି—ହିମାଳୟ । ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗିରିସୁତା ଚାଟ—ବିନାୟକ । କେଶରୀ—ସିଂହ । ତରଣି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସାର ନଗ୍ର ଅଗ୍ରଣି ତରଣି ବଂଶ ଉଦ୍ଭବ—ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ।

ପାଠାନ୍ତର । (୧୫) ସୁବଳେ ସୁବେଳେ ଦଶରଥଜ । ଚରଣ—ଚରଣେ । ତୋଳି କୋଳି କୌଶଲ୍ୟା ବାଳ ।

(୧୬) ଦୁର୍ଗ ଏକ ରଚି ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଧ୍ୟାୟି ଶିର ନଗ୍ର ଅଗ୍ରଣି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଏକତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ରଣ ବିଜେ ହରି ଚଉତିଶା ବୃତ୍ତରେ ଷଡ଼୍‌ବିଂଶତି ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି ।

ରାମ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ ସୀତା ବିରହରେ କାତର ହୋଇ ସୀତାଙ୍କ ଅନିନ୍ଦ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ରୂପଶ୍ରୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ନାନା ପୁରାତନ ଅନୁଭୂତି କହନ୍ତେ ସେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଦୁତମାନଙ୍କୁ ପଠାଇବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଜଣାଇଲେ ।

ତେଣୁ ରାମ ଦୂତମାନଙ୍କୁ କେତେକ ଗୁପ୍ତ ଅନୁଭୂତି ଜଣାଇଲେ ଯାହାଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ସୀତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସୀ ହୋଇପାରିବେ ଏବଂ ଶେଷରେ ହନୁଙ୍କୁ ମୁଦ୍ରିକାଟିକୁ ଦେଲେ ।

ଦୂତମାନେ ନାନା ସ୍ଥାନ ଅନ୍ୱେଷଣ କରି କରି କ୍ଳାନ୍ତ ହୋଇ ଶେଷରେ ସମୁଦ୍ରକୂଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଗୃଧ୍ର ସମ୍ପାତିଠାରୁ ଲଙ୍କାର ରାଜା ରାବଣ ସୀତାଙ୍କୁ ହରିନେଇଥିବା ସମ୍ବାଦ ପାଇଲେ ।

ହନୁ ସମୁଦ୍ର ଲଘଂନ କରି ଲଙ୍କାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ ।

(ଏ ଛାନ୍ଦରେ ବହୁ ପ୍ରମାଦ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କ ଘେନି ରହିଥିଲା । ତାହା ଯଥାସାଧ୍ୟ ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇଛି ଏବଂ କେତୋଟିର ଅର୍ଥ ଜଣାପଡ଼ି ନାହିଁ ।)

ରାଘବ ବିଳାସ

(ରାଗ—ରଣ ବିଜେ ହରି ଚଉତିଶା)

ମିତ୍ରକୁ ଏକାନ୍ତେ ତୁରିତେ ପ୍ରାସନ୍ତେ

ଡକାଇ ଭାଷନ୍ତେ ବାଣୀ

ଦୂତ ଚଳିଯାନ୍ତେ ଘେନିଣ ଉଦନ୍ତେ

ବଦନ୍ତେ ବୀର ଅଗ୍ରଣୀ

ସେ ଉକ୍ତି

ଶୁଣି ପୂର୍ବଦେବର ସନ୍ତତି

ସୁସ୍ଥେ ମସ୍ତକେ ପାଣିକ ନ୍ୟସ୍ତି ସେ । ୧ ।

ଯହିଁ ତହିଁ ରହି ବହୁ କଷ୍ଟ ସହି

ବଞ୍ଚ ଅହି ଅହି ତାପ

ଦହିଲା କନକ ବନକ ଅନେକ

ଧିକ ଉପମା ବିଲୋପ

ତା ହାସ

କାଶୀ ପୀୟୂଷ ହିମ ପ୍ରକାଶ

ବାସ ସୁବାସ ଅଙ୍ଗ ପୀୟୂଷ, ତା । ୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧) ପ୍ରାସନ୍ତେ—ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଃଖ ହେତୁ । ଏକାନ୍ତେ—ନିର୍ଜନରେ । ଉଦନ୍ତେ—ବାର୍ତ୍ତା । ଘେନିଣ— ସକାଶେ । ବୀର ଅଗ୍ରଣୀ—ବୀରଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାମଚନ୍ଦ୍ର । ଉକ୍ତି—ବଚନ, କଥା । ପୂର୍ବଦେବ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସୂର୍ଯ୍ୟସଂତତି— ସୁଗ୍ରୀବ । ସୁସ୍ଥେ—ଥୟରେ । ମସ୍ତକେ ପାଣିକି ନ୍ୟସ୍ତ—ହାତଯୋଡ଼ି ବିନୟର ସହିତ । ଦୂତ ବାର୍ତ୍ତା ପାଇଁ ଚଳିଯିବାକୁ ରାମ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତକୁ ଡାକି ଯାହା କହିଲେ ତାହା ସେ ହାତଯୋଡ଼ି ଶୁଣିଲେ ।

(୨) ଅହି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଅହି—ପଥିକ । ବନକ—ବର୍ଣ୍ଣ । ଦହିଲା—ଦିଗ୍‌ଧ । କନମ—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ । ଅନେକ—ଅଧିକ । ଧିକ ଉପମା ବିଲୋପ—ଯେଉଁଠି ଉପମା ଦିଆଯିବାର କିଛି ନାହିଁ । କାଶ—କାଶତଣ୍ଡି ଫୁଲ, ଅତିଶୁଭ୍ର ପୁଷ୍ପା ପୀୟୂଷ—ଗୋଦୁଗ୍‌ଧ, ଯାହା ଅତିଶୁଭ୍ର । ହିମ—ତୁଷାର, ଯାହା ଅତିଶୁଭ୍ର । ବାସ—ସୁଗନ୍ଧ । ସୁବାସ—ସୌରଭ । ରାମ କହିଲେ—ପଥିକ ଭାବରେ ଆମେ ଯେଉଁଠି ମନ ସେହିଠି ରହି ଖରା ସହିଥାଉଁ । ଆଉଟା ସୁନାର ବର୍ଣ୍ଣଠୁ ଅଧିକ ଯାହା ପାଇଁ ଉପମା ସବୁ ଧିକୃତ ହୋଇ ଶୂନ୍ୟ, ଏପରି ଯେ ମୋର ପ୍ରିୟା କଣ କହିବ ତାର ହାସ୍ୟ କାଶପୁଷ୍ପ, ଦୁଗ୍‌ଧ, ତୁଷାର ପ୍ରାୟ ଶୁଭ୍ର ଅଟେ ପୁଣି ଯାହାର ଦେହ ସୁଗନ୍ଧିତ ସୌରଭରେ ଅମୃତ ପ୍ରାୟ ଅଟେ ।

ପର୍ବ ଶର୍ବରୀ ପୂର୍ବଦେବ ଗର୍ବକୁ

ଖର୍ବ କରଇ ସେ ଆସ୍ୟ

ଗତିଦନ୍ତୀ ମତି କରତି ଝଟତି

ହତ ରତି ଏ ପ୍ରକାଶ

ସେ । କାହିଁ

ରହ ରୋଷ ବହି ବଇଦେହୀ

ତାହା ବିହୀନେ ମୋ ସୁଖ ନାହିଁ ସେ । ୩ ।

ଚାପପାଣି ବାଣୀ ଶୁଣି ସୁଗ୍ରୀ ଭଣି

ସେନ୍ୟ ଡାକିଆଣି ପୁଣି

ସେଚନ ଶୋଚନ ମୋଚନ ରଚନ

ବଚନ ଦିଅ ତ ଭଣି

ହେ । ବିଭୁ

ଯେବେ ବଳ ଚଳିଯିବେ ସବୁ

ଦାରାହରଣ ହୃଦରେ ଭାବୁ ହେ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩) ପର୍ବ ଶର୍ବରୀ—ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ରାତ୍ରି । ପୂର୍ବଦେବ—ପୂର୍ବରୁ ଉଦିତ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଅର୍ଥାତ୍ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚନ୍ଦ୍ରମା । ଆସ୍ୟ—ମୁଖ । ଗତିଦନ୍ତୀ—ଯେ ଗଜ ପରି ଧୀରେ ଗମନ କରେ । ହତରତି—ଅନୁରାଗବିହୀନତା । ରୋଷ ବହି— ଅଭିମାନ କରି । ସେହି ମୋର ବୈହେହୀର ମୁଖ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଚାନ୍ଦର ଗର୍ବକୁ ଖର୍ବ କରିଥାଏ । ତାର ଧୀର ଗଜ ଗମନ ଏବେ ମନେ ପଡ଼ିଲେ ମୋ ଛାତି କରତି ହୋଇ ତା ସହିତ ମୋର ପ୍ରୀତି କିପରି ହତ ହେଲା ଭାବୁଛି । ତାହା ଛଡ଼ା ମୋର ସୁଖ ଏବଂ ଆନନ୍ଦ ବା କାହିଁ ?

(୪) ସେଚନ—ଅଭିଷେକ (କରି) । ଶୋଚନ—ଶୋକ କରିବା । ମୋଚନ—ମୁକ୍ତି ଲାଗି । ରଚନ—ରଚନା, ବାକ୍ୟବିନ୍ୟାସ । ଯବେ—ତୁରନ୍ତ । ବଳ—ସୈନ୍ୟଦଳ ।

ତୁମେ ତୁମ ଦାରାହରଣ କଥା ଭାବୁ ଭାବୁ ଦୂତମାନେ ଚାଲିଯାଇ ଠାବ ଖବର ନେଇ ଚାଲିଆସିବେ ।

ସୁଧୀରେ ମଧୁରେ ମଧୁପୁର ଉକ୍ତି

ଯୁକ୍ତି ଚାରପାଣି ଭାଷି

ପ୍ରଦୀପ ବିଲୋକ ସତୀ ସତ୍ୟ ସତ୍ୟ

ଅନ୍ୟେ ମତି ନ ପ୍ରକାଶି

ସେ । ଏ ତ

ବିହିତରେ ବିହିତ ଉଦନ୍ତ

ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତ ଯୁକ୍ତ ଯୁକ୍ତି ଦତ୍ତ ସେ । ୫ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ (୫) ସୁଧୀରେ—ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ । ମଧୁପ—ଭ୍ରମର, ନାଗର । ଉକ୍ତି—ବିରହୀ ନାଗରର କଥା । ଯୁକ୍ତି—ପ୍ରମାଣ ସହିତ ଉଦାହରଣ ଦେଇ । ଚାପପାଣି—ଧନୁର୍ଦ୍ଧରୀ ରାମ । ବିହିତ—କଥିତ, ଉଚିତ । ଉଦନ୍ତ—ବୃତ୍ତାନ୍ତ, ଖବର । ବ୍ୟକ୍ତ—ପ୍ରକାଶିତ । ଯୁକ୍ତ—ମିଳିତ । ଯୁକ୍ତି—ରୀତି । ରାମ ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ମଧୁର ସ୍ୱରରେ ବିରହୀ ନାଗର ଭାବେ କେତେକ ବ୍ୟବହାର ରୀତି ଯାହା ତାଙ୍କ ପ୍ରଣୟିନୀ ସୀତାଙ୍କ ସହିତ ଗୋପନରେ ଅନୁଭବରେ ଘଟିଥିଲା ତା କହିଲେ । ସେ ସତୀ ଦୀପ ଛୁଇଁ ସତ୍ୟ ସତ୍ୟ କହି ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରିଥିଲା ଯେ—ଅନ୍ୟଠାରେ କେବେ ଚିତ୍ତ ଢ଼ାଳିବ ନାହିଁ । ଏହାହିଁ ଉଚିତ୍ କଥା ତା ମୋ ସମ୍ବନ୍ଧରେ । ତାଙ୍କ ଉଭୟଙ୍କ ମିଳିତ ଜୀବନର ଏହି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କଥାଟି ଦୂତଙ୍କୁ ଦତ୍ତ କରିଦେଲେ ।

ଗୁପତ ଉଦନ୍ତ ପ୍ରଦନ୍ତ କରନ୍ତେ

ଚିତ୍ରକୂଟ କୂଟେ ପଳ

ଭାସ୍କର କରେର ଶୁଷ୍କ କରନ୍ତେଣ

ମନ୍ଦ ମନ୍ଦ ଦ୍ୱନ୍ଦ ବଳ

ସେ । ବଳେ

ଲଖ ଲିଖିତ ଉରକ ସ୍ଥଳେ

ବଳି ପୁଷ୍ଟ ଓଷ୍ଠେ ଚଞ୍ଚୁ ଚାଳେ । ସେ । ୬ ।

ମୂର୍ଖ ବଳିମୁଖଉତ୍‌କଟ ବିମୁଖ

ଦେଖାଉଁ ଦେଖ ବିକଳେ

ଆକୁଳେ କୋଳକରନ୍ତେ ତତକାଳ

ବଳ ଚିତ୍ର ବକ୍ଷସ୍ଥଳେ

ସେ । ଭାଷି

ଦୁଃଖ ପ୍ରଜ୍ଞାରେ ଗଲେକ ଭାସି

ଅନାମିକା ବିଭ୍ମ ସାଭିଳଷି । ସେ । ୭ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୬) ଗୁପତ ଉଦନ୍ତ—ଗୋପନୀୟ କଥା । ପ୍ରଦନ୍ତ କରନ୍ତେ—କହିଲେ । ଚିତ୍ରକୂଟ—ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ପର୍ବତ ବିଶେଷ । କୂଟେ—ଗୃହାରେ । ପଳ—ମାଂସ । ଭାସ୍କର କରେଣ—ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ତାପରେ । ମନ୍ଦ—କାକ । ମନ୍ଦ—ଖଳ, ଦୃଷ୍ଟ, ବାରମ୍ବାର । ଦ୍ୱନ୍ଦ—କଳହ । ବଳ—ରକ୍ତ । ବଳେ—ଜୋରରେ । ଲଖ—ଚିହ୍ନ । ଲିଖିତ—ଅଙ୍କିତ । ଉରକ—କୁଚ । ବଳିପୁଷ୍ଟ— ଋଷିଙ୍କ ବୈଶ୍ୱଦେବ ବଳୀଅନ୍ନ ଖାଇ ପୃଷ୍ଠ ବା ଅଇଣ୍ଠାଖିଆ କୁଆ । ଓଷ୍ଠେ—ଉପର ଅଧରରେ । ରଞ୍ଚୁ—ଥଣ୍ଟ ।

(୭) ବଳିମୁଖ—ମର୍କଟ, ଶିବାନୁଚର । ବିମୁଖ—ବିକୃତ ମୁଖ । ଦେଖ—ଦେଖ କହି ସେ ବିକଳେ ତତକାଳେ ଆକୁଳେ କୋଳ କରନ୍ତେ । ଦୁଃଖପ୍ରଜ୍ଞା—ଦୁଃଖ ଜ୍ଞାନ, ଦୁଃଖ ବୁଦ୍ଧି, ଏକଥା କହି ଦୁଃଖ ଜ୍ଞାନରେ ବୁଡ଼ିଗଲେ । ଅନାମିକା—ମଧ୍ୟମା−କନିଷ୍ଠା ଅଙ୍ଗୁଳିର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଅଙ୍ଗୁଳି । ସାଭିଳଷି—ଅନାମିକା ଅଙ୍ଗୁଷ୍ଠିରୁ ମୁଦ୍ରିକାଟି ବାହାର କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କଲେ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୬) ଗୁପତେ ଉଦନ୍ତ ପ୍ରଦତ୍ତ କରନ୍ତେ ଚିତ୍ରକୂଟେ କୂଟେ ପଳ । ଭାସ୍କର କରରେ । ଆଳି ଭାଳି ମିଳି କେଳିପୁରେ । ଚଣ୍ଡି ପରପର ଖଣ୍ଡି ବାରେ । ଚଞ୍ଚୁ ସ୍ଥଳେ ।

(୭) ଆକୁଳନରେ କୋଳ କରନ୍ତେ ତତ୍‌କାଳ ।

ଦିଶ ଭୁଅ ବାଳଅଞ୍ଚଳେ ଚଞ୍ଚଳ

ଗ୍ରସ୍ତି ତୋଷାର୍ଣ୍ଣବେ ଭାସି

ବିନୟ ବିନୀତନତ ମସ୍ତକ ତ

ଅଙ୍କ ଦଶା ଅବିଶେଷି

ସେ । ବେଳେ

ସୁଚିତରେ ଉଚିତରେ ଭାଳେ

ସୁଧା ବିଲୋକେ ଲୋକାନୁ ଚଳେ । ସେ । ୮ ।

ଚତୁରେ ଚତୁର ଦିଗରେ ଚତୁର

ଚାର ଚତୁରରେ ଚାହିଁ

ବିଚିତ୍ର ଚିତ୍ର ଉପମା ଭ୍ରମା ସୀତା

ବିଶେଷିତା ସୀତା କହି

ସେ । ଯାଇ

ବଦ୍ଧ ସିଦ୍ଧ ନାଗପତ୍ନୀ ଦେହୀ ।

ଭେଟି ଝଟତି ଲେଉଟ କହି । ସେ । ୯ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ (୮) ଦିଶଭୁଅ—ଦିଗବ୍ୟୂହ ଭେଦି ପବନ । ବାଳ—ତନୟ । ଅଞ୍ଚଳେ—କାନିରେ । ଗ୍ରସ୍ତି— ବାନ୍ଧିଲେ । ତୋଷାର୍ଣ୍ଣବେ—ସନ୍ତୋଷ ସମୁଦ୍ରରେ । ଅଙ୍କ— ଚିହ୍ନ ସନ୍ତକ । ଅବିଶେଷି—ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭାବେ ଅପୃଥକ । ସୁଚିତରେ— ଉତ୍ତମ ମନରେ । ଉଚିତ—ଯଥାର୍ଥ । ମୁଦିଟି ରାମଙ୍କ ଆଙ୍ଗୁଠିରୁ ସ୍ୱତତ୍ର ହେବା ଯୋଗୁ ହନୁ ଭାବିଲା ଆଜି ମୁଦି ପକ୍ଷରେ କି ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ନ ଆସିଲା । ସେ ଅପୃତକ୍ ଭାବରେ କେଉଁଦିନୁଁ ରହି ଆସିଥିଲା । ସୁଧା—ଅମୃତ, ଅମୃତମୟୀ ସୀତା । ବିଲୋକେ—ଦର୍ଶନ

ପାଇଁ । ଲୋକନୁ—ଦୃଷ୍ଟି ପଥରୁ । ହେଲେ କଣ ହେବ ସେ ପୃଥକ୍ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅମୃତମୟୀ ସୀତାଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପାଇଁ ଯାଉଛି ରାମଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ପଥରୁ ।

(୯) ଚତୁରେ—ଚତୁରତା ସହିତ । ଚତୁର—ଚାରି । ଚତୁର—ଦକ୍ଷ । ଭ୍ରମା—ଭୁଲ କରିଦେବ । ବିଶେଷିତା—ଅଧିକନ୍ତୁ । ସୀତା—ପରମଶୋଭନୀୟା, କନକ । ବଦ୍ଧ—ଆବଦ୍ଧ । ସିଦ୍ଧ—ଦେବଯୋନି ବିଶେଷ । ନାଗପତ୍ନୀ— ରୂପସୀ ନାଗନାରୀ ।

ପାଠାନ୍ତର—ଦିଶିଭୁଆ ବାଳ । ଚାର ଚତୁରେସେ । ବିଶେଷିଣ ସୀତା କହି । ନାଗପତ୍ନୀ ଦେତ୍ସୀ । ଲେଉଟ ତହିଁ ।

ଦିଗବଳି ଦିଗବଳି ଦିଗବଳି

ଚଳି ପ୍ରଚଳି ଚଳିଲେ

ନାଗ ନଗର ପୁରପରା ଭୂଚର

ସଚରାଚର ବୁଲିଲେ

ସେ । ଅନ୍ତେ

ମାରୁତରେ ମାରୁତି ଭାସନ୍ତେ

କରେ କର ଅଙ୍ଗୁରୀ ଦିଅନ୍ତେ । ସେ । ୧୦ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦିଗ—ପୂର୍ବ, ପଶ୍ଚିମ, ଉତ୍ତର, ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ । ଦିଗ—ସୀମା । ଦିଗ—ଦେଶ, ଅଞ୍ଚଳ; କଷ୍ଟ । ବଳି— ଅଧିକ ଦୂର ଯିବା, ଅଧିକ ଯିବା, ଅଧିକ । ନାଗ—ସର୍ପ, ହସ୍ତୀ, ମେଘ । ପରା—ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, ପ୍ରାୟ । ଭୂଚର—ଭୂପୃଷ୍ଠବାସୀ । ନାଗନଗର—ପାତାଳ । ପୁରପୁରା — ସ୍ୱର୍ଗ । ମାରୁତି—ହନୁ । କରଅଙ୍ଗୁରୀ—ହସ୍ତମୁଦି ।

ପାଠାନ୍ତର—ନାମ ନାଗର ନାଗପୁର ଭୁଚର । ମାରୁନ୍ତରେ ମାରୁନ୍ତ ଭାସନ୍ତେ । ମାର ନରେ ମାରନ୍ତେ

ଭାଷନ୍ତେ । କର ଅଙ୍ଗୁଳୀ କି ସେ ଦିଅନ୍ତେ ।

ପୂର୍ବାପର ପ୍ରତୀଚୀରେଚାର ଗତି

କରି ବ୍ୟଗ୍ର ବନ୍ତେ ଗତେ

ତଦନ୍ତେ ଅନିଳ ଅନିଳକ ମେଳ

କଶ୍ୟପକ ନପ୍ତା ତୃପ୍ତେ

ସେ । ସତୀ

ଅବାଚୀରେ କି ସେ ଅବାସ୍ଥିତି

ସଙ୍ଗେ ସପ୍ତାଙ୍ଗ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଯାନ୍ତି । ସେ । ୧୧ ।

ଶିଖୀ ଶିଖା ଦେଖାଇଣ ସୁକୃତରେ

ସୁକୃତ କୃତ କୃତରେ

ଜୀବନ୍ତ ସନ୍ତତ କରିବୁ ଏମନ୍ତ

ଯେ ସୀତା ସୀତା ସୀତାରେ

ସେ । ବ୍ୟଗ୍ରେ

ପ୍ରାଚୀ ଅବାଚୀ ପ୍ରତୀଚୀ ଦିଗେ

ସ୍ୱାତିକ ଚଳେ ଉଦୀଚୀ ଶୀଘ୍ରେ । ସେ । ୧୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ (୧୧) ପୂର୍ବାପର—ପୂର୍ବ ଭିନ୍ନ । ପ୍ରତୀଚୀ—ପଶ୍ଚିମ । ଅନିଳ—ବାୟୁ ।ଅନିଳଜ—ହନୁ । କଶ୍ୟପଜ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ନପ୍ତା—ନାତି । ଅବାଚୀ—ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ । ସପ୍ତାଙ୍ଗ—ସପ୍ତରଥୀ ।

(୧୨) ଶିଖୀ—ଅଗ୍ନି । ପ୍ରାଚୀ—ପୂର୍ବ । ଉଦୀଚୀ—ଉତ୍ତର । ସ୍ୱାତି—ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ, ତୋଫାନ । ସ୍ୱାତିଜ—ହନୁ । ସୀତା—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିମା । ସୀତା—ପରମ ରୂପବତୀ ।

ଦୃଷ୍ଟେ ଶ୍ରେଷ୍ଟ ଅଷ୍ଟବୀର ଯେ ଗରିଷ୍ଠ

ପରିଶ୍ରେଷ୍ଠେ ଚଳିଗଲେ

ଭ୍ମଜ ଅନନ୍ତରେଅନ୍ତରେ ସତ୍ୱର

ଭୁବନରେ ବିଖ୍ୟାତିଲେ

ସେ । ଭ୍ରମି

କାହିଁ ଛନ୍ତି ବୀରେନ୍ଦ୍ରରମଣୀ

ତ୍ରୟ ଦିଗର ଚାର ଅଗ୍ରଣୀ । ସେ । ୧୩ ।

ବହି ବିହିବାରେତ୍ରିପୁର ମଧ୍ୟରେ

ମହିରେ ନ ରହି ସ୍ଥାନ

ସୁଗତ ବିଗତବିଚିତ୍ରେ ବିଚିତ୍ର

ଭୂମି ବ୍ୟଥା ଲଭି ପୁଣ

ସେ । ବୁଲି

ଇନ୍ଦ୍ର ବହ୍ନି ପିତୃପତି ମିଳି

ନୈର୍ଋତରେ ମରୁ ତହିଁ ଚଳି । ସେ । ୧୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୩) ଦୃଷ୍ଟେ—ଦେଖିଚାହିଁ । ପରିଶ୍ରେଷ୍ଠ—ଶେଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କୁ । ଭୁଜ—ବାହୁ । ଅନନ୍ତ— ଶେଷଦେବ । ଅନ୍ତରେ—ମଧ୍ୟରେ । ବିଖ୍ୟାତିଲେ—ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ । ବୀରେନ୍ଦ୍ର ରମଣୀ—ଜାନକୀ । ତ୍ରୟଦିଗ–ତିନିଦିଗ । ଚାର—ଦୂତ ।

(୧୪) ବିହି ବିହିବାରେ—ବିଧାତା ସୃଷ୍ଟିରେ । ସୁଗତ—ସୁନ୍ଦର । ବିଗତ—ପ୍ରନ୍ଥାନୋଦ୍ୟତ । ଇନ୍ଦ୍ର—ପୂର୍ବ । ଚିହ୍ନି—ଅଗ୍ନି । ପିତୃପତି—ଯମ, ଦକ୍ଷିଣ । ମରୁ—ବୃକ୍ଷଲତା−ହୀନ ଜଳଶୂନ୍ୟ ଭୂମି ।

ପାଠାନ୍ତର । ପୃଷ୍ଠେ ଶ୍ରେଷ୍ଠେ । ପରିଶିଷ୍ଟେ ଚଳିଗଲେ । ବୀରେ ଅନନ୍ତରେ ଅନ୍ତରେ ସତ୍ୱରେ ଶୁଚି ସଞ୍ଚି ନିଘଞ୍ଚର । ସେ । ବୁଲି । ଇନ୍ଦ୍ର ବହ୍ନି ପିତୃପତି ମିଳି ।

ରାବଣ ପୁଣ୍ଡରୀକଶିବ କଳତ୍ର

ବେନିଯୁକ୍ତ ଇନ୍ଦୁପତ୍ନୀ

ଅଞ୍ଜନ ବଳୀଶକୁମୁଦରଦନ

ଛଦନେ ଗଲେକ ଜିଣି

ସେ । ସୀତା

ନ ଦେଖିଣ ବିସ୍ମିତେ ବିସ୍ମିତା

ସର୍ବ ବୀରେ ଚିତ୍ତରେ ଚିନ୍ତିତା । ସେ । ୧୫ ।

ସନ୍ଦେଶ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟବିହୀନେ ବୀରସ

ବିରସେ ବିରସେ ଗତ

ମହିଜା କଷ୍ଟରେମାନସ ଭ୍ରଷ୍ଟରେ

ବୀରଣ ପୁରତେ ସ୍ଥିତ

ସେ । ବୀରେ

ନତ ମସ୍ତକେ ହସ୍ତ ନ୍ୟସ୍ତରେ

ବାର୍ତ୍ତା ବ୍ୟକ୍ତ କରିଣ ବ୍ୟସ୍ତରେ । ସେ । ୧୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୫) ରାବଣ—ସାର୍ବଭୌମ । (ଉତ୍ତର ଦିଗ ଦିଗ୍‌ଗଜ) । ପୁଣ୍ଡରୀକ—ପୂର୍ବ−ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ୍‌ଗଜ । ଶିବ କଳତ୍ର ବେନିଯୁକ୍ତ—କାମ, ସୁପ୍ରତୀକ (ଉତ୍ତର−ପୂର୍ବ ଦିଗ୍‌ଗଜ) ଇନ୍ଦୁପତ୍ନୀ—କୁମୁଦ (ଦକ୍ଷିଣ−ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ୍‌ଗଜ) ଅଞ୍ଜନ— ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ୍‌ଗଜ । ବଳୀଶ—ବାମନ (ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ୍‌ଗଜ) । କୁମୁଦରଦନ—ଐରାବତ (ପୂର୍ବ ଦିଗ୍‌ଗଜ) । ଛଦନ—ପୁଷ୍ପଦନ୍ତ (ପଶ୍ଚିମୋତ୍ତର ଦିଗ୍‌ଗଜ (ଶିବ ଏବଂ ପାର୍ବତୀ ଯୋଗ କରିଛି, ଯେ) ।

(୧୬) କହିଜା—ସୀତା । ବୀରଣ—ଗଭୀର ଭୂମି (ସ୍ଥଳ)

ପାଠାନ୍ତର । ଅଞ୍ଜିଳ ବଳିଏ କୁସୁମର ମନ ଛେଦନେ ଗଲେକ କିଣି । ସୈନ୍ୟ ଚିନ୍ତାରେ ଅତି ଚିନ୍ତିତା । ଖୋଜି ଖୋଜିଣ ବିସୃତା ।

ନାରୀ ଶିରୀ ବିଲୋକନହୀନ ଗୀର

ଶ୍ରବଣେ ଶ୍ରବଣ କରି

କୃତକି ଅଶନିପତନରେ ବହ୍ନି

ଜଳିଉଠେ ଶିଖାପୁରି

ସେ । କାଳେ

ବିଧି ଅବିଧି ଭାବି ବିକଳେ

ତମ ନାଶ ବଂଶକ ଆକୁଳେ । ସେ । ୧୭ ।

ସୁଷେଣ ସଚିବସଚିବ କମ୍ବେଦ

ମାରୁତନ ହର୍ଷେ ଗତ

ବୃତ୍ରାରି ନପ୍ତା ନଳନୀଳ ରବିକ

ଭେଦ ଗନ୍ଧମାର୍ଦ୍ଦ ନତ

ସେ । ଯାଇ

ଅବଟରେ ପ୍ରବେଶିତ ହୋଇ

ଫେରି ବିନ୍ଧ୍ୟାଚଳ କୂଟେ ରହ । ସେ । ୧୮ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅବଟ—ଅକୃତ୍ରିମ ଗର୍ତ୍ତ । ବୃତ୍ରାରି—ଇନ୍ଦ୍ର । ଇନ୍ଦ୍ରନପ୍ତା—ଅଙ୍ଗଦ । କୂଟେ—ଶିଖରେ ।

ପାଠାନ୍ତର । ସୁଷେଣ ସୁଷେଣ ଜମ୍ବେବ ଜମ୍ବେବ ମାରୁତେ ମାରୁତେ ଗତେ । ବୃତ୍ତାନ୍ତ ନପାନ୍ତି ନଳ ନୀଳ ରୁକ୍ଷ । ବୈଦେହୀ ବୈଦେହୀ ଗତେ । ସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୟାଞ୍ଚଳ କୂଟେ ତହିଁ । ଦୃଷ୍ଟ ଅଷ୍ଟ ସୈନ୍ୟ କଷ୍ଟେ ରହି ।

ବିଷାଦେ ବିତଥବିତର୍କ ଦୂରିତ

ଗୃଧ୍ର ପୃଚ୍ଛା ସଂପାତିରେ

କଟକେ ଝଟକଦେଖିଲେ କଟକ

ଅଟକ ଲଙ୍କା ନଗରେ

ସେ । ତୋଷେ

ଦେଖି ଅର୍ଣ୍ଣବେ ଆସି ତା ପାଶେ

ଉଚ୍ଚ ଶ୍ୱାସ ତେଜି ଅବଶେଷେ । ସେ । ୧୯ ।

ଲୋକନେ ଅର୍ଣ୍ଣବଘୋଟେ ଦୁଃଖାର୍ଣ୍ଣବ

ଆଶ ନାଶ ଶ୍ୱାସ ଖରେ

ନୋହୁତ ତରିତକେମନ୍ତ ତରିତ

ସରିବା ସହିତେ ଶରେ

ସେ । ଭାଳି

ଦୁଃଖ ବ୍ୟାଧି ବୃଦ୍ଧି ବଳାବଳି

ବାହୁ ସନ୍ତରଣେ ସିନ୍ଧୁ କଳି । ସେ । ୨୦ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୯) ବିତଥ—ବିଫଳ । କଟକ—ରାଜଧାନୀ, ସାମୁଦ୍ରିକ ଲବଣ । କଟ—ଭୃଣାସନ । (୨୦ ) ଆଶ—ଭରସା । ଖରେ—ଚଞ୍ଚଳ ଭାବର । ତରିତ—ନୌକା । ତରିତ—ପାର ହେବା ।

ପାଠାନ୍ତର । (୨୦)—ଆଶ ଯଶ ।

ଏ ଅଟେ ଅଗତିକେମନ୍ତେଟି ଗତି

ନାହିଁ ଗତି ଅଗତିହିଁ

କେ ଗିରି ବିତରିଅର୍ଦ୍ଧେ ଯିବି ତରି

କେ ବିଶେଷ ତରି କହି

ସେ । ଶୁଣି

ରୁକ୍ଷ ପତି ଶୀର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷିନ୍ନ ଭଣି

ମୌନ ଶିଳା ବାଳା ନପ୍ତା ପୁଣି । ସେ । ୨୧ ।

ମରୁତ ସୁତେ ମାରୁତେବାର୍ତ୍ତା ଦ୍ୟନ୍ତେ

ତ୍ୱରିତ ଆଗତେ ଗତ

ଅଙ୍ଗଦେ ଅଙ୍ଗଦଜାମ୍ବବେ ଜାମ୍ବବ

ସୁଷେଣ ଅଷ୍ଟ ବୀର ତ

ସେ । ଚାହିଁ

ଖରେ ଖଗେନ୍ଦ୍ର ଖ’ଜିତ କହି

ମୁଖ ଲକ୍ଷ ପକ୍ଷ ବର୍ଦ୍ଧି ନୋହିଁ । ସେ । ୨୨ ।

ବିଧୁରେ ବିଧୁରେପ୍ରବୋଧି ବିଧୁରେ

ବିଧି ମଙ୍ଗଳ କରନ୍ତୁ

କମ୍ବେବ ସମ୍ଭବେଆରମ୍ଭ ସମ୍ଭାରେ

ଭାସନ୍ତେ ଶୀଘ୍ର ଗମନ୍ତୁ

ସେ । ହନୁ

ବିଗତରେ ଗତ କ୍ଷୀଣ ତନୁ

ବିଭ୍ମ ନାମାନ୍ତର ନୋହି ମନୁ । ସେ । ୨୩ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୧) ରୂକ୍ଷପତ—ଜାମ୍ବବ ।

(୨୨) ଆଗତେ—ଉପସ୍ଥିତ ବା ଭବିଷ୍ୟତରେ । ଗତ—ଯାତ୍ରା । ଅଙ୍ଗଦେ—ବାହୁ ଭୂଷଣରେ । ଜାମ୍ବବେ—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଭୂଷଣରେ । ଖରେ—ତୀବ୍ରଗତିରେ । ଖଗେନ୍ଦ୍ର—ଗରୂଡ଼ । ଖ’—ଆକାଶ । ଜିତ—ଜୟକାରୀ । ମୁଖ—ମୁହଁ । ଲକ୍ଷ—ଚକ୍ଷୁ । ପକ୍ଷ—ବାହୁ । ବଦ୍ଧ—ବୁଦ୍ଧ ।

ପାଠାନ୍ତର । (୨୩) ବିଧୁରେ ବିଧୁରେ ଗତିରେ ବିଧୁରେ ବିଧି ମଙ୍ଗଳ କରନ୍ତି । ଭାସନ୍ତେ ଶୀଘ୍ର ଗମନ୍ତି । ସେ, ଗଲା । ମଇନାକେ ମୈନାକେ ମିଳିଲା । ସିଂହିକାରେ ସିଂହିକା ଚଳିଲା ।

ସଗରକ କୀର୍ତ୍ତିପୟ ବିନ୍ଦୁ ସ୍ଥିତି

ମାର୍ଗାନନ୍ତ ଭାଳି ଭାଳି

ଶ୍ରମ ସ୍ୱାର୍ଥାର୍ଥରେମେନାତ୍ମଜାଗ୍ରରେ

ବିଶ୍ରାମଣି ଗଲେ ଚଳି

ସେ । ଭାଳି

ତମ ପ୍ରାୟେ ତମ ମାତୁ ମିଳି

ବ ମାତା ଗର୍ଭେ ଗଲେ ଚଳି । ସେ । ୨୪ ।

ଶୀଘ୍ରେ କଦୃଚାଟିମନନ୍ତେ ଧପଟି

ମିଳି ସୁବେଳେ ସୁବେଳେ

ହରି ହରଷରେଲଙ୍କା ହରିହାରେ

ହରି ବିରହିତ ବେଳେ

ସେ । ବୀର

ସ୍ୱଚ୍ଛେ ଗୋବତ୍ସା ପଶ୍ଚାତ୍‌ପଦର

ଷ୍ଟ ହାଟକେଶ୍ୱର ଆଳର । ସେ । ୨୫ ।

ଗୁପତେ ବିଟପେଲଙ୍କାରେ ଶଙ୍କାରେ

ବିଶ୍ରାମନ୍ତେ କାଶ ଶ୍ରେଷ୍ଠ

ବିନାୟକ ଧ୍ୟାୟିବିନାୟକ କହି

ବିନାୟକ ଇଷ୍ଟ ଶ୍ରେଷ୍ଟ

ହେ । ଘେନ

ସେ ରାଘବ ମୋ ହୃଦେ ବିଶ୍ରାମ

ତାଙ୍କ ବନଜାଘ୍ରିଂରେ ମୋ ଧ୍ୟାନ । ସେ । ୨୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୪) ମେନାତ୍ସଜ—ମୈନାକ ଗିରି । ଅଗ୍ରରେ—ଶିଖରେ ।

(୨୫) ହରି—ମର୍କଟ

ପାଠାନ୍ତର—(୨୫) କ୍ଷୁଦ୍ର କଦୃଚାଟି । ସୁବଳେ ସୁବଳେ ମିଳି । ହରିହରି ସେ ବିହାରି । ଦେଖିବାରେ ବିଂଶେକର କର । ଯଥା ବୈକୁଣ୍ଟେ ବୈକୁଣ୍ଟେ ହର ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବିଟପେ—ବୃକ୍ଷାଶାଖାରେ । କୀଶ—ବାନର ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱାତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ରଣବିଜେ ହରି ଚଉତିଶା ରାଗରେ ତେରଟି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ତେରଟି ପଦ ଏପରି ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ ଛାନ୍ଦ ସହିତ ଥିଲା ଯେ ତାହା ଏଥିରେ ଏକତ୍ର କରାଯାଇଛି ।

ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ବିମାନ ପରି ହନୁ ଆକାଶ ପଥରୁ ଲଙ୍କାରେ ଓହ୍ଲାଇଛି । ତାର ରୂପକୁ କବି ‘ବିମ୍ବ ଓଡ୍ର ପରାୟେ ଯା ତମୁଁ’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସ୍ୱ ଜାତୀୟ ପୁଷ୍ପର ଗୌରବ ବୃଦ୍ଧି କରାଇଛନ୍ତି । ତମୁଁ ଯାହାର ବିମ୍ବ ଓଡ୍ର ପରାୟେ ଦେଖା ଯାଉଥିଲା, ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ରୋଧରୁ ଯାହାର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ବା ଅଙ୍ଗ ମନ୍ଦାର ଫୁଲ ପରି ଦେଖା ଯାଉଥିଲା । ଶୂନ୍ୟ ମଣ୍ଡଳରେ ଭାସି ଆସିବା ଯୋଗୁଁ ପୁଣି ଲଙ୍କା ନଗରୀକୁ ଦେଖି କ୍ରୋଧାନ୍ଧ ହୋଇ ହନୁର ଅତ୍ୟନ୍ତ ପରିଶ୍ରମଜନିତ ଅଙ୍ଗ ମନ୍ଦାର ପାଖୁଡ଼ା ପରି ଲାଲ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ ।

ହନୁକୁ ଦେଖି ନଗରର ଦ୍ୱାର କଳି ଦେବା, ବିଚଳିତ ହସ୍ତୀମାନଙ୍କୁ ଅଙ୍କୁଶ ମାରି ଥୟରେ ରଖିବା, ଏପରି ମହାଭୟ ଉପସ୍ଥିତ ହେବା ଯୋଗୁଁ ରାବଣକୁ ନିନ୍ଦା କରିବା ଆଦି ଯେ ସୁଖୀ ଲଙ୍କାର ନାଗରିକବୃନ୍ଦ କରିଅଛନ୍ତି ତାହା ଅତି ଗର୍ବିତ ଲଙ୍କା ପ୍ରତି ଏକାନ୍ତ ସମୀଚୀନ ହୋଇଛି । କାରଣ ବାଘର ଫାଗକୁ ଅଧିକ ଯେ ଭୟ ?

ହନୁ ଲଙ୍କାର ଇଷ୍ଟଦେବତାଙ୍କୁ ତ୍ରାସ ଦେଇ ବର ପାଇଛି ଯେ, ନିଶ୍ଚୟ ଦେବୀ ଜାନକୀଙ୍କ ସହିତ ତାହାର ସାକ୍ଷାତ ହେବ ।

ସେ ତେଣୁ ରାବଣର ଅନ୍ତଃପୁର ଭ୍ରମଣ କରି ରାବଣ କୋଳରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦରୀ ଏକ ରମଣୀ ଦେଖି ତାଙ୍କୁ ସୀତା ବୋଲି ପ୍ରଥମେ ଭ୍ରମ କରିଛି । କିନ୍ତୁ ଆଚାର ବ୍ୟବହାରରେ ନୀଚତା ଦେଖିପାରି ନିଜର ଭ୍ରମ ବୁଝିପାରିଛି ଏବଂ ଅଶୋକ ବନରେ ସୀତାଙ୍କୁ ଦେଖିପାରିଛି ।

ସନେ—ସହିତରେ । ଏହି ପ୍ରୟୋଗଟି ବଙ୍ଗଳା ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ ହେଉଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଯଦୁମଣି ଏହା ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତି ।

ଚଳନେ ମୀତ ସମିଧ

ସନେ କଲି ସମମୋଠାରୁ କେ ହୀନ

ଜାଣିଲି ମୁହିଁ ନିର୍ବୋଧ ।

ମନେ ହୁଏ ଏହା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇ ଆସିଅଛି । ତେଣୁ ଶବ୍ଦତତ୍ତ୍ୱ−ଗବେଷକମାନେ ଏଥିପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବେ ।

ହନୁ ରାମଙ୍କଦ୍ୱାରା କଥିତ ଗୋପନୀୟ ସନ୍ଦେଶ ସହିତ ତାଙ୍କର ମୁଦ୍ରିକା ଦେଇଛି । ସୀତାଙ୍କୁ କାନ୍ଧରେ ବୋହି ନେଇଯିବାକୁ କହନ୍ତେ ସୀତା ନିଜର ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ପ୍ରତି ତାହା ଅପମାନଜନକ ହେବ ବୋଲି ବୁଝାଇଛନ୍ତି । ଅନନ୍ତର ସେ ଦେଖିଛି ସୀତାଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ରାବଣର ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଅକ୍ରମଣ ଏବଂ ସତୀ ସୀତାଙ୍କର ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ମନୋବଳର ଚମତ୍କାର ଭୂତି ।

ରମ୍ଭାକୁ ରାବଣ ଯେପରି ପଥରେ ଧରି ଉଲଗ୍ନ କରି ଭୀଷଣ ଅତ୍ୟାଚାର କରିଥିଲା, ହନୁ ସେ କଥା ଭାବି ତାର ରମ୍ଭାଠୁ ରମଣୀୟ ଉପବନକୁ ଛାରଖାର କରି ଧ୍ୱସ୍ତବିଧ୍ୱସ୍ତ କରିଦେବାରୁ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ବ୍ରହ୍ମାସ୍ତ୍ରରେ ବାନ୍ଧିନେଲା । ତାର ଲାଙ୍ଗୁଳରେ ବସ୍ତ୍ରାଦି ନେଇ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ କରନ୍ତେ ଲଙ୍କା ଦଗ୍‌ଧ ହେଲା ।

ହନୁ ଲଙ୍କା ଦଗ୍‌ଧ କରିସାରି ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଆସି ବାର୍ତ୍ତା ଦେଲା । ଏହି ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସୀତା ମୁଦ୍ରିକା ଫେରାଇଦେବା କଥା ଅଛି ।

ପ୍ରମୋଦ ମଦେ ମୁଦ୍ରିକ ମୂଦ ଫେଇ ।

କିନ୍ତୁ ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ ସୀତା କହିଲେ, ‘ମୋର ଏ ସଙ୍କେତ ରାମଙ୍କୁ ଦେବ । ସେ ତା’ ଦେଖି ଚିହ୍ନିବେ ।’ ଏହା କହି ଶିରରୁ ମଥାମଣି କାଢ଼ି ହନୁ ହସ୍ତରେ ଦେଲେ ।

ତତୋ ବସ୍ତ୍ରଗତଂ ମୁକ୍ତ୍ୱ ଦିବ୍ୟଂ ଚୂଡ଼ାମଣିଂ ଶୁଭଂ

ପ୍ରଦେୟୋ ରାଘବାୟେତି ସୀତା ହନୁମତେ ଦଦୌ । ସୁ ।୩୯।୬୯

କିନ୍ତୁ ଏ କଥା ସତ୍ୟ ଯେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ନିଜର ମୁଦି ହନୁ ହାତରେ ସୀତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପରି ବିଚକ୍ଷଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଏ ପ୍ରମାଦ କିପରି କରିଛନ୍ତି ଗ୍ରନ୍ଥ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ, ଛାନ୍ଦ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିବାବେଳେ କ’ଣ କହିବା ?

ରାଘବ ବିଳାସ

ଦ୍ୱାତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

( ରାଗ—ରଣବିଜେ ହରି ଚଉତିଶା )

ବିଦୂର ଦେଶାନ୍ତସାଗର ଦ୍ୱୀପେ ତ

ଲଙ୍କାରେ ବିଭାତେ ବୀର

ବିମଳ ବିମାନଅବା କି ନିବୃତ୍ତ

ଦୃଶ୍ୟେ ବିଭୋର ନଗର

ସେ । ହନୁ

ବିମ୍ବ ଓଡ୍ର ପରାୟେ ଯା ତମୁ ।

ବିୟୋଗୀରେ ଯେ ଚର ଅଷ୍ଟମୁ । ସେ । ୧ ।

ଉତ୍ସୁକେ ଛନକେଚାହିଁ ଲେ ଛନକେ

କେ ଗଲା କେ ଗଲା ବୋଲି

ବାରୁଣୀ ଅସ୍ତାଚଳଭୋଳ ଉଦରେ

ମାରୁତଜ ଯାଏ ଚଳି

ସେ । କଳି

ଜନ ନିରୋଧ ଦେଇ ଅର୍ଗଳି

ଯାତୁଧାନେ ଯାତୁଧାନେ ମିଳି । ସେ । ୨ ।

ହନୁ ଅତି ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟ ସାଗରବେଷ୍ଟିତ ଲଙ୍କାରେ ସକାଳେ ସୁନ୍ଦର ଶୂନ୍ୟଗାମୀ ରଥ ଖସିଲା ପରି ଖସନ୍ତେ ଲଙ୍କା ନାଗରିକ ତା ଦେଖି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ । କ୍ରୋଧରେ ହନୁର ଅଙ୍ଗ ମନ୍ଦାର ଫୁଲ ପରି ଦେଖାଯାଉଥିଲା । କାରଣ ସେ ବିରହା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଆଠ ଜଣ ଦୂତଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଥିଲା ।

ପଶ୍ଚିମ ଦିଗକୁ ହନୁ ଯିବାବେଳେ ରାକ୍ଷସମାନେ କିଏ ଗଲା କିଏ ଗଲା ବୋଲି ପାଟିକରି ନଗରର ବଡ଼ ବଡ଼ ଦ୍ୱାରମାନ କିଳି କିଳଣି ଦେଇଦେଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧) ବିଦୂର—ଅତି ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ । ଦେଶାନ୍ତ—ଅନ୍ୟଦେଶ । ସାଗର ଦ୍ୱୀପ—ଲଙ୍କା । ବିଭାତେ—ସକାଳେ । ବିମଳ—ସୁନ୍ଦର । ବିମାନ—ଶୂନ୍ୟଗାମୀ ରଥ । ନିବୃତ୍ତ—ବିରତ, ବିଶ୍ରାନ୍ତ । ବିଭୋର—ବିହଳ, ଉନ୍ମତ୍ତ । ତମୁ—କ୍ରୋଧରୁ । ବିମ୍ବ—ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣର କଇଁଶି କାକୁଡ଼ି ଫଳ, ପ୍ରତିବିମ୍ୱ । ଓଡ୍ର—ମନ୍ଦାର ଫୁଲ । ବିୟୋଗୀ—ବିରହୀ (ରାମ) । ଚର—ଦୂତ । ଅଷ୍ଟମୁ —ଆଠ ଜଣରୁ ଜଣେ ।

(୨) ଉତ୍ସୁକେ—ଉତ୍‌କଣ୍ଠାରେ । ଛନକେ—ଭୟରେ, ଛନଛନ ହୋଇ । ବାରୁଣୀ ଅସ୍ତାଚଳ—ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତ ହେଉଥିବା ପର୍ବତ । ଭୋଳ—ବିହ୍ୱଳ । ଉଦରେ—ଗର୍ଭରେ । ମାରୁତଜ— ହନୁମାନ । କଲି—କଳନା କରି । ଜନ ନିରୋଧ ଅର୍ଗଳି ଦେଇ—କୌଣସି ଲୋକ ଯାଇ ନ ପାରିବାର ପଥ ବନ୍ଦ କରି । ଅର୍ଗଳ—କବାଟ କିଲଣି । ସାଉଧାନ—ରାକ୍ଷସ ।

କେ କହେ ସରମାବିଡ଼ାଳ ଫେରବ

ବଳିମୁଖ ବଳିଯାଇ

ବାରଣେ ବାରଣକରିଣ ବାରଣ

ଅର୍ଗଳି କିଳଣି ଦେଇ

ସେ । ଦ୍ୱାସ୍ଥ

ବିଷ ଆପ୍ୟାନ ସୁଧା ଭାବିତ

କଲ ବୁଦ୍ଧି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରକାଶିତ । ସେ । ୩ ।

ଲଙ୍କାରେ ଲଙ୍କାରେବୁଲନ୍ତେ ଲଙ୍କାରେ

ଲଙ୍କ ଦେବତୀ ବିଘାରେ

ବେଦବର ବରପ୍ରଦତ ସୁଖ୍ୟାତ

ହତ ସେ କରମାଳିରେ

ସେ । ଦେବୀ

ବର ପ୍ରଦାନେ ଲଭ ତୁ ଦେବୀ

ଶାଖାମୃଗରେ ହୋଇ ପ୍ରଭାବି । ସେ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩) ସରମା—ଶିକାରଯୋଗ୍ୟ । ବିଡ଼ାଳ—ବିରାଡ଼ି । ଫେରବ—ବିଲୁଆ । ବଳିମୁଖ—ମାଙ୍କଡ଼ । ବଲିଯାଇ—ଏମାନଙ୍କଠାରୁ ଏଟା ବଳିଯିବ । ତେଣୁ ବାରଣେ—ଆଙ୍କୁଶରେ । ବାରଣ—ହସ୍ତୀମାନଙ୍କୁ । ବାରଣ—ନିଷେଧ । ଦ୍ୱାସ୍ଥ —(ଦ୍ୱାରସ୍ଥ) ଦ୍ୱାରପାଳ କହିଲା—ସୁଧା ଭାବିତ ବିଷ ଆପ୍ୟାନ (ପାନ) କଲ । ଏହିପରି ବୁଦ୍ଧି ଓ ସିଦ୍ଧି (ସଫଳତା) ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା । ହନୁ ଆବିର୍ଭାବରେ ନଗର ଦ୍ୱାରର ହାତୀମାନେ ଚମକି ଗର୍ଜିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ମାହୁନ୍ତ ଅଙ୍କୁଶରେ ଶାସନ କରି ବକ୍ର କିଲଣି ଦେଇ ରଖିଲେ । ଦ୍ୱାରପାଳ କହିଲା । ସୀତା ହରିବାରେ ଯେ ବୁଦ୍ଧିର ସାଫଲ୍ୟ ଜଣାଯାଇଛି, ତା ତ ଅମୃତ ମନେକରି ବିଷ ପିଇଛି । ଦେଖ କଣ ହେଉଛି ?

(୪) ଲଙ୍କାରେ—ଲଙ୍କାନଗରୀରେ । ଲଙ୍କାରେ—ବୃକ୍ଷଶାଖାରେ । ଲଙ୍କାରେ—ଶାକିନୀ ପିଶାଚୀରେ । ବିଘାରେ—ଆଘାତ କରନ୍ତେ । ଲଙ୍କାଦେବୀ କହେ—ବେଦବର ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ବର ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି ଏବଂ ତା ଜଣାଶୁଣା ଯେ ଏହି ରାବଣ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀଦ୍ୱାରା ହତ ହେବ । ବର ପ୍ରଦାନ କଲା—ତୁ ଦେବୀ ସୀତାଙ୍କୁ ଲାଭକର । ଶାଖାମୃଗ—ମର୍କଟମାନଙ୍କରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେବୁ । ବେଦବର—ବ୍ରହ୍ମା । ପ୍ରଦତ—ପ୍ରଦତ୍ତ । ସୁଖ୍ୟାତ—ପ୍ରସିଦ୍ଧ । କରମାଳି—ସୂର୍ଯ୍ୟ (ବଂଶୀୟ) ।

ପାଠାନ୍ତର—ନଗ୍ରାଗ୍ରଣୀ ବିଘାତରେ । ଦେବବର ବୀରବର ହେଲା ହାର ଦାରକାର ମାଳିକରେ ସେ । ଭ୍ରମି । ଦେବାରି ଗୋତ୍ର ଭୂବନେ ଭ୍ରମି । ଚତ୍ରୀ ସୁତି ପାଶେ ପୁଣି ପୁଣି ।

ରାତ୍ରେ ରାତ୍ରି ଚରପୁରରେ ସତ୍ୱର

ଭ୍ରମି ମହିଜା ଲୋକନେ

ଦୈତ୍ୟଶ୍ରେଣୀପୁର —ଭୂଷଣ ସଦନେ

ସଦାଗତିକ ତତ୍‌କ୍ଷଣ

ସେ । ନଷ୍ଟ

କୋଳେ ବିଲୋକି ରମଣୀଶ୍ରେଷ୍ଠ

ଘନେ ଅଚିର ଚିରଭା ଦୃଷ୍ଟ । ସେ । ୫ ।

ପୁଷ୍ପଜାତ ଶଯ୍ୟାପୁରତେ ତ୍ୱରିତେ

ଗମନ୍ତେ ସେହୁ ଉଷତ

ଶଯ୍ୟା ତେଜ୍ୟା ଓକଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟ ଏ ବିଶ୍ୱ

ତେଜ୍ୟା ବର୍ଜ୍ୟା ମର୍ଯ୍ୟାଦା ତ

ସେ । ବାସେ

ମଣ୍ଡି ବାଣୀ ସେ ବାଣୀ ନ ଭାଷେ

ଚମ୍ପା ଶମ୍ପା ଗୋରୀ ଅନୁକ୍ରୋଶେ । ସେ । ୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ (୫) ରାତ୍ରିଚର—ଅସୁର । ମହିଜା—ଜାନକୀ । ଲୋକନେ—ଦେଖିବାରେ । ଦୈତ୍ୟଶ୍ରେଣୀପୁର ଭୂଷଣ—ରାବଣ । ସଦନେ—ଗୃହରେ । ସଦାଗତିଜ—ହନୁମାନ । ନଷ୍ଟ—କୁଚରିତ୍ର । ବିଲୋକି—ଦେଖି । ଘନେ— ମେଘରେ । ଅଚିର ଚିରଭା—ଚମକ ବିଜୁଳି ।

(୬) ପୁଷ୍ପଜାତ—ଫୁଲରେଣୁ । ପୁରତେ—ଅଗ୍ରତେ । ତ୍ୱରିତେ—ଶୀଘ୍ର । ଉଷତ—ଆନନ୍ଦିତ । ଶଯ୍ୟାତେଜ୍ୟା—ଯାହାଙ୍କ ଶେଯରେ ଶୋଇବା ଉଚିତ୍ ସେଠା ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟତ୍ର ଶୋଇବା । ଓଜ—ଶୋଭା, ଦୀପ୍ତି । ହନୁ ଭାବିଲା—ଏହି ରମଣୀମଣି ନିଶ୍ଚୟ ସୀତା, ରାବଣ କୋଳରେ ଶୋଇଛନ୍ତି । ହାୟ ସେ କ’ଣ ନ କଲେ ! ଛି, ଛି କଣ ନ କଲେ ? ବାସେ—ଗୃହରେ । ମଣ୍ଡି—ମଣ୍ଡନ କରି । ଅନୁକ୍ରୋଶେ—ଦୟାକରି । ଚମ୍ପା—ଚମ୍ପକ । ଶମ୍ପା—ବିଦ୍ୟୁତ । ସେ କଥା କହି ମଧ୍ୟ କହିପାରିଲା ନାହିଁ । କାରଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦରୀ ସେହି ରମଣୀ ପ୍ରତି ଦୟା ପ୍ରକାଶ କରି । ସେ ଏତେ ବଡ଼ ଭୁଲ କରିଦେଲେ କମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ନିର୍ଦ୍ଦୟ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟତା ତାର ନ ଥିଲା । ଗୌରୀ—ଗୌରବର୍ଣ୍ଣା ।

ବଳରେ ବଳିଷ୍ଠବନ୍ଦିକରି ଦୁଷ୍ଟ

ଅବଳାକୁ ବଳତ୍‌କାରେ

ଅବିଚାର ନ ବିଚାରବ୍ୟଭିଚାରୀ

କଲା ହୀନ ପ୍ରକୃତିରେ

ସେ । ଏତେ

ଭାଳି ବୀର ଆମୋଦ ବାରନ୍ତେ

ମନ୍ଦଗନ୍ଧବାତରେ ସ୍ପର୍ଶନ୍ତେ । ସେ । ୭ ।

ଭୋଗିନକ ସୁଧାହୀନେ ସମବେଧା

ଚନ୍ଦନେ ନୀଚ ସମିଧ

ସନେ କଲି ସମମୋଠାରୁ ସେ ହୀନ

ଜାଣିଲି ମୁହିଁ ନିର୍ବୋଧ

ସେ । ଗଲା

ମଞ୍ଜୁ ବଞ୍ଜୁଳ ଆରାମେ ହେଲା

ସମୁଖୀରେ ବିମୁଖ ଦେଖିଲା । ସେ । ୮ ।

ହନୁ ରାବିଲା—ବଳରେ ବଳିଷ୍ଠ ହୋଇ ଦୃଷ୍ଟ ଏହି ସୁନ୍ଦରୀ ଅବଳାକୁ ବଳତ୍କାରରେ ବନ୍ଦୀକରି ଭୋଗ କରୁଛି । ଏ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ନିଷେଧ ଥିବା ନୀତିରେ ବିଚାରବନ୍ତ ନ ହୋଇ ଯେ ହୀନ ପ୍ରକୃତି କରିଛି ତା ଅତୀବ ଘୃଣ୍ୟ । ଏପରି ଭାଳି ତାଙ୍କର ଆମୋଦ ବାରି କରି ଦେଖିଲା ଏବଂ ଦୂଷିତ ଗନ୍ଧ ପବନ ମଦ୍ୟାଦି ହେତୁ ଅନୁଭବ କଲା । ସେ କହିଲା—

ମୁଁ ଯାହା ଭୋଗିନଜ—ଭୋଗି (ଭୋଗିନ) ସର୍ପରୁ ଜାତ ଗରଳ । ଗରଳ ସହିତ ସୁଧା—ଅମୃତ । ହୀନେ— ନୀତ । ସମ—ସମାନରେ । ବେଧା—ବ୍ରହ୍ମା ଏବଂ ଚନ୍ଦନ । ନୀଚ ସମିଧ—ଜାଳିବା କାଠ । ସନେ—ସହିତରେ ସମାନ କଲି । ହାୟ ମୋଠାରୁ ହୀନ କିଏ ଅଛି ! ମୁଁ ଜାଣିଲି ଏକାନ୍ତ ନିର୍ବୋଧ ଅଟେ । ମଦ୍ୟ ଗନ୍ଧରେ ଏପରି ବ୍ୟଭିଚାରୀ ରାକ୍ଷସ କୋଳରେ ଏପରି ଉନ୍ମତ୍ତା ସୁରାପାୟୀ ନାରୀକୁ ମୁଁ ସୀତା ଭାବି କି ଅନ୍ୟାୟ କଲି ? ଏହା ଭାବି ସେ ମଞ୍ଜୁ—ସୁନ୍ଦର, ବଞ୍ଜୁଳ—ଅଶୋକ । ଆରାମେ—ଉପବନରେ । ହେଲା—ପ୍ରବେଶ କଲା । ତହିଁ ସୁମୁଖୀ— ଶୋଭାରାଣୀ । ବିମୂଖ—ବିମର୍ଷ ଥିବାର ଦେଖିଲା ।

ଉତ୍ତରଦେବରକନିଷ୍ଠ ମନ୍ଦିର

ମଧ୍ୟେ ମିଲି ବାତାତ୍ମକ

ସୀତା ଏ ବିଷେସୀତାରେ ଭ୍ରମି ସୀତା

କଲି ମନ୍ଦ ବୁଦ୍ଧି ଆଜ

ମୁଁ । ଧିକ

ଶିବ ମଲ୍ଲୀ କଲି ହୀରା ଲକ୍ଷ

ରକ୍ତ ଗୁଞ୍ଜେ ଗୁଞ୍ଜିଲି ମାଣିକ୍ୟ । ସେ । ୯ ।

ଅଶୋକେ ଅଶୋକେଅଶୋକ ଶୋକରେ

ମିଳି ଅଶୋକ ବନରେ

ରାମ ରାମ ରାମଉଚ୍ଚାରଣ ରାମେ

ସମ୍ଭ୍ର ମେ ମନେ ବିଚାରେ

ସେ । ଦେବୀ

ବାଣୀ ଶୁଣି ଶୁଣି ମନେ ଭାବି

କ୍ରବ୍ୟା ମାୟାରେ ମାୟାରେ ଭାବି । ସେ । ୧୦ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୯) ଉତ୍ତରଦେବ—(ଉତ୍ତରାଶାପତି) କୁବେର । କୁବେରର କନିଷ୍ଠ—ରାବଣ । ସୀତା—ମଦ୍ୟ । ବିଷେ— ଗରଳରେ, ବିଷ୍ଠାରେ । ସୀତାରେ—ସୁଶ୍ରୀ କାମିନୀରେ । ଭ୍ରମି—ଭ୍ରମରେ ସୀତା—ଜନକନନ୍ଦିନୀ ସୀତା । ଶିବ ମଲ୍ଲୀ—ଅର୍ଖ ଫୁଲ । ରକ୍ତ ଗୁଞ୍ଜ—ଲାଲ କାଇଁଚ । ଗୁଞ୍ଜିଲି—ଗଳାଇଲି, ଠେଲି ପୂରାଇଲି । ମାଣିକ୍ୟ—ରମଣୀୟ ମୂଲ୍ୟବାନ ମଣିବିଶେଷ ।

କୁବେରଙ୍କ ସାନ ଭାଇ ରାବଣ ଘରେ ହନୁ ମନ୍ଦୋଦରୀକୁ ସୀତା ବୋଲି ଭାବି ପକାଇ ଥିବାରୁ କହିଲା—ଯେଉଁଠି ମଦ୍ୟ ଏବଂ ଗରଳ ଓ ବିଷ୍ଠା ପରି କୃତ୍ସିତ ପଦାର୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥାତ୍ ମଦ୍ୟପ ରାବଣ ସହିତ ଉନ୍ନତ୍ତା ଏକ ସୁଶ୍ରୀ କାମିନୀକୁ ଭ୍ରମରେ ଆଜି ମୁଁ ଜନକନନ୍ଦିନୀ ବୋଲି ଭାବିଲି, କି ମନ୍ଦବୁଦ୍ଧି ମୋର ନ ହେଲା ? ଅରଖ ଫୁଲକୁ ମୁଁ ଯାହା ହୀରା ବୋଲି ସ୍ଥିର କଲି ? ପୁଣି ଲାଲ କାଇଁଚ ଭିତରେ ଯାହା ପଦ୍ମରାଗ ମାଣିକ୍ୟକୁ ନେଇ ରଖିଲ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୦) ଅଶୋକେ—ଶୋକରହିତ ହୋଇ । ଅଶୋକେ ଅଶୋକେ—ଏକାନ୍ତ ଶୋକହୀନ ହୋଇ । ଅଶୋକ —ଶୋକବିହୀନ । ଶୋକରେ—ମନସ୍ତାପରେ, ଦୁଃଖରେ । ମିଳି—ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ ରାମ ରାମ ରାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ରାମେ—ରାମଙ୍କୁ ସଂଭ୍ରମ ସହିତ ମନରେ ଧ୍ୟାନ କରେ । କ୍ରବ୍ୟା—ଅସୁର । ମାୟା—ଦୁର୍ଗତିନାଶିନୀ ଦୁର୍ଗା ହନୁ ଏକାନ୍ତ ଦୁଃଖରୁ ତ୍ରାଣ ପାଇ ଯେ ଏକାନ୍ତ ଶୋକବିହୀନ ଥାଇ ଦୁଃଖରେ ଥିଲେ ସେହି ସୀତାଙ୍କୁ ଅଶୋକ ବନରେ ଭେଟିଲେ । ରାମ ରାମ ରାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ମନରେ ରାମଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ସହକାରେ ଧ୍ୟାନ କଲେ । ଦେବୀ ସୀତା ସେ କଥା ଶୁଣି ମନରେ ଭାବିଲେ ଏ ନିଶ୍ଚୟ ଅସୁର ମାୟା, ତେଣୁ ସେ ଦୁର୍ଗଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କଲେ ।

ଗୁପ୍ତବାଣୀ ବାଣୀମନ୍ଦିର ଯେ ଛନ୍ଦ

ସମ୍ବରାରି ପୂର ବାର୍ତ୍ତା

ଦିଅନ୍ତେ ଅଙ୍ଗୁଷ୍ଠଭୂଷଣ ଭୂଷଣ

ଦୂଷଣ ଦେଲେ ଦେବତା

ସେ । କାଳେ

କହେ ଲଙ୍କଦେବୀ ଲଙ୍କପାଳେ

ତୋର ବଂଶ ଧ୍ୱଂସ ଏକାବେଳେ । ସେ । ୧୧ ।

ବିରାଜ ପୃଷ୍ଠରେବିରାଜ ହୃଷ୍ଟରେ

ବିରାଜ ରାଜ ବାମାରେ

ଭ୍ରିମନ୍ତେ ଅଚଳସ୍ଥିତ ଏ ଅଚଳ

ଅରି ପୁର ଲୋକନରେ

ସେ । ତୋଷେ ।

ମୁନି ଧୃତି ପତ୍ନୀଙ୍କ ରଭସେ

ଶୋକେ ଅଶୋକେ ସ୍ଥିତ ଆବାସେ । ୧୨ ।

(୧୧) । ଗୁପ୍ତ ବାଣୀ—ଗୁପ୍ତ କଥା । (ବାଣୀ ମନ୍ଦିର ଯେ ଛନ୍ଦ)—ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାଦ୍ୱାରା (ସମ୍ବରାରିପୁର ବାର୍ତ୍ତା) କାମପୁରର ଖବର ଅର୍ଥାତ୍ ରାମଚନ୍ଦ୍ର କହିଥିଲା ଯାହା କି ରାମ ଜାଣନ୍ତି ଓ ସୀତା ଜାଣନ୍ତି ତାହା ହନୁ କହିସାରି ରାମଙ୍କ ମୁଦ୍ରିକା (ଅଙ୍ଗୁଷ୍ଠି ଭୁଷଣ) ଅଳଙ୍କାର (ଭୁଷଣ) ଦେଲେ । ସେ ସମୟରେ ଦେବତା ଲଙ୍କଦେବୀ (ଲଙ୍କପାଳେ) ରାବଣକୁ କହିଲେ ତୋରି ବଂଶ ଧ୍ୱଂସ ଏକାବେଳେ ହେବ ।

(୧୨) ହନୁ କହିଲେ—ହେ (ରାଜବାମା) ମହାରାଣୀ ! ବିରାଜମାନ କରନ୍ତୁ । ମୋ ପିଠିରେ (ପୃଷ୍ଠରେ) ଚଢ଼ନ୍ତୁ । ଆନନ୍ଦରେ (ହୃଷ୍ଟରେ) ବିଜେ କରନ୍ତୁ । ସୀତା କହିଲେ—ଏ (ଅଚଳ) ପର୍ବତ ପ୍ରାୟେ ମହାନ୍ ବୀରଙ୍କ ସହିତ (ଭ୍ରମନ୍ତେ) ବନବାସୀ ଥିଲା । (ଏ) ଏହାର ସେହି ଅଚଳ ମହାମେରୁ (ସ୍ଥିତ) ଏବେ ମଧ୍ୟ ଅଛନ୍ତି । (ଅରି) ଶତ୍ରୁ ପୁରବାସୀ ଦେଖୁଥିବେ (ଲୋକନରେ) ଏହା କଣ ଭଲ ହେବ ? ହନୁ ତା ଶୁଣି ତୋଷ ହେଲେ । ମୁନିଙ୍କ (ଧୃତ) ଧୈର୍ଯ୍ୟଶୀଳା ରମଣୀଙ୍କ ପ୍ରାୟ ସୀତାଙ୍କ (ରଭସେ) ଉତ୍ସାହ ବାକ୍ୟ ଶୁଣି ସେହି ଅଶୋକସ୍ଥିତ ଆବାସରେ ପୁନଶ୍ଚ ଏପରି କହିବାରୁ ଶୋକାକୁଳିତ ହେଲେ ।

ସ୍ୱପ୍ନାନ୍ତେ ସଚେତେଉଚିତେ ସଚେତେ

ତୁରିତେ ଯାନ୍ତେ ଅଶୋକେ

ପ୍ରଚଣ୍ତେ ଚଣ୍ଡେ ସେତରକି ଉଦଣ୍ଡେ

ଉଣ୍ଡି କହଇ ସେ ବାକ୍ୟେ

ସେ । ପତି

ଦେଖାଇବୁ ବେନି ମାସ କତି

ଭିନ୍ନ ହେଲେ ହେବୁ ମୋର ସତି । ସେ ୧୩ ।

ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରବୋଧିମାରୁତେ ସଦ୍ଧି ବିଧି

ପରାୟେ ଅନ୍ତର ହେଲା

ବିଂଶତି ପୋଷିତବନେ ଉପଗତ

ଯଥା ରମ୍ଭା ନାଶ ହେଲା

ତା । ଜାଣି

ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଜ୍ୟେଷ୍ଠକୁ ପେଷିଲା ପୁଣି

ତ୍ୱିଷା ନିଗମେ ତା ବାନ୍ଧ ଆଣି । ସେ । ୧୪ ।

(୧୩) ହନୁମାନ ଦେଖିଲେ ଯେ ରାବଣ ସ୍ୱପ୍ନରୁ ଉଠି ଚେତା ହୋଇ ସମୂଚିତ ଚେତନା ଯୁକ୍ତ ଭାବରେ ଶୀଘ୍ର ଅଶୋକ ବନରେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ହେଲା । ଅବାଧ୍ୟା (ଉଦଣ୍ଡେ) ସୀତାଙ୍କୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି କରି ଅତି ପ୍ରବଳ କ୍ରୋଧରେ ତର୍ଜନ ଗର୍ଜନ କରି କହିଲା —ଦୁଇ ମାସ ନିକଟରେ ତୋର ସ୍ୱାମୀକୁ ଦେଖାଇବୁ । ନଚେତ୍ ଏଥିରୁ କଥା ଭିନ୍ନ ହେଲେ ରେ ସତୀ ! ତୁ ନିଶ୍ଚୟ ମୋର ହେବୁ । ଉଦଣ୍ଡେ—ଅବାଧ୍ୟରେ । ଉଣ୍ଡି—ଚାହିଁ । ତରଜି ପ୍ରଚଣ୍ଡେ ଚଣ୍ଡେ—ବାକ୍ୟେ କହଇ । ତରଜି—ଗର୍ଜି, ଧମକି ।

(୧୪) ମହାତ୍ମା ହନୁମାନ (ମାରୁତେ) ସ୍ୱ ବୁଦ୍ଧି ଅନୁକ୍ରମେ ସୀତାଙ୍କୁ ପ୍ରବୋଧନା ଦେଇ (ପ୍ରବୋଧି) ଶୁଭଜନକ ବିଧାତା ପ୍ରାୟେ (ସିଦ୍ଧି ବିଧି ପରାୟେ) ସେଠାରୁ ଅନ୍ତର ହେଲା ଏବଂ ରାବଣଦ୍ୱାରା ପାଳିତ ଏକ ରମଣୀୟ ବନରେ ଉପଗତ ହୋଇ ରାବଣ ଯେପରି ରମ୍ଭାକୁ ବଳତ୍‌କାରରେ ଧର୍ଷଣ (ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ନାଶ) କରିଥିଲା ଲଙ୍ଗଳା ମୁକୁଳା କରି ସେପରି ସେ ବନକୁ ଧ୍ୱସ୍ତବିଧ୍ୱସ୍ତ କରିଦେଲା । ସେ ବ୍ରାହ୍ମସ୍ତ୍ରରେ (ତ୍ୱିଷା—ତେଜ । ନିଗମ—ବେଦ । ବ୍ରହ୍ମତେଜ ଯହିଁରେ ଥାଏ ଏପରି ଅସ୍ତ୍ର ବ୍ରହ୍ମାସ୍ତ୍ର) ହନୁକୁ ବାନ୍ଧି ଆଣିଲା ।

ପାଠାନ୍ତର—ଭୁଷା ନକୁଳେ ତା ବାନ୍ଧିଆଣି । ଭୁଷା—ବଡ଼ ମୂଷା, ନକୁଳ—ନେଉଳକୁ ବାନ୍ଧି ଆଣିବା ପରି ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବତ୍ର ଦେଖାଯାଏ ନେଉଳ ମୂଷାକୁ ଶିକାର କରେ, କିନ୍ତୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଇନ୍ଦ୍ର ଜିତରୂପୀ ମୂଷିକ ହନୁରୂପକ ନେଉଳକୁ ଶିକାର କଲା ।

ଯେତକ ଶିଖିଦତ୍ତ କରିଣ ତାପ

ଉତ୍ତାପ ପ୍ରଜ୍ୱଳେ ଜଳେ

ଦହିଲା କନକପୁରଲଙ୍କାଯାକ

ଦହନ ଦହନ ବେଳେ

ସେ । ସାରି

ନିଗମରେ ଅଗମ୍ୟକୁ ପାରି

ବେଳେ ସୁବେଳେ ବଳ ପାଶୋରି । ସେ । ୧୫ ।

ତ୍ରିବଳ ତ୍ରିବେଳହୋଇଣ ଆକୁଳ

ବ୍ୟାକୁଳେ ବାର୍ତ୍ତା ସଂକୁଳେ

ଦେଉ ଶୁଣା ମାତ୍ରେହରି ପୁତ୍ର ମିତ୍ରେ

କହଇ ସମ୍ଭାଳ ଭାଳେ

ସେ । ତହୁଁ

ଅଗ୍ରେ ଶୀଘ୍ରେ ଭେଟ ଯହୁଁ

ସର୍ବେ ପ୍ରଣତି ହୁଅନ୍ତେ ସେହୁ । ସେ । ୧୬ ।

(୧୫) ହନୁକୁ ବାନ୍ଧି ଆଣି ତାର ଲାଞ୍ଜରେ ଯେତକ ବସ୍ତ୍ର ଗୁଡ଼ାଇ ଅଗ୍ନି (ଶିଖି) ଲଗାଇ (ଦତ୍ତ କରିଣ) ଦେବାରୁ ତହିଁରେ ଉତ୍ତାପ ତାପ ପ୍ରଜ୍ୱଳେ ଜଳି ଉଠିଲା । ଫଳରେ ତାଦ୍ୱାରା କନକପୁର ଲଙ୍କାଯାକ ପୋଡ଼ିଗଲା । (ଦହିଲା), (ବେଳେ) ସମୟ ଅନୁକ୍ରମେ (ଦହନ) ଅଗ୍ନିରେ ପୋଡ଼ିବା (ଦହନ) ସାରି ଯୋଗାଦି କ୍ରିୟାରେ (ନିଗମରେ) ସମୁଦ୍ର (ଅଗ୍ୟମ)କୁ ପାରି ହୋଇ ପୁଣି ସମୟରେ (ବେଳେ) ନିଜ ଭୂମିରେ ପହଞ୍ଚି (ସୁବେଳେ) ସେ ପୂର୍ବବଳକୁ ପାଶୋରି ସ୍ୱଶକ୍ତି ଲାଭ କଲା ।

(୧୬) ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଏବଂ ସୁଗ୍ରୀବ (ତ୍ରିବଳ) ସନ୍ଧ୍ୟା, ସକାଳ ମଧ୍ୟାହ୍ନ (ତ୍ରିବଳ) ସମୟରେ ଆକୁଳ ହୋଇ ବାର୍ତ୍ତା ସମୁଦାୟ (ସଂକୁଳେ) ବିଭିନ୍ନ ଭୁତଙ୍କଠାରୁ ପାଇବା ଲାଗି ବ୍ୟାକୁଳ ହେଉଥିଲେ । ଏପରି ସମୟରେ ହନୁ ଶୁଭବାର୍ତ୍ତା ଦେଉଁ ତାହା ଶୁଣିବା (ଶୁଣେ) ମାତ୍ରେ ସୁଗ୍ରୀବ (ହରି−ସୂର୍ଯ୍ୟ),−ପୁତ୍ର (ମିତ୍ର−ରାମଚନ୍ଦ୍ର)ଙ୍କୁ କହିଲେ ଚିନ୍ତା (ଭାଲେ) ସମ୍ଭାଳି ନିଅ । ଏପରି ସମୟରେ ଶୀଘ୍ର ସମ୍ମୁଖରେ (ଅଗ୍ରେ) ହନୁ ଯହୁଁ ଭେଟ ହେଲେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଦୁଃଖ ଦୂର ହୋଇଗଲା । ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ (ସର୍ବେ) ପ୍ରଣାମ କଲେ ।

ପ୍ରମୋଦ ମଦେମୁଦ୍ରିକା ମୁଦ ଫେଇ

ଦେଲେ ସୁମିତ୍ରା ନନ୍ଦନ

ଧରି ରାମାରାମଧୀରେ ରାମରାୟ

ହୃଦୟେ କଲେ ସ୍ମରଣ

ସେ । ଭଣି

ନୃପ ବିନାୟକ ସିଂହ ପୁଣି

ସ୍ମରି ହୃଦୟରେ ଚାପପାଣି । ସେ । ୧୭ ।

ଅତି ଆହ୍ଲାଦରେ (ପ୍ରମୋଦ ମଦେ) ମୁଦ ଫିଟାଇ (ଫେଇ) ମୁଦ୍ରିକାକୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ (ସୁମିତ୍ରା ନନ୍ଦନ) ଦେଲେ । ତାହା ଧରି ରାମ (ରାମରାୟ) ଧୀରେ ତାଙ୍କର ରାମା ଯେ ଏକ ଉପବନରେ ବିଶ୍ରାମ କରିଛି (ରାମାରାମ) ଏହା ହୃଦୟରେ ସ୍ମରଣ କରି ଶାନ୍ତି ଲାଭ କଲେ । ଜାନକୀ ଯେ ଜୀବନରେ ଅଛି ଏହା ହିଁ ଶୁଣି ସେ ମୋହିତ ହେଲେ । ପୁନଶ୍ଚ ଚାପପାଣି ରାମଙ୍କୁ ହୃଦୟରେ ସ୍ମରଣା କରି ନୃପ ବିନାୟକ ସିଂହ ଏ ଛାନ୍ଦ ଭଣତି କରେ ।

ପାଠାନ୍ତର । ଧରି ରାମ ରାମ ଧରି ରାମ ରାୟ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରୟତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି କାମୋଦି ବୃତ୍ତରେ ମୋଟେ ଦଶ ଗୋଟି ପଦରେ ରଚିତ ହୋଇଛି ।

ହନୁକୁ ବାନ୍ଧି ନେଇ ରାବଣ ଯେତେବେଳେ ‘ତୁ କିଏ ? କାହିଁକି ଆସିଛୁ ?’ ବୋଲି ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲା, ସେ କହିଥିଲେ, ସେ କହିଥିଲେ ଯେ ମୁଁ ତାଙ୍କରି ଦୂତ, ତୁ ଯାହାଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କୁ ବଳତ୍‌କାରରେ ଭେଳକି ଦେଖାଇ ଚୋରାଇ ଆଣିଛୁ ।’

ଯଦି ତୋର ଭଲ ଗତି ଅଛି ତେବେ ରାମଙ୍କଠାରେ ଗଭୀର ଧ୍ୟାନ ରଖି ସୀତାଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଦେ । ନଚେତ୍ ତୁ ଧ୍ୱଂସ ହେବୁ ।

ଏହି ଦଶଟି ପଦରୁ ୩ଟି ମାତ୍ର ପଦ ନିଖୁଣ ମିଳିଥିଲା । ବାକିଟିମାନେ ଏତେ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଯେ ତାହା ବହୁ କଷ୍ଟରେ ସଜ୍ଜତ କରାଯାଇଛି ।

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଗାନ କଲେ ଏପରି ମଧୁର ଏବଂ ରୋମାଞ୍ଚକର ତାହା ଅନୁଭବ ନ କଲେ କହି ହେବ ନାହିଁ ବା ବୁଝି ହେବ ନାହିଁ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ତ୍ରୟତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ରାବଣକୁ ହନୁମାନର ଉକ୍ତି

(ରାଗ—କାମୋଦ)

ଦ୍ୟୁ ମଣିଙ୍କ ସମ୍ଭୂତଦଶ ସ୍ୟନ୍ଦନ ସୁତ

ହୋଇଛି ପଦେ ଭକ୍ତିରତ

ବଳି ବଳିଷ୍ଠ ଶ୍ରେଷ୍ଠନାହିଁ କେହି ବିଶିଷ୍ଟ

ସଗୋତ୍ର ଉଦଭବ ସତ୍ୟ

ରେ ବିଂଶପାଣି

ଯାହାର ପାଦ ମୂଳ ଜାଣି

ଘଟାଉ ପୂଣ୍ୟବନ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ

ଯା କରେ ରଟ ରଟମଟ ସ୍ୱସ୍ଥ କାର୍ମୁକ

କର ଯା ଭଣିଛନ୍ତି ପୁଣିରେ । ୧ ।

ଦେଖାଇଣ ହରିଣସୌବର୍ଣ୍ଣେ ବିହରିଣ

ମହି ସୁତା ନେଲୁ ହରିଣ

ଏଥକୁ କି କାରଣଭୋଗିରୁ ଗର୍ଭକ୍ଷୀଣ

ବିଧବା ହେବାର କାରଣ

ରେ ଦୈତ୍ୟରାଣ

ଅନୁଜ ଅଟନ୍ତି ଲକ୍ଷ୍ମଣ

ଯା ବାଣ ଦହେ ଭୂତକ୍ଷଣ

ରଣେ କ୍ଷଣେ ବୀକ୍ଷଣେବଣେ ବୀରାଧି ଗଣେ

ଭ୍ରମନ୍ତି ଯାର ଅନୁକ୍ଷଣ ରେ । ୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧) ଦ୍ୟୁମଣି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଦଶ ସ୍ୟନ୍ଦନ—ଦଶରଥ । ସ୍ୱସ୍ଥ—ନିରୁଦ୍‌ବିଗ୍ନ । କାର୍ମୁକ—ଧନୁ ।

ପ୍ରବଞ୍ଚକ ବିସଜ୍ଜେଜଟା କପର୍ଦ୍ଦି ବ୍ୟାଜେ

ମୃଗାକ୍ଷୀରେ ନିର୍ମାଖୀ ଦେଖି

ନିର୍ବୃତ ମୂର୍ତ୍ତି ମଣିନିର୍ମ୍ମମେ ଭିକ୍ଷା ଆଣି

ଦିଅନ୍ତେ ସ୍ୟନ୍ଦେ ଦେଲୁ ରଖି

ରେ ବ୍ୟାଳ ଦୈତ୍ୟ

ରତ ରତ ତୋର ରାଜତ୍ୱ

କପି ବ୍ରାତେ ହେବୁ ନିହତ

ହିତ ତୋତେ ଉଚିତସୂତ ସୁଷା ପ୍ରଦତ୍ତ

କରି ହୁଅ ତୁ ରାମେ ନତରେ । ୩ ।

ହୋଇ ନିରପତ୍ରପନିରଙ୍କୁଶେ ନିରତ

ଯେତେ ଆତଙ୍କ ଅଛୁ ସୃଜି

ନିରଭିମାନ ପୂର୍ଣ୍ଣ− ବ୍ରହ୍ମ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ

ସନ୍ଧା ସାନ୍ଧିବି ତୋରେ ପାଜି

ରେ ଦୈତ୍ୟ ରାଟ

ସନ୍ଥେ ସଂଭ୍ରସି ଅସଂତୁଷ୍ଟ

ସଂସ୍ପର୍ଶି ଦକ୍ଷଜାଙ୍କ ପଟ୍ଟ

ସମ୍ଭବ ସମ୍ଭାଷଣସରୀସୃପ ତୁ ସମ

ତୋହ ବିନଷ୍ଟ ଏକା ବାଟ ରେ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩) ବିସଜ୍ଜେ—ବିଶେଷ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ । କପର୍ଦି—ମହାଦେବ, ଶିବ । ବ୍ୟାଜେ—ଛଳନାରେ । ନିର୍ବୃତି—ସନ୍ତୋଷମୟ । ସ୍ୟନ୍ଦେ—ରଥରେ । ବ୍ୟାଳ—ହିଂସ୍ର, କ୍ରୂର । ବ୍ରାତେ—ସମୂହରେ । ସୂତ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସ୍ମୁଷା—ବଧୂ (ସୀତା) । ନିରପତ୍ରପ—ଲଜ୍ଜା ହୀନ ।

(୪) ନିରଙ୍କୁଶେ—ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀ ହୋଇ । ସନ୍ଧା—ପ୍ରତିଜ୍ଞା । ସାନ୍ଧିବି—ଦଳିବ । ଦକ୍ଷଜା—ସତୀ,

(ସୀତା) । ପଟ୍ଟ—ପାଟ ।

ପାରିଭଦ୍ର ଦାରୁରେନେଇ ସୀତା ତୀରରେ

ସୀତାଂଶୁ ବସ୍ତୁରି ମଳାରେ

କ୍ଷୀର ଶର୍କର ରସଭରି ପ୍ରତି ନିମେଷ

ଚାଖନ୍ତେ ଖଣ୍ଡ ଝୁରି ମରେ ରେ

ଗଣ୍ଡ ମୂର୍ଖ

ତହୁଁ ତୁ ତିକ୍ତ ଅତିତିକ୍ତ

ମାକନ୍ଦେ କାହୁ ହେବୁ ମିତ୍ର

ହେଉ ପୁରଟ ପୁରକୌଶିକେ ତା କୋଟର

ତେହ୍ନେ ତୁ ଲମ୍ପଟେ ପ୍ରଶସ୍ତରେ । ୫ ।

ଶାବର ବିଦ୍ୟାସାଧିଶାତକୁମ୍ଭେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି

ମାୟା ମାରିଚେ ମୃଗ ସାଜି

ଧର୍ମ୍ମିଷ୍ଠ ଆର୍ଯ୍ୟଜନମନ କଳୁ ହନନ

ତୋ ହର୍ଷ ଶାଖାମୃଗ ଗାଜି ରେ

ବାକି ଠକ

ବାଜ ବାଗୁରା ବାଗୁରିକ

ବାଗେଟି ବାଡ଼ିଆ ଦେବେକ

ଭଲ ଗତି ଅଛି ତନିଦିଧ୍ୟାସନେ ଚିତ୍ତ

ଲଗାଟି ଶାକେତ ନାୟକ ରେ । ୬ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୫) ପାରିଭଦ୍ର—ନିମ । ସୀତା—ମନ୍ଦାକିନୀ । ସୀତାଂଶୁ—କର୍ପୁର, ମଳା । ମାକନ୍ଦ—ଆମ୍ବ । ପୁରଟ—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ । କୌଣିକ—ପେଚା ।

(୬) ଶାବର—ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲ ବିଦ୍ୟା । ଶାତକୁମ୍ଭ—ସୁବର୍ଣ୍ଣ । ଶାଖାମୃଗ—ବାନର । ବାଜି—ଇନ୍ଦ୍ରଜାର । ବାଜ—ଛଞ୍ଚାଣ । ବାଗୁରା—ଫାଶ । ବାଗୁରିକ—ବ୍ୟାଧ, ଲୁବ୍‌ଧକ । ନିଦିଧ୍ୟାସଦ—ଗଭୀର ଧ୍ୟାନ । ଶାକେତ—ଅଯୋଧ୍ୟା ।

ହୀନାକମ୍ବୁ କାପରିକେଶରିଣୀ ତୁଁ ହରି

ଭାବିଚୁ ବିଚରିବୁ ସୁଖେ

ଶିଳା ମାଳା ଗଳାରେବାନ୍ଧି ପାରାବାରରେ

ପାରିକେ କି ପ୍ରସୂପ୍ତ ମୁଖେ ରେ

ଉନ୍ମାଦକ

ମୟୂର ମଦ୍‌ଗୁର କି ଏକ

ଗରୁଡ଼େ ଯେଉଁ ଭେଦ କାକ

ତୁ ଦୁର୍ମ୍ମଦ କର୍ଦମରାମ ସିଗ୍‌ଧ ଚନ୍ଦନ

ମକ୍ଷୀକା ଆଜ୍ୟ ଅଜୀର୍ଣ୍ଣକ ରେ । ୭ ।

ଦୂଷଣ କରି ଦୂରକ୍ରୋଧ ତେକି ଦୁଶ୍ଚର

ଦୃପ୍ତ ଦୃଢ଼ତା ପରଧନେ

ନିବାରି ନିଜେ ଚାଲହୋଇବୁ ନିଜଞ୍ଜାଳ

ନିଗୂଢ଼ ଅକୀର୍ତ୍ତି ନିଧନେ ହେ

ଲଙ୍କାରାଣ

ଲହୁଲି ଲଳନା ଲଲାମ

ଲୂନ ଲାବଣ୍ୟ ଲୀଳା ଧାମ

ଲୁଚକାଳୀ ପରିରେରାମ ରାମ ପୟରେ

ଅରପି ଲୁଚାଅ ଲାଞ୍ଛନ ହେ । ୮ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୭) କର୍ଦମ—କାଦୁଅ । ଜମ୍ବୂକ—ଶୃଗାଳ । ପ୍ରସୂପ୍ତ—ନିଦ୍ରିତ । ମଦ୍‌ଗୁର—ପାଣିକୁଆ । ଆଜ୍ୟ—ଘୃତ । (୮) ଲୂନ—ଛିନ୍ନ । ଲାଞ୍ଛନ—କଳଙ୍କ ।

ନାହିଁ ମୋ ପକ୍ଷପାତସେବକ ମାତ୍ର ଦୂତ

ପ୍ରସାରି ପାଣି ମୋ ବିନତି

ସୀତା ନୁହଇ ସିତାସିତକର ସଂଯୁକ୍ତା

ତୃଷା ମେଣ୍ଟିବ ପାଣି ଭତ୍ତି

ହେ ଦାନବେଶ

ସୀତା ତ ଶିତ ଅସିଧାର

ନଖୁ କେଶାଗ୍ର ଶାଣ ଖୁର

ତହିଁ ଜିହ୍ୱା ଲେହନକରିବା କି କାରଣ

ଅସୁ ନାଶ ହେବ ତୁମ୍ଭର ହେ । ୯ ।

ବାରିଧି ମଧ୍ୟେ ବାସଜଣାଗଲା ମୁହାଁସ

ନାଶ ତୁ ଭଜିବୁ ଅକ୍ଳେଶ

ପାଶଧର ପାରୁଶଜୀବନକୁ ଆଦର୍ଶ

କଲେ କର୍କଶ ହେବ ଶେଷ

ରେ ଦଶଆସ୍ୟ

ବିନାୟକଙ୍କ ଏହି ଭାଷ

ନୀଳାଚଳରେ ଯାର ବାସ

ସେ ଜଳକ ଚରଣସଦା କରିଣ ଧ୍ୟାନ

କଳ୍ମଷ ହେଉ ମୋର ଧ୍ୱଂସ ରେ । ୧୦ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୯) ସିତା—ଶର୍କରା । ସିତକର—କର୍ପୁର । ଶିତ—ତୀକ୍ଷ୍ଣ । ଅସୁ—ପ୍ରାଣ ।‬‬‬‬‬‬

(୧୦) ମୂହାଁସ—ମୋହ, ଆଶକ୍ତ । ପାଶଧର—ଯମ । ଜଳଜ—ପଦ୍ମ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

କୁମ୍ଭ କାମୋଦି ବତ୍ତରେ ଛତ୍ରିଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ରଚିତ ହୋଇଅଛି ।

ହଠାତ୍ ରାବଣ ସମ୍ବାଦ ପାଇଲା ଯେ ଏକ କପି ଆସି ଲଙ୍କା ଗଡ଼ରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ତାର ଶକ୍ତି କଳନା କରି ଚାଳିଛି । କ୍ରୁଦ୍ଧ ରାବଣ ଅଶୋକ ବନରେ ପହଞ୍ଚି ସୀତାଙ୍କୁ ଅସି ଘାତରେ ଦ୍ୱିଖଣ୍ଡିତ କରିଦେବାକୁ ଭୟ ଦେଖାଇ ବଶ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କଲା । କିନ୍ତୁ ସତୀ ସୀତା ତ୍ରସ୍ତ ନ ହେବାରୁ ସେ ରାକ୍ଷସୀମାନଙ୍କୁ ଅତ୍ୟାଚାର କରି ତାଙ୍କୁ ମଙ୍ଗାଇବାକୁ କହି ଚାଲିଆସିଲା ।

ଏହି ଅବସରରେ ରାମଙ୍କର ଜୀବନ କଥା ପରିଚୟ ସୂତ୍ରରେ ଦେଇ ହନୁ ସୀତାଙ୍କୁ ରାମଙ୍କ ମୁଦି ଦେଖାଇ ଚିହ୍ନା ହେଲେ । ସୀତା ମୁଦିଟି ପାଇ କାନ୍ଦି ଉଠିଲେ ।

ହନୁ ତାଙ୍କୁ କାନ୍ଧରେ ବହି ନେଇ ଯିବାକୁ କହନ୍ତେ ସୀତା ଅନିଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କଲେ । ଏବଂ ନିଜର ଶିରୋମଣିଟି ଦେଇ ଦେଲେ ।

ହନୁ ଏହାପରେ ଉପବନ ଧ୍ୱଂସ କରନ୍ତେ ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼ିଲେ । ଏବଂ ଲଙ୍କା ଦଗ୍‌ଧ କରି ଫେରି ଆସିଲେ, ଏବଂ ରାମଙ୍କୁ ‘ଦୁଇ ମାସ ମଧ୍ୟରେ ସୀତାଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର ନ କଲେ’ ରାବଣ ତାଙ୍କୁ ହତ କରିବା କଥା କହିଲେ ।

ଏହା ବିବରଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ଏ ଛାନ୍ଦରେ କୁହାଯାଇଛି । ଅଥଚ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଛାନ୍ଦରେ ଗୋଟିକରେ ହନୁ ରାବଣକୁ କରୁଥିବା କଟୂକ୍ତି ଏବଂ ଉପଦେଶ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟିରେ ହନୁ ଲଙ୍କାରେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ହୋଇ ମୁଦ ମୁଦ୍ରିକା ସହିତ ଫେରିବା ଯାଏ ସଂକ୍ଷେପରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ।

ରଚନାରେ ଏପରି ଅନେକ ସମୟରେ ପୁନରକ୍ତି ଘଟିଥାଏ । ଅଥବା ଉକ୍ତ ଛାନ୍ଦଟି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନାମରେ ଭଣତି ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ତାହା ଗୋଟିଏ ସ୍ୱତତ୍ର ରଚନା ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଚତୁତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

(ହନୁର ସୀତାଠାବ, ଲଙ୍କାଦଗ୍‌ଧ)

(ରାଗ—କୁମ୍ଭକାମୋଦି)

ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ବୋଧଚରିତ ପ୍ରସିଦ୍ଧରାଘବ ବିଳାସ

ଶ୍ରବଣେ ଦୂରିତବିନାଶ ତ୍ୱରିତଆନନ୍ଦ ମାନସ

ଲଙ୍କପାଳ ଲଙ୍କପାଳ ଅଗ୍ରେ ବ୍ୟଗ୍ରେସମ୍ବେଶ ଆବେଶ

ଲଙ୍କା ଶଙ୍କା ବାଧାଆରେ ଦଶ ମୂର୍ଦ୍ଧ ।ସିଦ୍ଧ ବେଧାଦେଶ । ୧ ।

ବଳୀ ମୁଖ ମିଳିତୋ ଭୁବନେ କଳିରାମାଦେଶ ପାଳି

ତୁ ହରି ବନୀତାପାର୍ଶ୍ୱେ ଦେଇ ବାର୍ତ୍ତାଭୀତି ହୀନେ ଚଳି

ଅକଣ୍ଟକ ଗଡ଼େକଣ୍ଟକ ନିବିଡ଼େଆଳ ରାଳ ସ୍ଥିତ

ତାର ପ୍ରଭାବରେତାର ପ୍ରଭା ମୋରେବିହୀନ ବ୍ୟସ୍ଥିତ । ୨ ।

ସଚେତିଣ ଭାଳିସେ ଦଶ ମଉଳିଚଳିଲା ଅଶୋକେ

ଅନୁଚର ମିଳିପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ ଜାଳିମାର୍ଗରେ ଆଲୋକେ

ମୟସୁତା−କୁଚକସ୍ତୁରି−ପ୍ରପଞ୍ଚବୁଦ୍ଧି, ବିଂଶାକ୍ଷଣ

ଆରାମରେ ରାମରାମା ସନ୍ନି ଧାନପ୍ରବେଶି ତତ୍‌କ୍ଷଣ । ୩ ।

ଅବୟବ ଲୁପ୍ତକରି ଜଗନ୍ମାତତା ଗର୍ବ ବିଲୋକି

ପୂର୍ବ ଦେବ ଈଶଉକ୍ତିକି ପ୍ରକାଶବଶ ନୋହୁ ତୁ କି ?

କର−ବାଳ କରଧୃତେ ରେ ଅଶିରକରୁ କେ ସପକ୍ଷ

ତ୍ରିପୁର ଅନ୍ତକମୁଁ ତ୍ରି ପୁରାନ୍ତକକେ ମୋ ସମକକ୍ଷ । ୪ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବଳୀମୁଖ—ବାନର । ତୁ ହରି—ତୁ ହରଣ କରିଥିବା । ମୟସୁତା—ମନ୍ଦୋଦରୀ । ବିଂଶାକ୍ଷଣ—ରାବଣ । ରାମ−ରାମା—ସାତୀ । ପୂର୍ବଦେବ ଈଶ—ଅସୁର ପ୍ରଭୁ । ଉକ୍ତିକି—ବଚନକୁ । ଅଶିର—ମୁଣ୍ଡହୀନ ।

ଅଯୋଧ୍ୟା ପତି ସନ୍ତତିସେ କି ପତିକୁତ୍ସିତ ବିଚାର

ଅନ୍ତରରୁ ସେ ତକରି ଦେଉ ତ୍ୟକ୍ତଦୁଃଖେ ବନଚାରୀ

ସେ ଯେ ଏ କାନନବିପୁଳରେ ହୀନଭୁ ସାରସା−ନନୀ

ବିଧୁ ବୈଶ୍ୱାନରବିଧିରେ ଆଦରବକ୍ରମାଳୀ ଭଣି । ୫ ।

କନକ ପୂରିତକନକ ପୂରିତଯୁକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ଘେନ

ଚତୁରି ଚତୁରପକ୍ଷରେ ଚୁତରନ କରାଇ ଭେଟ

ବିନାଶ ନକରିବିନାଶନକରିକରିବ ପ୍ରକଟ । ୬ ।

ଅଶ୍ରପି ମୁକୁଟଅଶ୍ରପି କି ମେଣ୍ଟକରି କ୍ରୋଧେ ଭାଷି

ରଦ ଦେଖାଇଣଦର କରାଇଣବଶରେ ସୁକେଶୀ ।

କହିଣ ଏମନ୍ତପୁରତରୁ ଗତସୁରତେ ସୁରତେ

ବିମୁଖର ଗିରବିମୁଖି ପ୍ରଚାରସୁମୁଖି ଅଗ୍ରତେ । ୭ ।

ତୋ ଗାତ୍ରରୁ ପଳକରିଣ ବିପଳପଳ ପଳ କରି

ସୁ ଅବକାଶରେନୋହିଲେ ବଶରେ କେ ପକ୍ଷ ତୋହରି ।

ସରମା ଦୁହିତାସୀତେ ହୋଇ ହିତାବିହିତ ପ୍ରକାଶି

ଦୁଃଖାଗ୍ନି ଧୂପିତ ବାତାନ୍ତରେ ହତକି କଷ୍ଟ ସୁଦୃଶି । ୮ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନାରଦ—ଦନ୍ତହୀନ । ଅଶ୍ରପ—ରାକ୍ଷସ । ଅଶ୍ରପି ମୁକୁଟ—ରାବଣ । ଅଶ୍ରପି—ରାକ୍ଷସୀ ।

ଗଣ୍ଡୁକି ଗଣ୍ଡରେଚଳିଲେ ଚାଣ୍ଡରେସୁଅଙ୍ଗ ଧୌତାର୍ଥେ

ବଳି ମୁଖ ଚଳିବଳି ବିଭୂତି କିଭୂତି କୀର୍ତ୍ତି ସ୍ୱାର୍ଥେ

ବିରାଟ ବିରାଟରାଟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶ୍ରେଷ୍ଠଦିଗ୍‌ବାସ ତନୁଜ

ଅକ ଭୁପାତ୍ମଜଦେବ ରାମ ରାଜସଙ୍ଗତେ ଅନ୍ନଜ । ୯ ।

ଭୁପ ମୁନି ସଙ୍ଗେଗମନ୍ତେ ସରାଗେଅଶ୍ରପି ବିନାଶି

ତାଙ୍କ ମଖ ରଖିଶିଳାକୁ ସୁମୁଖୀଶ୍ରୁତି ଧାର ତୋଷି

ତୋ ପିତା ପ୍ରଦତ୍ତପଣ କରି ହତକ୍ରୀଡ଼ା ଅନନ୍ତେଶ

ପରିଣତ ପରିଣୟାନ୍ତରେ ଫେରିଆନନ୍ଦ ବିଶେଷ ।୧୦।

ସୁର ଦରେ ଯୁକ୍ତତ୍ରିନେତ୍ର ସମ୍ଭୂତସ୍ୱରାଜ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣକୁ

ଉପସର୍ଗ କରିଚତୁର୍ଥ ବର୍ଗରତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତକୁ ।

ତା ସୁତ ବିଖ୍ୟାତଗର୍ବ କରି ହତଅନ୍ତେ ବର୍ଣ୍ଣାଶ୍ରମ

ମହିଜା ସଙ୍ଗତଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାମ ତ କରେ ଧନୁର୍ବାଣ ।୧୧।

ଭଗ୍ନି ଦେବାରୀଶଶୃହା କରୁଁ ନାଶଦଣ୍ଡକେ ଦଣ୍ଡକେ

ତୁମ୍ଭକୁ ଆଣନ୍ତେକୀଶ ଈଶ ମିତ୍ରେଚାର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିକେ ।

ଅଞ୍ଚଳୁ ଚଞ୍ଚଳଅନାମିକା ଶୋଭାଦେଇ କ୍ଷିତି ପାତ

ଶୋକେ ଗଲେ ବୁଡ଼ିହା ନାଥ ଉଚ୍ଚାରି ହୃଦ ପଙ୍କିଳତ । ୧୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅଜ ଭୂପାତ୍ମକ—ରାମ । ଅନୁଜ—ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ଭୂପମୁନି—ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର । ଅଶ୍ରପି —ତାଡ଼କା । ମଖ—ଯାଗ । ଶିଳା—ଅହଲ୍ୟା । ସୁମୁଖୀ—ସୁନ୍ଦରୀ । ଶ୍ରୁତିଧାର—ଗଙ୍ଗା । ତୋପିତା ପ୍ରଦତ୍ତ ପଣ—ହରଧନୁ । ହତକରି—ଭଙ୍ଗି । କୀଣ—ମର୍କଟ । ମହୀଜା—ସୀତା । ଦେବାରୀଶ—ରାବଣ । ଦେବାରାଶ ଭଗ୍ନି—ସୁର୍ପଣଖା ।

ମୋ ଯୋଗେ ଅଙ୍ଗୁଳିଶୋଭନ ମଉଳିଏ ବିଚିତ୍ର ଗତି

ଏ ଅନୀତି ନିତିକରେ କି ମୋ ପ୍ରତିସେ ମନ୍ଦ ପ୍ରକୃତି ।

ନ ଧର ବିପକ୍ଷତୁହିତ ବିପକ୍ଷକେହ୍ନେ ଅବ୍ଧି ଲଙ୍ଘି

ନାମ ଅଭରସଗୁପତ ପ୍ରକାଶଶୁଣି ଭଣି ବେଗି । ୧୩ ।

ଇନ୍ଦ୍ରାରିର ସୁତନାମ ହନୁମକ୍ତମଧୁପୁରି ବାର୍ତ୍ତା

ପ୍ରଦୀପ ସାକ୍ଷିରେଅନ୍ୟ ପତ୍ନୀ ବରେନାସ୍ତିକ ମମତା

ବିତ୍ର କୂଟେ ଚିତ୍ରବକ୍ଷରେ ବିଚିତ୍ରଶୋଭା ଗଇଛିକ

ବିଭୁ ମାତା ପିତାକୃପାରେ ଲଙ୍ଘ ତାସରିତେ ଶୋଦକ ।୧୪।

ସଗରକ କୀତ୍ତିପୃଷନ୍ତିର ମତିକୃପା ଉପମାରେ

ଦାସ ସ୍କନ୍ଧ ଦେଶବିଜେ କର ମାତବିଭୁ ସମୀପରେ

ହେ କୀଶ ଉଚ୍ଚାରଏ କିସ ପ୍ରଚାରଚୋର ଏ ଯୁଗ୍ମରେ

ଏ ନହେଁ ବିହିତମୋ ପକ୍ଷେ ଅହିତଅହିର ପ୍ରକାରେ ।୧୫।

ଦୁଃଖାଗ୍ନି ଉତ୍ତାପବେଳରେ ପ୍ରଗପଶାନ୍ତି ନୀର ଦେଲ

ଦୀର୍ଘାୟୁରେ କାଳଯାପନରେ ଭାଳକାନ୍ତେ ଦିଅ ଗିର

ମୂର୍ଦ୍ଧ ମଣି ଦତ୍ତମଣି ସ୍ନେହ ଯୁକ୍ତଚଞ୍ଚଳ ସୁତରେ

ମଉଳି ଶୋଭିତ ତତକ୍ଷଣି ହାତଜଳ ଜଳ କରେ ।୧୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପୃଷନ୍ତି—ଜଳବିନ୍ଦୁ (ପୟଃ ପୃଷନ୍ତଭିଃ ସ୍ପୃଷ୍ଟ୍ୱ । ବାନ୍ତି ବାତାଃ ଶନୈଃ ଶନୈଃ ।)

ଅନୁଷଣ ଗତିସନ୍ତତି ଝଟତିବାସାଗ୍ରେ ଗ୍ରନ୍ଥନ

ନତ ମସ୍ତକରେକରେ ବିଗତରେମିଳି ମଧୁରାମ

ପକ୍ୱ ଫଳାସନକରି ରାମ ଧ୍ୟାନରାମ ବିନାସନ୍ତେ

ରାମ ରକ୍ଷ ରକ୍ଷଦନକୁ ବିଲକ୍ଷଗଣି ଶାସ୍ତି ଦ୍ୟନ୍ତେ ।୧୭।

ବାୟୁକ ବିଘାତେପାଦପ ରକ୍ଷତେଚଳ ରବି ଅସ୍ତ

ଲୋକନାନ୍ତେ ଶୁଣାନ ଥିଲା ଏମନ୍ତେଏ ବିପଦ ଗ୍ରସ୍ତ

ଅକଣ୍ଟକ ମହିଏକଣ୍ଟକ ହୋଇ ବାନରେ ପରାସ୍ତେ

ଗମିଣ ତତ୍‌କ୍ଷଣେସେ ବଂଶ ଈକ୍ଷଣେଜଣାଇ ସମସ୍ତେ । ୧୮।

ବିକଟ ମର୍କଟଉତ୍‌କଟ ପ୍ରକଟଧପଟେ ଧପଟ

ଦନ୍ତ ରଟମଟନୟନ ତରାଟପାପିଷ୍ଠ ଏ ନଷ୍ଟ

ବିନାଶି ବିନାଶବିଟପ ପ୍ରକାଶବିଶାଖ ବିଶାଖ

ରକ୍ଷକ ନିରକ୍ଷପରାୟେ ବିପକ୍ଷସମସ୍ତ ବିଂଶାକ୍ଷ । ୧୯ ।

କୋପେ ରକ୍ଷନାଥକର୍ଜରିତ ଗାତ୍ରକରି ରକ୍ତନେତ୍ର

ଯା ତୁ ବୋଲି ଯାତୁଧାନ ସଶ୍ରେ ପେଶୁଗମି ଧୃତ ଅସ୍ତ୍ର

ମୁଖରେ ଖରେପ୍ରଖରେ ମାର ମାରଉଚ୍ଚାରି ସଂଗ୍ରାମ

ସ୍ମରାରି ତନୁଜସ୍ମରି ରାମ ରାଜକେଶରୀ ବିକ୍ରମ । ୨୦।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରାମ—ଉପବନ । ସଶ୍ରେ—ସହସ୍ରେ ।

ସାବେଳି ମୁଦ୍‌ଗରଅସି ଭାଲି ଶରପ୍ରହାରି ପ୍ରଚଣ୍ଡେ

ଦନ୍ତାକ ଭିର୍ଣ୍ଣତିମୂର୍ତ୍ତି ସେ ମାରୁତିମୁଷ୍ଟି ଭୁକ ଦଣ୍ଡେ

ଦ୍ୱିମଣି ସନ୍ତତିସଦନ ଭଜନ୍ତିବଳ ବଳ ହତେ

ଦୂତ ଉକ୍ତି ଶ୍ରତିମାତ୍ରରେ ବଦତିହରି ଆଣି ବ୍ୟକ୍ତେ ।୨୧।

ମହାବଳେ ବଳବଳୀଷ୍ଠରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠଶ୍ରେଷ୍ଠ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ସୁତ

ତ୍ୱରିତେ ପୁତରେଉଭା ଲୋଭାବନ୍ତେବୋଲେ ଆଜ୍ଞା ଦତ୍ତ

କୀଶ କିଶ କ୍ଳେଶଅବଟ ନିବାସବୋଷୀ ବିଚ୍ଛନ୍ଦନେ

ପଲକେ ପୁଲକେବପୁକେ ବିଲୋକେବ୍ୟଗ୍ରେ ଉକ୍ତି ଭଣେ ।୨୨।

ବିର ହରି ବିରହରି ହରି ବାକିଛନ୍ଦି ଛନ୍ଦା କୃତେ

ହେମ ଭୂ ଭୂଷଣଗୋଚରେ ତତ୍‌କ୍ଷଣମୋଦ ବିଲୋକିତେ

ତୁ ସେ ବନବାସିକି କୃତରେ ଆସିବିକୃତ ପ୍ରକାଶୁ

ଧର୍ମ୍ମ ରାଜ ଧର୍ମ୍ମ− ରାଜ ଆବାସରେନିର୍ଭୟେ ବିଳସୁଁ ।୨୩।

ତୁ ଯେ ଯାତୁଧାନଚୌର ଅତି ହୀନଯା ନାରୀ ଆଣିଛୁ

ମୁଁ ଯେ ତାର ଦୂତଅନନ୍ତ ଲଂଘିତମୋତେ କି ମଣୁଛୁ

ଆରେ ଲଙ୍କପାଳସେ ରାମ ଭୂପାଳପାଳନ ଜଗତ

କାଳେ କାଳ ବାସଦେବେ ରେ ରାକ୍ଷସଦର୍ପରବି ଅସ୍ତ ।୨୪।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦର୍ପରବି—ଗର୍ବିତ ଦର୍ପ ।

ଯାର ପୂର୍ବ ବଂଶମୋ ହସ୍ତେ ବିନାଶଏ କି ବଳେ ବଳ

ବିଭୂତି ବିଭୂତି ବିନେ ଏ ବିଭୂତିଗାତ୍ରେ ଲିପ୍ତ ମେଳ

ସେ କି କରିପାରିଅବ୍‌ଧ ପାର ପୁରିପୂରିଲା ତା ଆଶ

ବଳେ ତାର ନାରୀଆଣିଛି ମୁଁ ହରିନେବ କି ମାନସ ।୨୫।

ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ର ଗ୍ରାସକରୁ ଆରେ କୀଶସୁଧା ମଣି ଚିତ୍ତେ

ବିଚାର ତୋ ମନଆଜି ତୋ ଶମନଭବନରେ ସ୍ଥିତେ

ବନ୍ଧନରେ ମୁଷ୍ଟିଘାତଦେଉଁ ଦୈତ୍ୟବୋଲଇ ପାବନି

ଏମନ୍ତେ ମୁଁ ହତନୋହେ କଦାଚିତଆରେ ଲଙ୍କମଣି ।୨୬।

ପୁଚ୍ଛରେ ବସନଗୁଡ଼ାଇ ବହନରାଶିକ ଜଡ଼ାଇ

ଶୁଚିତରେ ଶୁଚିଦିଅନ୍ତେ ବିରଞ୍ଚିରହିଛି ନାଶ ହିଁ

ଏ ବାଣୀ ବିଡ଼ରକରନ୍ତେ ଦୈତ୍ୟରପ୍ରସନ୍ନେ ଭଣିଲା

ବ୍ୟାକୁଳରେ ଜୀବଯିବାର ପ୍ଳବଗବାଣୀ ବିତରିଲା ।୨୭।

କୋଷାଧ୍ୟକ୍ଷେ କୋଶୁଁବିକୋଶ କରିଣକଲେ ସମର୍ପଣ

ତଇଲେ ବୁଡ଼ାଇପୁଚ୍ଛରେ ଗୁଡ଼ାଇଜଗାଦି ଇନ୍ଧନ

ଜ୍ୱଳନେ ଜ୍ୱଳନଶିଖ ପ୍ରକାଶିଣଅନିଳ ସମ୍ଭୂତ

ଗାତୃଁ ଜୀବ ଗତହେଲା ପ୍ରାୟେ ମତହୋଇ ଭୂରେ ସ୍ଥିତ ।୨୮।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରାଣିଜ—ତୈଳ ।

କ୍ଷପାକର ମତକ୍ଷପା ପ୍ରକାଶିତଗତି ଜଗତିରେ

କୋପେ ବୈଶ୍ୱାନରେଲେକନରେ ସ୍ଥିରେ ପୁଚ୍ଛ ଲିହୁଁ ଭାଲେ

ହୁ ହୁ ହୁତାଶନପ୍ରଖର ଭାବେଶକଟକ ବିନାଶ

ହେମାରି ଦହେ କିକଟକ ଛଟକେକଟକ ବିନ୍ୟାସ ।୨୯।

ଦହନେ ଦହନକରି ହନୁମାନବିଭୂତି ବିଭୂତି

ସରିତେଶ ଲଂଘିନଂଘନଜ ଅଂଘ୍ରୀବିଭୁ ନାମ ଚିନ୍ତି

ସିନ୍ଧୁ କୂଳେ ସିନ୍ଧୁଶରେ ଭେଟି ବନ୍ଧୁକାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧ ଭଣି

ତୋଷାର୍ଣ୍ଣବେ ସର୍ବେଗମିଲେକ କବେଆନନ୍ଦିତ ମଣି ।୩୦।

ମର୍କଟ ମୁକୁଟଅଳଙ୍କାର ଶ୍ରେଷ୍ଠବିଶ୍ରାମି ଆରାମେ

ନାନା ପକ୍ୱ ଫଳକରିଣ କବଳଗମି ବୀରଗଣେ

ସତୀ ସୀତା କୁଚକସ୍ତୁରୀ ରାଜିତପୁରତେ ପ୍ରବେଶି

ଭୂମିଷ୍ଟ ପ୍ରଣାମକରି ସର୍ବେ ପୁଣଫଳାଫଳ ଭାଷି ।୩୧।

ରମଣୀ ଶ୍ରେଣୀ ମଣି ମଣି ତଷଣି ଦେଉଁ ବାଣୀ ଭଣି

ବନ ମଧ୍ୟ ଦୁଗହେବା ପୁର ବର୍ଗସ୍ଥିତ ଦେତ୍ୟ ମଣି

ଶଙ୍କା ତେଜି ଲଙ୍କାଭ୍ରମନ୍ତେ ମୁଁ ଲଙ୍କା ପାଳିତା ଭେଟିଣ

ଦେଉଁ ମୁଁ ପ୍ରଭାବଭାବରେ ସେ ସର୍ବସମସ୍ୟା ଭଣିଣ ।୩୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କ୍ଷପାକର—ଚନ୍ଦ୍ରମା । କ୍ଷପା—ନିଶା ।

ନଗ୍ରରେ ସନ୍ଦେଶନ ପାଇ ବିରସବିସ୍ମୟ ଚିତ୍ତରେ

ବିଞ୍ଜୁଳ ବିପିନେପ୍ରବେଶୁଁ ବହନେଦେଖିଲି ମାତାରେ

କ୍ଷଣକେ ଦଶାସ୍ୟହୋଇଣ ପ୍ରବେଶତର୍ଜନା କରିଣ

ବେନି ମାସେ ବରଦେବରେ ଭେଟାଅକୋପେ ଭଣି ପୁଣ ।୩୩।

ପାମରି ମୋ ବଶନୋହୁ କାରେ ବଶବୁଝିବି ସାହସ

ଧରିଣ ଅସିରକରିବ ଅଶିରଏସନ ପ୍ରକାଶ

ଅଙ୍ଗୁରୀୟ ଦତ୍ତକରିଣ ତ୍ୱରିତକହିଣ ବୃତ୍ତାନ୍ତ

ସୀମନ୍ତକ ମଣିଘେନିଆସୁଁ ପୁଣିଫଳ ଭୁଞ୍ଜୁ ତୃପ୍ତ ।୩୪।

ସମରେ ଅକ୍ଷୟକରନ୍ତେ ମୁଁ କ୍ଷୟ ଦଶାସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠକ

ହନ୍ଦେ ଦ୍ୱାନ୍ଦଶୁକେବାନ୍ଧି ନେଉଁ କୋପେବିଲୋକ ଦନୁଜ

ମାର ବୋଲୁଁ ବୋଲିପୁଚ୍ଛେ ବାସ ଘେରିତୈଲାଗ୍ନି ଯୋଗରେ

ହେବ ମୋ ବିନାଶକହିଲି ସନ୍ଦେଶକେଲ ସେ ପ୍ରକାରେ ।୩୫।

ତବାଙ୍ଘ୍ରୀ କୃପାରୁପୋଡ଼ି ଲଙ୍କା ପୁରୁଁ ବିଂଶ କ୍ରାନ୍ତ୍ୟାନ୍ତରେ

କଲି ଦରଶନହୁଅ ପରସନ୍ମବିଚାର ହୃଦରେ

ନବ ଦୁର୍ଗ ଜନପାଳକ ନାୟକଧ୍ୟାୟି ବିନାୟକ

ବିନାୟକ ସିଂହମାନଧାତା କହିନାଶ ମୋ ବିପାକ ।୩୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦ୍ୱନ୍ଦେ—ବିରୋଧରେ । ଶୂକ—ପଗଡ଼ି, ଉଷ୍‌ଣିଷ । ଦ୍ୱାନ୍ଦ—ବିରୋଧୀ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ ରାଗରେ ସତରଟି ମାତ୍ର ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ରଚିତ ହୋଇଛି ।

ରାମ, ସୀତାଙ୍କ ବିରହରେ କାତର ଭାବେ ବିଳାପ କରିବାରୁ ସୁଗ୍ରୀବ ସୈନ୍ୟଦଳ ସଜ୍ଜିତ କରି ଜୟଯାତ୍ରା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରବୋଧନା ଦେଇଛନ୍ତି ଏବଂ ରାମଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦଶରେ ସୈନ୍ୟଦଳ ବିଭିନ୍ନ ଶିବିରରେ ବିଶ୍ରାମ କରି କରି ସିନ୍ଧୁ କୂଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି ।

ଅଙ୍ଗଦ ରାମଙ୍କୁ ଦେଖାଇ କହିଛି ଏହି ଆରପାରିରେ ତୁମର ପ୍ରିୟତମା ରହିଛନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ପଞ୍ଚତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଲଙ୍କାପ୍ରବେଶ ପାଇଁ ସୈନ୍ୟ ସହ ସିନ୍ଧୁକୂଳରେ ପ୍ରବେଶ

(ରାଗ—ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ)

ଦ୍ୱି ଜବର ବରଚିତ୍ତ ସ୍ୱଭାବର

ଧରି କାତର ତରରେ

ହା ହା ସୀତା ସୀତାହୃଦେ ବିକଶିତା

ହର ମୋ ହର ମୋହରେ ।୧।

ଅନାଥରେ ଅନାଦର କରି କରି

କରିଗତି କେଣେ ଗଲୁ

ତୋ ବିନା ହିତାରେକେ ଅଛି ହିତାରେ

ତେଜି ଅହିତା ହୋଇଲୁ ।୨।

ଚିନ୍ତା ଉଦଧିରେଭସାଇ ସଧୀରେ

ଭବିଷ୍ୟ ଦେଲୁରେ ଧୀରେ

ଆଶା ବିନାଶାରେଆଶା ବିନାଶାରେ

ଅବିନାଶିକେ ନାଶିରେ ।୩।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦ୍ୱି ଜବର—କ୍ଷତ୍ରିୟଶ୍ରେଷ୍ଠ । ମାତୁର୍ଯଦଗ୍ରେ ଜାୟନ୍ତେ ଦ୍ୱିତୀୟଂ ମୌଞ୍ଜି ବନ୍ଧନାତ୍

ବ୍ରାହ୍ମଣ କ୍ଷତ୍ରିୟ ବିଶସ୍ତସ୍ମାଦେତେ ଦ୍ୱି ଜାସ୍ମାଃତ ।

ଅଥବା—ବ୍ରାହ୍ମଣ କ୍ଷନ୍ତ୍ରିୟୋ ବୈଶ୍ୟସ୍ତ୍ରୟୋ ବର୍ଣ୍ଣା ଦ୍ୱି ଜାତୟଃ ।

ହର—ହରଣକର । ହର−ମୋହ—କାମ ।

ଉଦଧି—ସମୁଦ୍ର ।

ହୃଦୟରେ ମଣିହୃଦୟରେ ମଣି

ମଣି ଅସ ନଗରଣି

ନୀରଜ ଗାତ୍ରରୁନୀରକ ନେତ୍ରରୁ

ନୀର ଅଧୀର ଧାରଣି ।୪।

ଏ କାଳେ ସେ କାଳେମିଳି ତତ କାଳେ

ବିକଳେ ଆକୁଳେ କୂଳେ

ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରବୋଧିଲେଅତିହିଁ ବୋଧରେ

ବିଧିରେ ଧୀରରେ ବଳେ ।୫।

ଉତ୍ତମାଙ୍ଗେ ମାଙ୍ଗେକରକୁ ପ୍ରସଙ୍ଗେ

ତରଣୀଜ ରଙ୍ଗେ ରଙ୍ଗେ

ସନ୍ତାପ ତାପକୁଏ ଦୁଃଖ ହେଲାକୁ

ଦେଇ ନାଶୁଛ ତ ଅଙ୍ଗେ ।୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ—ଶିର । (ବଭୌ ପତଦ୍‌ଗଙ୍ଗ ଇବୋତ୍ତମାଙ୍ଗେ, କୁମାରସମ୍ଭବ) ତରଣୀ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ତରଣୀଜ—ସୁଗ୍ରୀବ । ମାଙ୍ଗେ କରକୁ ପ୍ରସଙ୍ଗେ—ମୁଣ୍ଡ ବାଳ ମାଙ୍ଗକୁ କୁଣ୍ଡାଉ କୁଣ୍ଡାଉ ।

ଅଦେହ ନୃପଜାଶ୍ରୀକୁଚ କସ୍ତୁରୀ

ଶୁଣି ଶ୍ରବଣ ଶ୍ରବଣେ

ସତେ ଶିବ ହେବଶିବ ପ୍ରକାଶିବ

ଶିବ ଭୂତିକି ଗ୍ରହଣେ ।୭।

ଭଲ ଲଗ୍ନ ଲଗ୍ନେବୁଝିଲି ସଂଲଗ୍ନେ

ସ୍ଥାନ ଉଚ୍ଚାରେ ହିତରେ

ଜମ୍ବେବ ସୁଷେଣହୋଇଣ ପ୍ରମୋଦ

ମୋତେ ଦେବରୁତ କଲେ ।୮।

ଫେରିବ ଜୀବନ ନାସନ ଛେନିଣ

ଅବାଚୀ ମାର୍ଗରେ ଧୃତ

ଅକୂଳେ କୂଳେସଂକୁଳେ ଅନୁକୂଳେ

ଚଳେ ଚାଲି ସେନାବ୍ରାତ ।୯।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅଦେହ—ବିଦେହ । ଅଦେହ ନୃପକା । ଶ୍ରୀକୁତ କସ୍ତୁରୀ—ରାମ । ଶିବ—ମଙ୍ଗଳ । ଶିବ ଭୃତି—ସୁଖଦାୟିନୀ । ଦେବରୁତ—ଶଙ୍ଖଧ୍ୱନୀ । ଅବାଚୀ—ଦକ୍ଷିଣ । ଛେନିଣ—ଛେଦନ କରି । ଅକୂଳେ—ସମୁଦ୍ର କୂଳରେ । ବ୍ରାତ—ସମୂହ ।

ସରଯୁତୀର ବିହାରୀବାହାରି ଯେ

ପ୍ରଭୋ ଜନକ କନ୍ଦରେ

ଗୌତମ ତନୁଜଆତ୍ମଜ ବିରାଜ

କରାଜ ବାଣ କରରେ । ୧୦ ।

ସରିତ ପତି କୁଳରେପ୍ରବେଶିଲେ

ଚଳ ପ୍ରବଳ ସବଳେ

ହିରା ପନ୍ତି ମତିଅଙ୍ଗ ବଳ ଘେନି

ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ରଙ୍ଗେ ଚଳେ ।୧୧।

ପ୍ଳବଗ କୁଳ ତ ପ୍ରଗଣ୍ଡେ ବିଶ୍ରାମି

ସିନ୍ଧୁକୂଳେ ହୋଇ ମେଳ

ମୁଖର ଶବଦେସିନ୍ଧୁ ଗର୍ଭ ଭେଦେ

ସର୍ବେ ଆନନ୍ଦ ବିହ୍ୱଳ ।୧୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପ୍ଳବଗ—ମର୍କଟ । ପ୍ରଗଣ୍ଡ—ଶିବିର ।

ବାହାନାଦ ଆଣ୍ଟକରି କେ ପ୍ରକଟ

ଝପଟ ଧପଟ କରେ

ବକ୍ର ନୀଳ ରଙ୍ଗଅତିହିଁ ସୁରଙ୍ଗ

ନ୍ଦୂର ନିନ୍ଦା ପ୍ରକାରେ । ୧୩ ।

ମହୀଜା ବିଳାସୀଏ ସମୟେ ଭାଷି

ହାସି ବିଶେଷି ବିଶେଷି

ଏ ପ୍ରକାରେ ସ୍ଥିତଆରତି ମୋ ସ୍ଥିତ

ହସ୍ତ ଅସ୍ତ ହେଲା ଆସି । ୧୪।

ସୁବଳୟେ ସସ୍ର-ଅକ୍ଷି ନପ୍ତା ଅତି

ସ୍ନେହ କହି ସେ ପାରରେ

ଏ ଅର୍ଣ୍ଣବ ପାରିଅଟେ ଲଙ୍କାପୁରୀ

ନାରୀ ତୁମ୍ଭର ସେ ପୁରେ ।୧୫।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ମହୀଜା—ସୀତା । ସସ୍ର—ସହସ୍ର । ସସ୍ରଅକ୍ଷ—ଇନ୍ଦ୍ର । ଇନ୍ଦନପ୍ତା—ଅଙ୍ଗଦ । ନପ୍ତା—ନାତି । ସୁବଳୟେ—ଉତ୍ତମ ବଳୟଧାରୀ ।

ବାର୍ତ୍ତାବହ ବହନରେନରେଶରେ

କହିବାରେ ବାରେ ଚଳେ

କ୍ରବ୍ୟାକ ଶ୍ରେଷ୍ଠରେକହିବା ଶ୍ରେଷ୍ଠରେ

ରଘ ସୈନ୍ୟ ସିନ୍ଧୁକୂଳେ ।୧୬।

ବିନାୟକ ବିନାୟକଶ୍ରେଷ୍ଠ କଷ୍ଟ

ଫେଡ଼ ବିପତ୍ତି କି ତୋଷି

ରାଘବ ରାଘବବିଳାସ ଏ ରସ

ନାମ ହୃଦେ ଘୋଷି ଘୋଷି ।୧୭।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବାର୍ତ୍ତାବହ—ଦୂତ । ବହନ—ଶୀଘ୍ର । ନରେଶ—ରାବଣ । କୁବ୍ୟାଜ—ଶ୍ରେଷ୍ଠ—ଷଡଯନ୍ତ୍ରପରାୟଣତାରେ ଚତୁର ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷଟ୍‌ତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ବସନ୍ତ ଆହାରି ବୃତ୍ତରେ ବତ୍ରିଶ ପଦରେ ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

ଲଙ୍କାଧିପ ରାବଣର ଏକ ଦୂତ ଖବର ଦେଲା ଯେ ଅଶୋକ ବନରେ ଯେଉଁ ବଧୂ ରହିଛନ୍ତି ତାଙ୍କର ସ୍ୱାମୀ ସିନ୍ଧୁକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିଲେଣି । ତା ଶୁଣି ରାବର ହସି କହିଲା—ଏପରି ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ସେ ହରାଇଥିବାରୁ ସିନ୍ଧୁରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାକୁ ଆସିଥିବ ।

ତାହା ଶୁଣି ବିଭୀଷଣ କହିଲେ—ଆତ୍ମହତ୍ୟା କଥାଟା ହନୁ ଲଙ୍କା ପୋଡ଼ିବା ବେଳୁ ଜଣାଯାଇଛି । ରାବଣ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହେବାରୁ ପ୍ରହସ୍ତ ଛାମୁଆଁ କଥା କହି ସଂତୋଷ କଲା । କିନ୍ତୁ ବିଭୀଷଣ ନାନା ଉପଦେଶାତ୍ମକ କଟୁ କଥା କହନ୍ତେ ରାବଣ ସଭାରୁ ତାଙ୍କୁ ବାହାର କରିଦେଲା । ତେଣୁ ସେ ରାମଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସି ଶରଣ ମାଗିଲେ ।

ଏପରି ଶବ୍ଦବୈଭବ ଖଞ୍ଜି କବି ଏ ଛାନ୍ଦକୁ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଏହି ଛାନ୍ଦ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଲାକାର ଏବଂ ଛାନ୍ଦରସିକ ତୁଣ୍ଡରେ ପ୍ରତିନିୟତ ଶୁଣା ଯାଇଥାଏ । ରାଘବ ବିଳାସର ଅସ୍ତିତ୍ୱକୁ ଏହି ଛାନ୍ଦ ଯେପରି ଭାବରେ ରକ୍ଷା କରି ଆସିଥିଲା ଅନ୍ୟ କେହି ନୁହେଁ ।

ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ

ଦୁତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ

ଏ ଗୀତ ଓଡ଼ିଶାରେ କିଏ ନ ଜାଣେ, କି, ନ ଶୁଣୁଛି ଏପରି ନାହିଁ ।

ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବିଭୀଷଣକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରି ରାମ ମିତ୍ର ସ୍ୱରୂପ ଶରଣ ଦେଇ ରଖିଲେ ଏବଂ ଲଙ୍କାର ରାଜା ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରି ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରନ୍ତେ ସୁଗ୍ରୀବ କହିଲେ—

ପ୍ରଭୁ, ଯେବେ ରାବଣ ସୀତାଙ୍କୁ ସମର୍ପି ଶରଣ ପଶିବ, ତେବେ କ’ଣ କରିବେ ? ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ତ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହେବେ ?

ରାମ କହିଲେ—ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟ ଯେବେ ଦୂର କରିବା ବିଧାତାର ଇଚ୍ଛା ନ ଥିବ, ତେବେ ମୁଁ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ରକ୍ଷା କରି ଅଯୋଧ୍ୟାକୁ ମିତ୍ରଙ୍କୁ ଦେଇ ଚିର ବନବାସୀ ହେବି ।

ବୋଲେ ମିତ୍ର ପୁତ୍ର ହେଲା କି ବିଚିତ୍ର

ଚିତ୍ରଭାନୁ କୂଳାମ୍ବୂଳକୁ

ସମର୍ପି ଜନକ ତନୁଜା କନକ

କଲେ ଆଶ୍ରିତ

କି ହେବ ? ଶ୍ରବଣେ ରାଘବ

ଭଣିଲେ, ଜାଣିବବିହି ବିହି ନାହିଁ

ରାଜଂ ଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟ ଲାଘବ । ୩୦।

ନାନା ଯୁକ୍ତି, ନାନା ସୁଶ୍ରାବ୍ୟ ଉକ୍ତି−ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତିରେ ଏପରି ମନୋହର ଭଙ୍ଗୀରେ ଏହି ରଚନା ସଫଳତା ଲାଭ କରିଛି, ଯାହାକୁ ସମଗ୍ର ଉତ୍କଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆଦର କରିଅଛି ଏବଂ କରୁଅଛି ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଷଟ୍‌ତ୍ରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ବିଭୀଷଣ ଶରଣ

(ରାଗ—ବସନ୍ତ ଆହାରି)

ପୂର୍ବ ଦେବତା−ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୂତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ

ଅଶୋକ ବନେ ସଶୋକେ ଥିବା ବଧୂ−ବନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁକୂଳେ ପ୍ରବେଶ

ହାସ୍ୟରସରେ

ଭାସି ଭାଷିଲା ଦଶଗ୍ରୀବ

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।୧।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପୂର୍ବ ଦେବତା—କଶ୍ୟପଙ୍କ ପ୍ରଥମା ସ୍ତ୍ରୀ ଦିତିଙ୍କ ଗର୍ଭସମ୍ଭୁତ ପୁତ୍ରମାନେ ପ୍ରଥମେ ଦେବତା ନାମରେ ଅଭିହିତ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟା ସ୍ତ୍ରୀ ଅଦିତିଙ୍କ ଗର୍ଭସମ୍ଭୂତ ପୁତ୍ରମାନେ ସଦ୍‌ଗୁଣରେ ନିପୁଣ ହେତୁ ଉକ୍ତ ଦେବତା ନାମରେ ଅଭିହିତ ହେଲେ । ଅସଦ୍‌ଗୁଣ ଧାରଣ କରିବାରୁ ପ୍ରଥମ ଦେବତାମାନେ ଦୈତ୍ୟ, ଦାନବ ନାମରେ ପରେ ଜଣାଶୁଣା ହେଲେ ତେଣୁ ସେମାନେ ‘ପୂର୍ବ ଦେବତା’ ନାମରେ ସୂଚିତ ହୁଅନ୍ତି । ପୂର୍ବଦେବତା−ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା—ଦାନବ ଚନ୍ଦ୍ରମା, ରାବଣ । ଶର୍ବରା—ରାତ୍ର । ଅଶୋକ ବନରେ ଶୋକ ସହିତ ଥିବା ବଧୂ ଯେ ସୀତା ତାଙ୍କର ବନ୍ଧୁ କି—ରାମ । ଦଶଗ୍ରୀବ—ରାବଣ ।

ଦାନବରାଜ ରାବଣ ଛାମୁଁରେ ଗୁପ୍ତଚର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରକାଶ କଲା ଯେ—ଅଶୋକ ବନରେ ଥିବା ଶୋକାକୁଳା ବଧୂ ସୀତାଙ୍କ ପ୍ରିୟତମ ରାମ ସିନ୍ଧୁକୂଳରେ ପହଞ୍ଚି ଗଲେଣି । ତାହା ଶୁଣି ହଠାତ୍ ହାସ୍ୟରସରେ ଭାସି ଉକ୍ତ ରାବଣ କହିଲା—ଅରେ ! ତାର ନାରୀକୁ ହରାଇ ଥିବାରୁ ସେ ଦୁଃଖରେ ଅଧୀର ହୋଇ ସମୁଦ୍ରରେ ଝାସଦେଇ ଦେହତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଆସିଥିବଟି ? ଏପରି ରୂପବତୀ ନାରୀକୁ ଛାଡ଼ି ଆଉ ସେ କିପରି ବା ବଞ୍ଚିବ ?

‘‘ବଦତି ଅନୁଜ ପବନ ତନୁଜ ଗମନୁ ଯାଇଛି ଦେଖା ଯେ”

ଟେକିଲା ଏଥର ନେତ୍ର ଗୋତ୍ରାନ୍ତକ ପ୍ରଜ୍ୱଳ ଜ୍ୱଳନ ଶିଖା ଯେ

କୋପେ ଲଙ୍କେଶ

କମ୍ପି ଅନାଇଲା ନିନ୍ଦନେ

ପ୍ରଶସ୍ତ ହସ୍ତ ମସ୍ତକେ ନ୍ୟସ୍ତ କରି ଶାନ୍ତିକଲା ଭାଷା ଚନ୍ଦନେ ।୨।

କଥା—ରାବଣର ଏପରି ପରିହାସାତ୍ମକ ବାଣୀ ଶୁଣି ତାହାର ଅନୁଜ ବିଭୀଷଣ କହିଲା—ପବନପୁତ୍ର ହନୁମାନ ଆସିବା ଦିନରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଲଙ୍କାଦଗ୍‌ଧ କରିବା ସମୟରୁ ଏହା ଦେଖାଯାଇଛି । ଏହା ଶୁଣି ଗୋତ୍ରଧ୍ୱଂସି କୁଳାଙ୍ଗାର ଲଙ୍କେଶ ରାବଣ ତାର ଅଗ୍ନିଶିଖା ପରି ଜଳୁଥିବା ନେତ୍ରକୁ କ୍ରୋଧାନ୍ଧ ହୋଇ ଟେକିଲା ଏବଂ ତାର ପରିହାସକୁ ନିନ୍ଦା କରୁଥିବା ଭାଇକୁ କମ୍ପି ଅନାଇଲା ।

ରାକ୍ଷସରାଜର ଏପରି କ୍ରୁଦ୍ଧାବସ୍ଥା ଦେଖି ଜନୈକ ସେନାବତି ପ୍ରଶସ୍ତ (ପ୍ରହସ୍ତ) ନିଜର ନ୍ୟୂନତା ଦେଖାଇ ହାତ ଯୋଡ଼ି ଭାଷାଚାତୁରୀରେ ତାକୁ ଶାନ୍ତକଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଅନୁଜ—ସାଇଭାଇ, ବିଭୀଷଣ । ବଦତି—କହିଲା । ପବନତନୁଜ—ହନୁ । ଗମନୁ—ଆସିବାବେଳୁ । ଦେଖାଯାଇଛି—ଜଣାପଡ଼ିଛି । ଟେକିଲା—ଉପରକୁ ଉଠାଇଲା । ଗୋତ୍ରାନ୍ତକ—ଗୋତ୍ର ବୈରି । ଅନ୍ତକ—ଯମ । ରାବଣ ନିଜ କୁଳ କ୍ଷୟର ହେତୁ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଜ୍ୱଳ—ଜଳନ୍ତା । ଜ୍ୱଳନ—ଅଗ୍ନି । ଲଙ୍କେଶ—ରାବଣ । ନିନ୍ଦନେ—ନିନ୍ଦାକାରୀ । ପ୍ରଶସ୍ତ—(ପ୍ରହସ୍ତ) ଜନୈକ ରାବଣର ମନ୍ତ୍ରୀ । ହସ୍ତ ମସ୍ତକେ ନ୍ୟସ୍ତକରି—ମୁଣ୍ଡରେ ହାତ ରଖି ଅର୍ଥାତ୍ ହାତ ଯୋଡ଼ି । ଭାଷାଚନ୍ଦନେ—ଭାଷାଚାତୁରୀରେ । ଚନ୍ଦନେ—ଶୀତଲତାରେ ।

ପାଠାନ୍ତର— ପ୍ରଜ୍ୱଳ ଅନଲଶିଖା । ପ୍ରବଳ ଅନଲଶିଖା । ପ୍ରଶସ୍ତ—ପ୍ରହସ୍ତ । ପ୍ରଶସ୍ତ ମସ୍ତକେ ହସ୍ତ ନ୍ୟସ୍ତକରି କହିଲା (ତୋଷିଲା) ଏ ଭାଷାଚନ୍ଦନେ । ବିଶ୍ୱନାଥ ଖୁଣ୍ଟିଆ ଆଦି, ‘ପ୍ରଶସ୍ତ’ ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ତାଙ୍କୁ ଦୃଷ୍ଟିନ୍ୟାସ କିମ୍ପା କଲ ଈଶ କାହାକୁ ହେବ ସେ ପାଞ୍ଚକ

ଯେବେ ଓଷ୍ଠେ ରଦ ଦେବ, ମୃତ୍ୟୁଦେବ ଦେବତ୍ତା ମୃତାହ ପଞ୍ଚକ

ସତ୍ୟ ରାବଣ

ଭଣୁ ବିଭୀଷଣ ବୋଇଲା

ସିନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟେ ସ୍ଥିତ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣକ୍ଷିତ ଶୀର୍ଣ୍ଣ ନାବ ସ୍ୱାତୀ ଯୋଗ ପାଇଲା ।୩।

କଥା—ପ୍ରହସ୍ତ ଏପରି କହିଲା—ହେ ପ୍ରଭୁ ! ନିଜ ଭାଇ ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ ଏପରି କ୍ରୁଦ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟି ଯେ ପକାଇଲ ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା କାହାର କ୍ଷତିକାରକ ହେବ ? ଯେବେ ତୁମ୍ଭେ ଓଷ୍ଠରେ ଦାନ୍ତ କାମୁଡ଼ି ଦେବ ଅର୍ଥାତ୍ ଅତି ରାଗିଯିବ, ଯମ ନିଶ୍ଚୟ ତାର ମୃତାହ ପଞ୍ଚକ ବା ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବର ପଞ୍ଚଦାନ ଦେବ ବା ଅନ୍ୟ କା’କଥା ଯମର ମୃତ୍ୟୁ ହେବ । ତୁମେ ରାଗି ତୁମ ଭାଇକୁହିଁ ମାରିଦେବ । ଏହା ଶୁଣି ରାବଣ କହିଲା—ହଁ ହଁ, ସତ କଥା ତ ? ରାବଣ ଏକଥା କହନ୍ତେ ବିଭୀଷଣ କହିଲା —ସିନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଲଙ୍କାକୁ ଯେବେ ସୀତା ହରଣ କରିବା ଦୁର୍ନୀତି ଯୋଗୁଁ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୀଣ ନାବ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ତେବେ ତାକୁ ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା ସ୍ୱାତୀ ଯୋଗ ଘଟିଥିଲା । କାରଣ ସ୍ୱାତୀ ଯୋଗରେ ଅମାବାସ୍ୟା, ଶନିବାର ଏବଂ ସ୍ୱାତୀ ନକ୍ଷତ୍ର ଏକତ୍ର ହେଲେ ମହାବାତ୍ୟା ବହିଥାଏ । ଫଳରେ ଏ ନୌକା ନିଶ୍ଚୟ ବୁଡ଼ିଯିବା ସମ୍ଭବ । ଅମାବାସ୍ୟା ପରି ଘୋର କୃଷ୍ଣମୂର୍ତ୍ତି ରାବଣ ଶନି ପରି ଅମଙ୍ଗଳସୂଚକ ଦୈତ୍ୟକୁଳ ବା ଛାମୁଆଁ ପ୍ରହସ୍ତ ସାଙ୍ଗକୁ ଯେଉଁ ସ୍ୱାତୀ ନକ୍ଷତ୍ରର ଅଧିଦେବତା ପବନ ତାର ପୁତ୍ର ହନୁମାନ ମିଶିଗଲେ ଯେଉଁ ଯୁଦ୍ଧ ହେବ ସେଥିରେ ଏ କୁଳ ନିଶ୍ଚୟ ଧ୍ୱଂସ ହେବ । ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟ ନ କହି ପ୍ରହସ୍ତ ଯେ ରାବଣର କଥା ରଖିବାକୁ ଛାମୁଆଁ କଥା କହି ବସିଲା ତେଣୁ ବିଭୀଷଣ ଏହି ଭବିଷ୍ୟତ୍ ଆଶଂକା ପ୍ରକାଶ କଲା । ମୋଟରେ ବିଭୀଷଣ କହିଲା—ମୋର ହିତ ଉପଦେଶ ନ ଶୁଣିଲେ ଜଳରାଶି ମଧ୍ୟରେ ନୌକା ପରି ଯେଉଁ ଲଙ୍କା ଟିକକ ଅଛି, ତାହା ସ୍ୱାତୀ ଯୋଗରେ ବୁଡ଼ିଯିବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନ୍ୟାସ—ନିକ୍ଷେପ । ଈଶ—ପ୍ରଭୁ । ପାଞ୍ଚକ—ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା, କ୍ଷତିକାରକ । ରଦ—ଦନ୍ତ । କ୍ରୋଧରେ ହତ୍ୟା କରିବାକୁ ଉଦ୍‌ଗ୍ରୀବ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଷ୍ଠରେ ଦନ୍ତ ଧର୍ଷଣ କରିଥାଏ । ମୃତ୍ୟୁଦେବ—ଯମ ଦେବତା । ଯେବେ ଓଷ୍ଠେ ରଦ ଦେବ, ମୃତ୍ୟୁଦେବ ତା ମୃତାହ ପଞ୍ଚକ ଦେବ । ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣକ୍ଷିତି—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଲଙ୍କା । ଶୀର୍ଣ୍ଣ—କ୍ଷୀଣ । ସ୍ୱାତୀ—ସପ୍ତବିଂଶତିନକ୍ଷତ୍ର ମଧ୍ୟରୁ ପଞ୍ଚାଦଶ ନକ୍ଷତ୍ର, ବର୍ଷା ଓ ବାତ୍ୟାକାରକ ।

କେଶରୀ ଗର୍ଭୁ ଉଦ୍ଭବି ପରାଭବି ଶିବାରେ ହେବାର ପାଞ୍ଚଇ

ଯବନ ସେ ବନବାସୀର ଚରଣ ଶରଣରେ ଦିଅ ଭସାଇ

ମହୀରାବଣେ

ଚାହିଁ ରାବଣ ଆଜ୍ଞା ଦେଲା

କରନ୍ତେ ଉଭା କରି ଧରି ସଭାରେ ଲୋଭାବନ୍ତ ହୋଇ ଚଳିଲା ।୪।

କଥା—ରାବଣ ତା ଶୁଣି ମହୀରାବଣକୁ ଚାହିଁ ଆଜ୍ଞା ଦେଲା—ଏଟା ସିଂହ ଗର୍ଭରୁ ଜନ୍ମ ଲାଭକରି ପରାଜିତ ଶୃଗାଳ ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଅଛି । ଅତିଶୀଘ୍ର ତାକୁ ବନବାସୀର ଚରଣରେ ଶରଣ ନେବାକୁ ସେ ଯେଉଁ ବାତ୍ୟା ହେତୁ ବନ୍ୟା ଆସିବ ଭାବୁଛି ସେହି ଜଳସ୍ରୋତରେ ଭସାଇ ଦିଅ ଅର୍ଥାତ ଏଠାରୁ ତଡ଼ିଦିଅ । ତା ଶୁଣି ବହୀରାବଣ ବିଭୀଷଣର ହାତ ଧରି ରାଜଦରବାରରେ ଛିଡ଼ା କରାଇ ଦିଅନ୍ତେ ସେ ଗୋଟିଏ ମହତ୍ ଲାଭ ହେବ ଭାବି ଲୋଭନୀୟ ହୋଇ ସେଠାରୁ ଚାଲିଲେ । ବିଭୀଷଣ ଜାଣିଥିଲା ଯେ ଏପରି ନିଷ୍ଠୁର ଅନ୍ୟାୟୀ ଲୋକ ନିକଟରେ ନ ରହି ସେ ଯେବେ ରାମଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଏ ତାହା ତା ପକ୍ଷରେ ଯଶସ୍କର ହେବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କେଶରୀ—ସିଂହ । ଉଦ୍‌ଭବି—ଜାତହୋଇ । ପରାଭବି—ଯେ ସର୍ବଦା ପରାସ୍ତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁର୍ବଳ । ଶିବା—ଶୃଗାଳ । ଏ—ନୀଚର ସଂବୋଧନ । ପାଞ୍ଚଇ—ଚିନ୍ତାକରଇ । ଯବନ—ଶୀଘ୍ର । ସେ ବନବାସୀ—ରାମ । ଚରଣ ଶରଣରେ ଭସାଇଦିଅ—ପରିହାସରେ ଲଜ୍ଜାଦେଇ ରାବଣ କହିଲା—ସେହି ଦରିଦ୍ର ବନବାସୀ । କ୍ଷୁଦ୍ର ମଣିଷ ପାଦତେଳ ସେ ଯାଉ ଶରଣ ପଶୁ । ମହୀରାବଣ—ଏକ ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ ଦୈତ୍ୟ । ଏହାର ନାମ ସଂସ୍କୃତ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ସାରଳାଦାସ, ବିଶ୍ବନାଥ ଖୁଣ୍ଟିଆ, ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ତାହା କଥା ଲେଖିଛନ୍ତି । ହିନ୍ଦିରେ ମଧ୍ୟ ତାର ନାମ ରହିଛି । ସଭାରେ କରଧରି ଉଭା କରାନ୍ତେ ଲୋଭାବନ୍ତ ହୋଇ ଚଳିଲା । ଲୋଭାବନ୍ତ—ପ୍ରଲୋଭିତ ।

ପାଠାନ୍ତର (୧) (ଜୀବନ ସେ) ଯବନ ସେ ବନବାସୀର ଚରଣ ସରଣୀରେ ଦିଅ ଭସାଇ । (୨) ବିହୀନ ସେ ବନବାସୀର ଶରଣ ସରଣୀରେ ଦିଅ ଭସାଇ । (୩) ଯହିଁ ରାବଣ, ମହୀରାବଣେ ଆଜ୍ଞା ଦେଲା । (୪) (କଲା) କହନ୍ତେ, କରଧରି ଉଭା ସଭାରୁ ଲୋଭାବନ୍ତ ହୋଇ ଚଳିଲା(ଉଠିଲା) ।

ଦୁର୍ଗ ପ୍ରାକାର ପାରି କରି ଦିଅନ୍ତେ ଅନନ୍ତେ ବିଶ୍ରବାକୁମର

ରହି ଭାବିଲା−ରଥାଙ୍ଗ ଶଙ୍ଖ ଯବ ଧ୍ୱକ ରେଖା ତ ପତ୍ରାମ୍ବର

ଚାରୁ ଚରଣେ

ଶରଣ ପଶିବି ଯାଇ ଯେ

ଦୟା ନିକେତନ କେତନ ଉଡ଼ୁଛି ଚିନ୍ତା ହେବ କାହିଁ ପାଇଁ ଯେ ।୫।

କଥା—ବିଭୀଷଣକୁ ଲଙ୍କା ଦୁଗର୍ର ପାଚେରି ଡିଆଇଁ ପାରି କରିଦିଅନ୍ତେ, ସେ ଆକାଶରେ ରହି ଭାବିଲା—ଶଙ୍ଖ, ଚକ୍ର, ଯବ, ଧ୍ୱଜ, ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେଖା, ଛତ୍ର, ଅମ୍ବରାଦି ଅଷ୍ଟାଦଶ ଚିହ୍ନ ଯେଉଁ ସୁନ୍ଦର ପାଦରେ ଶୋଭା ପାଉଛି, ଯାଇ ତହିଁ ଶରଣ ପଶିବି । ସେ ଦୟା ନିକେତନଙ୍କର କେତନ ଉଡ଼ୁଛି । ମୋର ଚିନ୍ତା ବା କାହିଁକି ହେବ ?

ବିଭୀଷଣ ଦୂତ ମୁଖରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ସଦ୍‌ଗୁଣମାନଙ୍କର ପରିଚୟ ପାଇପାରିଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ତାଙ୍କଠାରେ ନିଶ୍ଚୟ ଶରଣ ପାଇପାରିବ ବୋଲି ସ୍ଥିର ନିଶ୍ଚୟ ହୋଇ ପାରିଥିଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦୁର୍ଗ—ଗଡ଼ (ଲଙ୍କାଗଡ଼) । ପ୍ରାକାର—ପ୍ରାଚୀର, ପ୍ରାଚେରି । ଅନନ୍ତେ—ଆକାଶରେ । ବିଶ୍ରବାକୁମର—ବିଶ୍ରବାଋଷିଙ୍କ ପୁତ୍ର ବିଭୀଷଣ । ରଥାଙ୍ଗ—ଚକ୍ର । ରେଖା—ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ−ରେଖା । ଆତପତ୍ର—ଛତ୍ର, ବିଷ୍ଣୁପଦରେ ଯେଉଁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଚିହ୍ନ ଥାଏ ତନ୍ମଧ୍ୟରେ କାହା କାହା ମତରେ ଛତ୍ର ମଧ୍ୟ ଥାଏ । ଏହି ସାମୁଦ୍ରିକ ବିଚାର ନାନା ଭାବରେ ରହିଅଛି । ନିକେତନ—ଗୃହ, ପ୍ରାସାଦ । କେତନ—ପତାକା ।

ପାଠାନ୍ତର—ଅନନ୍ତେ ବିଶ୍ରବା ତନୁଜ, ରେଖା ତ ପତ୍ରାମ୍ବର ଧ୍ୱଜ ।

କପି ସୃଷ୍ଟିଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ବୃଷ୍ଟି ଏକାଳେ ହେଲା ବିଭୀଷଣ ପିଣ୍ଡେ ଯେ

ଭାବିଲେ ରାବଣାନନ୍ଦ ଦଗ୍‌ଧାଗ୍ନିର ଧମକେତୁ ସମ ଖଣ୍ଡେ ଯେ

ନଭେ ଶୋଭନ

ହୋଇ ଅଛି ଦେଖ ରାଜ ହେ

‘ଶ୍ରୀରାମେ ଶରଣ ପଶିବି ଡାକିଲ’ ଦନ୍ତୁଜ ରାଜ ଅନୁଜ ଯେ ।୬।

କଥା—କପିସମୂହର ଦୃଷ୍ଟି ଏପରି ସମୟରେ ବିଭୀଷଣ ଅଙ୍ଗରେ ପତନ ହେଲା । ସମସ୍ତେ ଭାବିଲେ ରାମ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଘେନି ଯୁଦ୍ଧୋଦ୍ୟମକୁ ଆସିବାରୁ ରାବଣର ଆନନ୍ଦ, ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇ ଯେଉଁ ଅଗ୍ନି ବାହାରିଛି, ବୋଧହୁଏ ଧୂମକେତୁ ପରି ଏହା ସେଥିରୁ ଖଣ୍ଡେ ଆକାଶରେ ଶୋଭନୀୟ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ ଡାକି କହିଲେ—ହେ ରାଜା ! ଏହା ଦେଖ । ଏତିକିବେଳେ ଆକାଶରୁ ବିଭୀଷଣ ଡାକଛାଡ଼ିଲା ଯେ ‘ମୁଁ ରାମଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣ ପଶିବି ।’

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କପିସୃଷ୍ଟି—ବାନର ଜଗତ ସମୂହ । ଦୃଷ୍ଟି—ନଜର, ଚକ୍ଷୁ । ବୃଷ୍ଟି—ପତନ । ପିଣ୍ଡେ—ଅଙ୍ଗରେ । ରାବଣାନନ୍ଦ—ରାବଣର ଆନନ୍ଦ । ଦଗ୍‌ଧାଗ୍ନି—ପୋଡ଼ି ଯେଉଁ ଅଗ୍ନି ବାହାରେ । ନଭେ—ଆକାଶରେ । ଧୂମକେତୁ—ଉପଗ୍ରହ । ରାଜ—ରାଜା । ‘ଦନୁକ−ରାଜ’—ରାବଣ । ଦନୁଜରାଜ−ଅନୁଜ—ବିଭୀଷଣ ।

ବିଭୀଷଣ କପିମାନଙ୍କର ବିଚାର ଅନୁଭବ କଲା ସେମାନଙ୍କ ଇଙ୍ଗିତରୁ । ତେଣୁ ଭାବିଲା କାଳେ ଯୁଦ୍ଧୋଦ୍ଦ୍ୟମ ହୋଇ ଅଶାନ୍ତି ଅସି ତା’ର ସଙ୍କଳ୍ପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ, ତେଣୁ ସେ ‘ମୁଁ ଶରଣ ପଶିବାକୁ ଆସିଛି’ ବୋଲି ଆଗରୁ କହିପକାଇଲା ।

ପାଠାନ୍ତର—ଦନୁଜ ରାବଣାନୁଜ ଯେ । ଦଗ୍‌ଧ ଅଗ୍ନି—(ଦଗ୍‌ଧାଗ୍ନିର) ନଭେ ଶୋଭିତ—(ନଭେ ଶୋଭନ) ।

କର ପ୍ରସାରି ଆସ ଆସ ଉଚ୍ଚାରି ମର୍କଟ ମୁକୁଟାଲଂକାର

ପୁଣ୍ୟଜନ ବାଣୀ ପୁଣ୍ୟଜନ ଶୁଣି ପ୍ରବେଶ ହୋଇଲେ ସତ୍ୱର

ରୋମା ରମଣ

ପ୍ରେମାନନ୍ଦେ କଲେ ଆଶ୍ଳେଷ

ରାବଣାନୁଜ ଛିଳିଲେ ହେ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାପୁର ହରି ବୀରାବତଂସ ।୭।

କଥା—ମର୍କଟମାନଙ୍କ ମୁକୁଟର ଅଳଂକାର ସ୍ୱରୂପୀ ଯେଉଁ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାରାଜ ସୁଗ୍ରୀବ ଏହା ଶୁଣି ହସ୍ତ ପ୍ରସାରଣ କରି ଆସ ଆସ ବୋଲି କହିଲେ । ପୁଣ୍ୟଜନ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ବାଣୀ ରାକ୍ଷସ ବିଭୀଷଣ ଶୁଣିପାରି ସତ୍ୱର ପ୍ରବେଶ ହୋଇଲେ । ତହୁଁ ରୋମାରମଣ ସୁଗ୍ରୀବ ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ ପ୍ରେମାନନ୍ଦରେ ଆଲିଙ୍ଗନ କଲେ ଏବଂ ବିଭୀଷଣ ଉସହାସରେ ଲଙ୍ଗିତ କରି କହିଲେ—ହେ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାପୁର ମର୍କଟ ବୀର ବଂଶର ଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି !

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ପ୍ରସାରି—ମେଲାକରି । ଉଚ୍ଚାରି—ଉଚ୍ଚାରଣ କରି । ମର୍କଟ ମୁକୁଟାଲଂକାର —ମର୍କଟ ଜାତିର ମୁକୁଟ ସ୍ୱରୂପୀ ଯେ ରାଜବଂଶ ତହିଁରେ ଅଳଂକାର ସଦୃଶ ସଦ୍‌ଗୁଣବନ୍ତ, ଅର୍ଥାତ୍ ସୁଗ୍ରୀବ । ପୁଣ୍ୟଜନ—ଧାର୍ମିକ । ପୁଣ୍ୟଜନ—ରାକ୍ଷସ । ସତ୍ୱର— ତ୍ୱରା (ଶୀଘ୍ର) ସହିତ, ଅତିଶୀଘ୍ର । ରୋମା—ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ପ୍ରଥମ ବିବାହିତା ସହଧର୍ମିଣୀ । ତାଙ୍କୁ ବଲତ୍‌କାରରେ ତାଙ୍କର ଦେଢ଼ଶୁର ବାଳୀ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀ କରି ରଖି ସହବାସ କରୁଥିବା ଦୋଷରେ ବାଳୀକୁ ରାମ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୀତି ରକ୍ଷା କରି ଗୋପନରେ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ । ରୋମାରମଣ—ସୁଗ୍ରୀବ । ପ୍ରେମାନନ୍ଦେ—ପ୍ରେମ ସହିତ ଆନନ୍ଦରେ । ଆଶ୍ଳେଷ—ଆଲିଙ୍ଗନ । ରାବଣାନୁଜ—ବିଭୀଷଣ । ଛଳିଲେ—ଉପହାସ କେଲ, ଇଙ୍ଗିତ କଲେ । ହରି—ମର୍କଟ । ଅବତଂସ—ବଂଶର ଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ।

ପାଠାନ୍ତର । ଉଚ୍ଚାରି—ଭଣିଲେ । ପ୍ରଦେଶ ହୋଇଥିଲେ, ସତ୍ୱର—ପ୍ରବେଶ ହୋଇଲେ ତତ୍‌କାଳ (ପରିବେଶ ହେଲେ) ଛଳିଲେ—ଛଳିଲା । ହେ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟା ସ୍ଥିତ ବୀରବୀରାବତଂସ ।

ହେଲା ପବିନ୍ତ୍ର ନେନ୍ତ୍ର ଗାନ୍ତ୍ର ତୁମ୍ଭର ଦରଶନ ପରିରମ୍ଭରେ

ଦୟକର ମୋତେ ଶରଣ ରକ୍ଷଣ ବାନା ବନ୍ଧା ହେବା ସ୍ତମ୍ଭରେ

ରତ ବାତ୍ତାରେ

ନହ, କହ, ଯାଇ, ଚପଳେ

ଅରକ୍ଷ ରକ୍ଷକ ରକ୍ଷକ ନୋହିଲେ ଗତି ନାହିଁ ମହିମଣ୍ଡଳେ । ୮ ।

କଥା—ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଖି କରି ଏବଂ ତୁମ୍ଭର ଆଲିଙ୍ଗନ ଲାଭ କରି ମୋର ନେନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅଙ୍ଗ ପବିନ୍ତ୍ର ହେଲା । ଶରଣରକ୍ଷଣ ବାନା ବନ୍ଧା ହୋଇଥିବା ଖମ୍ବରେ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇ ମୋତେ ଦମ୍ଭ କରିଦିଅ । କଥା ଭାଷାରେ ଆଉ ଅଧିକ ଆସକ୍ତ ନୋହି ଶୀଘ୍ର ଏହି କଥା ଯାଇ କହ । ସେହି ଅରକ୍ଷରକ୍ଷକ ରାମ ଯେବେ ମୋର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ନ ହେବେ ତେବେ ମହିମଣ୍ଡଳରେ ମୋର ଗତି ନାହିଁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନେନ୍ତ୍ର—ଚକ୍ଷୁ । ଗାନ୍ତ୍ର—ଅଙ୍ଗ, ଦେହ । ପରିରମ୍ଭ—ଆଲିଙ୍ଗନ । ବିଭୀଷଣ କହିଲେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଖି ମୋର ନେନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଆଲିଙ୍ଗନ କରି ମୋର ଦେହ ପବିନ୍ତ୍ର ହୋଇଗଲା । ଦମ୍ଭ—ଦୃଢ଼ । ଶରଣରକ୍ଷଣାନା—ବନ୍ଧା ହେବା ସ୍ତମ୍ଭରେ—ଯେଉଁ ଖୁଣ୍ଟରେ ଆଶ୍ରିତଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବାର ପତାକା ବନ୍ଧାଯାଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ରାମ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଶରଣ ଦେଇପାରିଲେ ସେିହ । ବାର୍ତ୍ତାରେ—କଥୋପନଥନରେ । ରତ—ଆସକ୍ତ । ନୁହ—ହୁଅ ନାହିଁ । ଚପଳେ—ଚଞ୍ଚଳରେ, ତୁରନ୍ତ । ଅରକ୍ଷ—ଅନାଥ, ଅସହାୟ । ରକ୍ଷକ—ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ।

ପାଠାନ୍ତର । ଶରଣ ଦେଖାଇ ରଖବାନା ବନ୍ଧା ସ୍ତମ୍ଭରେ (ରକ୍ଷାବାନା ବନ୍ଧାସ୍ତମ୍ଭରେ) ରତବାର୍ତ୍ତାରେ (ରଣବାର୍ତ୍ତାରେ) ।

ଶୁଣି କପିପତି ତତକ୍ଷଣି ଗତି−ପ୍ରୀତିରେ ମତିକି ମଜାଇ

ସୀତା ନାଥରେ କରଯୋଡ଼ି କହିଲେ ତୋଷାର୍ଣ୍ଣବେ ଭାଷା ରସାଇ

ବୀରାବତଂସ

ସଢ଼ିଲେ ରାକ୍ଷସେ ତ୍ରସ୍ତରେ

ଦଶମସ୍ତକ ଅସ୍ତ ପାଠ ପୁସ୍ତକ ନ୍ୟସ୍ତ ଆସି ହେଲା ହସ୍ତରେ ।୯।

ସୁଷେଣ ମୁଖକୁ ଚାହୁଁ ରଘୁମଣି ଦ୍ୟୁମଣି−କୁମର କହିଲେ—

ହେ ଦୁଷଣ−ପର ଶରଣକୁ ଲଙ୍କାଭୂଷଣ ଅନକ ଅଇଲେ

ହୋଇ ବିନତି

ମୋତେ ତବ କତି ପେଷିଲେ

ଦୟାବିଗ୍ରହ ଅନୁଗ୍ରହ ନିଗ୍ରହ ହୋଇଲେ ଭାସିଲି ଭାଷିଲେ ।୧୦।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଗତିପ୍ରୀତିରେ—ଗମନ ସ୍ନେହରେ, ଯିବାରେ । ସୀତାନାଥ—ରାମ । ତୋଷାର୍ଣ୍ଣବେ—ସନ୍ତୋଷ ସମୁଦ୍ରରେ । ଅବତଂସ—ଜାତ । ଦଶ ମସ୍ତକ କିପରି ନାଶହେବ ତାହାର ପାଠ କରିବା ପୁସ୍ତକ ଆପଣଙ୍କ ହସ୍ତରେ ନ୍ୟସ୍ତ ହେଲା—ବିଭୀଷଣ ସେଠାକୁ ଆସିଯିବାରୁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଦ୍ୟୁମଣି−କୁମର—ସୂର୍ଯ୍ୟପୁତ୍ର ସୁଗ୍ରୀବ । ହେ ଦୂଷଣପର—ଦୂଷଣ ରାକ୍ଷସର ଶତ୍ରୁ ରାମ । ଲଙ୍କା ଭୂଷଣ—ଲଙ୍କାର ରାଜା ରାବଣ । ରାବଣ ଅନୁଜ—ସୁଜନ ବିଭୀଷଣ । ନିଗ୍ରହ—ନିରାକରଣ (ପ୍ରକୃତିଂ ଯାନ୍ତି ଭୂତାନି ନିଗ୍ରହଃ କିଂ କରିଷ୍ୟତି) କତି—ନିକଟ ।

ପାଠାନ୍ତର । ତତକ୍ଷଣି—ତତକ୍ଷଣେ । ପ୍ରୀତିରେ ମତିକି ମଜାଇ—ରଚିଲେ ମତିକି ରସାଇ । କରଯୋଡ଼ି—ହସ୍ତଯୋଡ଼ି । ଭାଷା ରସାଇ—ଭାଷା ଭସାଇ । ସଢ଼ିଲେ—ପଢ଼ିଲେ । ପୁସ୍ତକ ନ୍ୟସ୍ତ ହେଲା ଆସି ହସ୍ତରେ—ପୁସ୍ତକ−ଖଣ୍ଡି ପାତ ହେଲେ ହସ୍ତରେ, ପୁସ୍ତକ−କାର ପାତ ହେଲା ହସ୍ତରେ ।

ପାଠାନ୍ତର । ସୁଷେଣ ମୁଖକୁ ଚାହୁଁ ରଘୁମଣି—ଜାମ୍ବବକୁ ଚାହୁଁ ରଘୁବଂଶ ପତି, ସୁଷେଣକୁ ଚାହୁଁ ରଘୁବଂଶପତି । ଦୟାବିଗ୍ରହ—ଅରକ୍ଷରକ୍ଷକ ରକ୍ଷକ ନୋହିଲେ ଭାସିଲି ଭାସିଲି ଭାଷିଲେ । ଦୟାବିଗ୍ରହ ନୁଗ୍ରହ ନୋହିଲା ଭାସିଲି ଭାସିଲି ଭାଷିଲେ । ପୂର୍ବରୁ ଅଷ୍ଟମ ପଦରେ ‘‘ଅରକ୍ଷ ରକ୍ଷକ ରକ୍ଷକ ନୋହିଲେ” ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣିତ ଥିବାରୁ ଏ ପାଠନ୍ତର ସମୀତୀନ ନୁହେଁ ।

ସୁଗ୍ରୀବ ମୁଖରୁ ଶୁଣି ଜାମ୍ବବନ୍ତ ବକ୍ରତରେ ଢାଳି ନେତ୍ରାନ୍ତ

ଶଉରୀ ଉଚ୍ଚାରିଲା ଗର ସରିତୁଁ ଝରେ କେବେ କାହିଁ ଅମୃତ

ଶୁଣି ମାରୁତି

ବଦତି ଉଚିତ ହେଲା କି

ବିଶାଖା ଶାଖା କଳ୍ପଦ୍ରୁମ ନିରାଶ ଫଳ ଫଳିବାର ଶୋହେ କି ? ।୧୧।

ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଫୁଲ୍ଲ ନୀଳେନ୍ଦିବର ତନୁ ମିତ୍ର ମୁଖ ଚାହିଁ କହିଲେ

ଜନକତନୁଜା ବିନୁ ସତିଭାନୁ ଭାନୁ ପ୍ରାୟେ ଗୁଣ ବହିଲେ

ଯେବେ ଶଉରୀ

ବଚନେ ଡେରିବା ଶ୍ରୁତିକି

ଲକ୍ଷଣାଙ୍କ ପଦ ଭୂଷଣ ତବ ଏ ଅଭୂଷଣ ହେବ କ୍ଷିତିକି ।୧୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୧) ଶଉରୀ—ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କର ଏକ ଯୂଥପତି । ଗର—ବିଷ । ବଦତି—କହିଲା । ବିଶାଖା—ପ୍ରିୟାବିହୀନ । ଶାଖା—ଡାଳ । କଳ୍ପଦ୍ରୁମ—ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷ ନିକଟରେ ଯାହା ମାଗିଲେ ମିଳିଥାଏ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୨) ସିତଭାନୁ—ଚନ୍ଦ୍ରମା । ଭାନୁ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଶଉରୀ—ଯୂଥପତି ବିଶେଷ । ଲକ୍ଷଣାଙ୍କ—ଲକ୍ଷଣବିଶିଷ୍ଟ । ପଦଭୂଷଣ—ଅଷ୍ଟାଦଶ ବିହ୍ନବିଶିଷ୍ଟ ପାଦପଦ୍ମ । ଅଭୂଷଣ—ଅସୁନ୍ଦର ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୧) ବଦତି ଉଚିତ ନୋହିଲା । ବିଶାଖା ଶାଖା (ସଖା) କଳ୍ପଦ୍ରୁମ (କଳ୍ପେଦ୍ରୁମ) ନିରାଶ ଫଳ ଫଳିବାର (ଫଳିବାରେ) ଶୋହିଲା । ନିଶାଖୀ ଶାଖା କଳ୍ପଶାଖା ନିରାଶ ଫଳ ଫଳିବାରେ ଶୋହିଲା ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୨) ଫୁଲି ପ୍ରଫୁଲ୍ଳି ନୀଳେନ୍ଦିବର ନେତ୍ର ମିତ୍ର ମୁଖ ଚାହିଁ ବୋଇଲେ

ଜନକ ତନୟା ବିନୁ ସିତଭାନୁଠାରୁ ଶତେ ଗୁଣ ବହିଲେ

ଯେବେ ଶଉରୀ

ବିଚାରେ ଡେରିବା ଶ୍ରୁତିକି

ଲକ୍ଷ୍ମଣାଙ୍କ ପଦ ପୁଷଣ ଦୂଷଣ ନୋହିବ ମିତ କି ?

(ନୋହିବ ବିଚାର ମତିକି)

ବନ୍ଧା ହୋଇ ବନ୍ଧାଇଚ ଫନ୍ଦାହୀନ ଜନହିତ କୃତ ବାନାକୁ

ଅବିଧି ବିଚାର ନ ଉଚ୍ଚାର କେହି ପ୍ରଚାରିତ ଘେନି ସେନାଙ୍କୁ

ଠାରୁ ଈକ୍ଷଣେ

ସଲକ୍ଷଣ ମୂର୍ତ୍ତି ଲକ୍ଷ୍ମଣେ

ବିଶ୍ରବାନନ୍ଦନ ସନ୍ନିଧି ଗମନ−ସୁଧାନିଧି ହେଲେ ତକ୍ଷଣେ ।୧୩।

ସୀତା−କୁନ୍ଦନ−କୁଚ−କୁମ୍ଭ−ଚନ୍ଦନ ଛାମୁଁରେ ବେଦନ ତୁମ୍ଭର

ଶ୍ରବଣ କରାଉ ଦ୍ରବି ଯାଇ କରି ନେବାକୁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ସତ୍ତ୍ୱର

ସଉମିତ୍ରି ଏ

ଗତି ଆରମ୍ଭ ଲେ ଉତ୍ସବେ

ରୋମାବଲ୍ଲଭ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ଭାବେ କହି ଦେଖାଇଲେ କର ପଲ୍ଲବେ ।୧୪।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୩) ଫନ୍ଦାହୀନ—ଆଶ୍ରୟବିହୀନ । ବାନା—ପତାକା । ଠାରୁ—ଠାରିବାରୁ । ଈକ୍ଷଣେ—ଆଖିରେ (ଆଖିରେ ଠାରିବାରୁ) । ସଲକ୍ଷଣ—ଲକ୍ଷଣବନ୍ତ । ବିଶ୍ରବାନନ୍ଦନ —ବିଭୀଷଣ । ଗମନ ସୁଧାକୁ ନିଧି ସ୍ୱରୂପ ହେଲେ—ଅତି ସ୍ନେହରେ ଯାତ୍ରାକଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୪) ସୀତା−କୁନ୍ଦନ−କୁଚ−କୁମ୍ଭ−ଚନ୍ଦନ—ସୀତାଙ୍କର ସୁଗୋଲ ସୁଠାମ କୁଚ କୁମ୍ଭର ଚନ୍ଦନ ସ୍ୱରୂପୀ, ରାମ । ବେଦନ—ପ୍ରାର୍ଥନା । ଶ୍ରବଣ କରାଉ—କହନ୍ତେ । ଦ୍ରବି ଯାଇ କରି—ଦୟାର୍ଦ୍ର ହୋଇ । ରୋମାବଲ୍ଲଭ—ସୁଗ୍ରୀବ । ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ—ଅତିଶୟ ଭାବେ ନ ମିଳିବା ।

ପାଠାନ୍ତର । (୧୩) ବନ୍ଧାଇଚ—ବନ୍ଧାଇଛି । ଫନ୍ଦାହୀନ—ପଦହୀନ । ଜନହିତକୃତ−ବାନାକୁ—ଜନେ କେହି ନିନ୍ଦା, ବାନାକୁ, ର୍ଦନଜନ ହିତ ବାନାକୁ । ଅବିଧି ବିଚାର—ଅବିଧି ଉଚ୍ଚାର । ସେନାଙ୍କୁ—ଶ୍ରୀହାକୁ । ଠାରୁ ଈକ୍ଷଣେ—ରତବାର୍ତ୍ତାରେ । ଲକ୍ଷ୍ମଣେ—ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ସଲକ୍ଷଣ ମୂର୍ତ୍ତି ଲକ୍ଷ୍ମଣ—ରତବାର୍ତ୍ତାରେ, ନୁହ ଅଣ ଯାଇ ବହନ । ତକ୍ଷଣେ—ତକ୍ଷଣ ।

ପାଠାନ୍ତର । (୧୪) ଛାମୁଁ ରୋବନ୍ଦନ ତୁମ୍ଭର । ପାଣି ପଲ୍ଲବେ ।

ବହି ତୋଷ ବେନି ଦଶ ନେତ୍ରାନୁକ ସୁମିତ୍ରାନନ୍ଦନ ପୟରେ

ନମି କରପର୍ଣ୍ଣ ଯୋଡ଼ିଲେ ସପର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରପନ୍ନ ପ୍ରକାର ଲୟରେ

କପିଶେଖର

ଚାହିଁ ଖରେ କହି କୁମୁଦ

ବିଳମ୍ବ ଅରୁଣ ବିମ୍ବ ବିରୋଧିଛି ଗମନ ପ୍ରମୋଦ କୁମୁଦ ।୧୫।

ଦୁର୍ବାସାଦି ପୂଜ୍ୟ ଦୁର୍ବାଦଳ ତେକ ପୂର୍ବାଶା ମୁଖରେ ବସ ଯେ

ଚାତକ ତ୍ରୋଟି ଲୋକିତ ଘନ ଘୋଟି ପରାୟେ ଭେଟିଲେ ଆସି ଯେ

ଦୂର ଦୁରିତ

ତୁରିତେ ବିଶ୍ରବାକୁମର

ପୂର୍ବ ପର୍ବତବିହାରୀ ହେଲେ ହରି ଯଥା ଗର୍ବ ଖର୍ବ ରାତ୍ରର ।୧୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୫) ବେନି ଦଶ—ବିଂଶ । ବିଂଶନେତ୍ର—ରାବଣ । ରାବଣ ଅନୁଜ—ବିଭୀଷଣ । ସୁମିତ୍ରାନନ୍ଦନ ପୟରେ ନମି କର (ପର୍ଣ୍ଣ) ପତ୍ର ଯୋଡ଼ିଲେ । ସୁପର୍ଣ୍ଣ—ଗରୁଡ଼ । ପ୍ରପନ୍ନ—ଶରଣାଗତ, ଆଶ୍ରିତ । ଲୟ—ମନୋଯୋଗ । କପିଶେଖର—ସୁଗ୍ରୀବ । ଖରେ—ଶୀଘ୍ର । କୁମୁଦ—ଶ୍ୱେତପଦ୍ମ । କୁମୁଦ—ଯୁଥପତି ବିଶେଷ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୬) ଦୂର୍ବାସାଦି ପୂଜ୍ୟ ଦୂର୍ବାଦଳ ତେଜ—ଦୁର୍ବାସାଦି ଋଷିଙ୍କର ପୁଜନୀୟ ଶ୍ୟାମଳ ବର୍ଣ୍ଣବିଶିଷ୍ଟ, ରାମ । ପୂର୍ବାଶା—ପୂର୍ବଦିଗ । ତ୍ରୋଟି—ଥଣ୍ଟ, ଚଞ୍ଚୁ । ଦୁରିତ—ଦୁଃଖ, ଅନ୍ଧକାର । ପୂର୍ବ ପର୍ବତବିହାରୀ ହରି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଯଥା ଗର୍ବ ଖର୍ବ ରାତ୍ରର—ଯେପରି ରାତ୍ରର ଗର୍ବ ଖର୍ବ ହୁଏ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୫) ହୋଇ ତୋଷ । ସୁମିତ୍ରା କୁମର । ଦର୍ଶନ ପ୍ରକାର ଲୟରେ । କପିଶେଖର । ଥରେ ଚାହିଁ କହେ କୁମୁଦ । ଅରୁଣ ଅମ୍ବୁଜ ବିମ୍ବ ବିରୋଧିରୁ ଗମନ ପ୍ରମୋଦ କୁମୁଦ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୬) ପୂର୍ବାଭିମୁଖରେ । ପରିରେ—ପରାୟେ । ଦୁରିତ—ଦୁର୍ଗତି ।ତୁରିତେ—ତକ୍ଷଣେ । ରାତ୍ରର—ରାତ୍ରିର ।

ଭଣିଲେ କରଯୁଗ ଯୋଡ଼ି କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟା ଈଶ ରଘୁବଂଶ ନାଥ ହେ

ଅଇଲେ ସକଳ ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଲଭିବାରେ ସେ ପ୍ରଶସ୍ତ ହେ

ଶୁଣି ଅଧରେ

ହାସ ଜାତ କଲେ ଶ୍ରୀରାମ

ନିନ୍ଦିଲା କଳ୍ପଦ୍ରୁମରୁ ଉଦ୍ଭବିବା ମକରନ୍ଦସ୍ଥିତ କୁସୁମ ।୧୭।

ଶୋଭା ସଲିଳେ ନୀଳମଣି ନାବରେ ଖେଳା କଲା ପରି ଚନ୍ଦ୍ରମା

ଆସ ଆସ ଭାଷ ପ୍ରଚାରୁଁ ବଢ଼ିଲା ଦାଢ଼ି ମୁଖ ପ୍ରଭା ବଡ଼ିମା

ବିହୁ ସୁମାଳୀ—

କୁମାରୀ କୁମର ଜାଣିଲା

ଧୂର୍ଜଟି ଚିତ୍ତ ସଂପୁଟ ପଦ୍ମରାଗ ମଣି ପୟରେ ପ୍ରଣମିଲା ।୧୮।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୭) କହିଲେ କର ଯୋଡ଼ି ସେ କିସ୍ମିନ୍ଧ୍ୟାନାଥ ଶୁଣ ରଘୁନାଥ ହେ । ଲଭିବାକୁ ସାମରଥ ହେ । ଶଶୀ ଅଧରେ । ହାସ୍ୟ ଜାତକଲେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୮) ସୁମାଳୀ−କୁମାରୀ—ନୈକଷୀ । ନୈକଷୀକୁମର—ବିଭୀଷଣ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୮) ଇନ୍ଦ୍ରନୀଳ ନାବରେ । ଲୀଳା କଲା ପରି । ମୁଖ ଶୋଭା ବଡ଼ିମା । ଧୂର୍ଜଟି ହୃଦ ।

ନଖାବଳି ଝଳି କରି ସେ କାଳରେ ଲଭିଲେ କୁଞ୍ଚିକା ବିଧିକି

ଫିଟାଇ ଲୁଟିଲେ ନିଟିଳ ପେଟୀ ତା କୁଟିଳ ସଂଶ୍ରବ ସିଦ୍ଧିକି

ପ୍ରେମ ବଶରୁ

ରସିଥିଲା ଶିର କମ୍ପନେ

ଅତୁଳାଇ ଯୋଗେ ଫୁଲାଇ ହେବାରୁ ଭୁଲାଇ ରଖିଲା ଗୁମାନେ ।୧୯।

ହେ ବଳିଷ୍ଠ ଭଠ ଭଠ ବୋଲୁଁ ଉଠି କର ଯୁଗ ଯୋଡ଼ି ରହିଲା

କୂଟ ବିଦ୍ୟାକାର ମୁକୁଟକୁ କିପଁ । ତେଜ୍ୟାକଲ ବୋଲୁଁ ବୋଇଲା

କ୍ଷିତିନନ୍ଦନା

ମତି ସରସିଜ ରବି ହେ

ଦେତ୍ୟ ଶର୍ବରୀଶ ଗର୍ବ ପର୍ବତକୁ ମୋ ବଚନ ହେଲା ପବି ହେ ।୨୦।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୧୯) କୁଞ୍ଚିକା—ଚାବି । ନିଟିଳ—(ନିଟଳ) କପାଳ, ଅଟଳ । ଅତୁଲାଇ —ଅନୁପମ, ଅତୁଳନୀୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୦) କୂଟ ବିଦ୍ୟାକାର ମୁକୁଟ—କୂଟ ବିଦ୍ୟାରେ ପ୍ରବୀଣ । ମୁଲୁଟଧାରୀ, ଲଙ୍କାପତି ରାବଣ । କ୍ଷିତିନନ୍ଦନା—ସୀତା । ମତି ସରସିଜ—ଚିତ୍ତପଦ୍ମ । କ୍ଷିତିନନ୍ଦନାମତିସରସିଜ ରବି—ରାମ । ଦୈତ୍ୟ ଶର୍ବରୀଶ—ଅସୁର ଚନ୍ଦ୍ରମା, ରାବଣ । ଗର୍ବ ପର୍ବତକୁ ମୋ ବଚନ ବଜ୍ର(ପବି) ସ୍ୱରୂପ ହେଲା ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧୯) ଲଭିଲା କୁଞ୍ଚିକା ଗତିକି । ଫିଟାଇ ଲୁଟିଲା । ନିଟିଲା ପୁରୁତା କୁଟିଲ ସଂସର୍ଗ ନିଧିକ । ପ୍ରେମବଂଶରେ । ହୋଇଥିଲେ ଶିର କଂପନେ । ଝୁଲାଇ ରଖିଲା ଯତନେ (ସମାନେ) ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୦) ଉଠ ବୋଲୁଁ ଶିରେ । ମୁକୁଟ କିପାଇଁ । ତ୍ୟାଗକଲ ବୋଲୁଁ କହିଲା । କ୍ଷିତିମଣ୍ଡନା ।

ରୋଷେ ସ୍ୱେଦ ସ୍ରବି ନାଶ ତାମରସ କାନନେ ହେବାର ଦ୍ୱିରଦ

କିପଁ । ନିନ୍ଦବା ବନ୍ଦିବାର ଉଚିତ ନୋହିଲେ ସେ କେଉଁ ବରଦ

ନବ ନୀରଦ

ସୁନ୍ଦର ଚରଣ ଯୁଗକୁ

ଲଭିଲି ଯହିଁ ପାଇଁ ଜାଗିଅଛନ୍ତି ଯୋଗିବୃନ୍ଦ ଯୋଗେ ଯୋଗକୁ ।୨୧।

କିଣା ହୋଇ ଜଗଜ୍ଜିଣା ଏ ବାଣୀରେ ଭଣିଲେ କିପାଇଁ କାର୍ମୁକ

ନିଦରେ କହ ତ ସୋଦରେ ଶୋଭିତ କେତେ ଗୁଣ ବଳ ବିବେକ

ଭ୍ରାତା କୁମର

ଚତୁରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗବିଧି ଯେ

ଶୁଣି ପାଣି ଯୋଡ଼ି ଭଣିଲା ବିଶେଷ ବିଂଶପାଣି ଅଣସିଦ୍ଧି ଯେ ।୨୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୧) ରୋଷେ—କୋପରେ । ସ୍ୱେଦ—ଝାଳ । ତାମରସ—ପଦ୍ମ । ଦ୍ୱିରଦ—ହସ୍ତୀ । ନବ ନୀରଦ—ନବୀନ ମେଘ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୨) ଜଗଜ୍ଜିଣା—ଜଗତଜୟକାରୀ । କାର୍ମୁକ—ଧନୁ,ବାଣ । କହ ତ ତୁମ୍ଭ (ସୋଦରେ) ସୋଦରଠାରେ କେତେ ଗୁଣ ବଳ ବିବେକ (ଶୋଭିତ) ଶୋଭା ପାଉଛି । ନିଦରେ—ନିର୍ଭୟରେ । ଭ୍ରାତା—ଭାଇ । କୁମର—ପୁଅ । ଚତୁରଙ୍ଗ—ହସ୍ତୀ, ଅଶ୍ୱ, ରଥ, ପଦାତି ଚାରିଅଙ୍ଗ—ବିଶିଷ୍ଟ ସେନା । ତାର ଭାଇ, ପୁଅ ଏବଂ ସୈନ୍ୟବଳ କଥା ମଧ୍ୟ କହ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୧) କାନନର ହେଲା ଦ୍ୱିରଦ । କିପାଁ ନିନ୍ଦିବ । ନୋହିଲେ କି ଏହୁ ଦରଦ । ଲଭିଲି ଯାହା ଯୋଗେ ଯୋଗ (ଯାଗ) କରନ୍ତି ଯୋଗିବୃନ୍ଦ ଯୁଗ ଯୁଗକୁ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୨) ଭଣିଲେ—ଭାଷିଲେ । ନିଦରେ ବିହିତ, ନିଦରେ କହ ତୁ (ତୋ)ଭ୍ରାତ କୁମର । ଚତୁରଙ୍ଗ ସଙ୍ଗ (ବିଲ)ବିଧି ଯେ । ଶୁଣି ଆଣି ପାଣି ଭଣିଲା ଅଶେଷ ବିଂଶପାଣି ଆଣି ସିଦ୍ଧି ଯେ ।

ବୃନ୍ଦାରକ ବୃନ୍ଦାନନ୍ଦ ଦର୍ପ ବାତେ ସର୍ପ ହେଲା ପରି ବାହାର

ମନ୍ଦୋଦରୀ କୁଚ କୁମୁଦ ନୀହାର କରତା ଭ୍ରୂଲତା ବିହାର

ଭୁଜଦଣ୍ଡର

ମଣ୍ଡନ କୋଦଣ୍ଡ ଚିରାଳ

ବାଜିଗଲେ ଭାଜିଯିବ ଓଜରାଜି ହେବ ପଞ୍ଚ ନଭମଣ୍ଡଳ ।୨୩।

ମହାବଳିଷ୍ଠ କୁଳଶ୍ରେଷ୍ଠ କନିଷ୍ଠ ଭ୍ରାତ ଘଟଶ୍ରୁତି ମୂର୍ତ୍ତିକି

ଘଟନା ଲମ୍ପଟ ନୋହିବାରୁ ଧାତା ରତ ହୋଇ ନାହିଁ ସ୍ତୁତିକି

ଯାହା ଜଗତୀ

ବିଜୟ ବାଜଣା ଧ୍ୱନିକି

ଶୁଣିଲାକ୍ଷଣି ଭ୍ରମରୋଗ ଆରୋହେ ଦିନେଶସୁତ ମୂର୍ଦ୍ଧନୀ କି ।୨୪।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୩) ବୃନ୍ଦାରକ—ଦଳପତି । ବୃନ୍ଦ—ସମୂହ । ଆନନ୍ଦ ଦର୍ପ ବାତେ (ପବନରେ) ସର୍ପ ବାହାର ହେଲା ପରି । ମନ୍ଦୋଦରୀ କୁଚ କୁମୁଦର ନୀହାର (ତୁଷାର) ରୂପୀ କରତା (କର୍ତ୍ତା) ଯେ ନୃଶଂସ ଭାବରେ ମନ୍ଦୋଦରୀ କୁଚକୁ ଦଳି ପଳାଏ, ରାବଣ ।

ରାବଣ ଏବଂ ରାମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ପ୍ରଭେଦ ତାହା ଦୁଇଟି ପ୍ରୟୋଗରୁ ଜଣାଯାଏ ।

ରାମଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ‘ସୀତା−କୁନ୍ଦନ−କୁଚ−କୁମ୍ଭ−ଚନ୍ଦନ’ ଛାମୁରେ, ରାବଣ ପକ୍ଷରେ ମନ୍ଦୋଦରୀ କୁଚ କୁମୁଦ ନୀହାର କରତା ଭ୍ରୂଲତା ବିହାର ।

ଭ୍ରୂଲତା ବିହାର—ଆଖି ଡିଆଇଁ ଚମକାଇବା । ଚିରାଳ—ପତାକା । ଓଜ—ବଳ । ପଞ୍ଚ—ବିସ୍ତାରିତ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୪) ଘଟଶ୍ରୁତ—କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ । ଦିନେଶସୁତ—ଯମ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୩) ବୃନ୍ଦାବନ ଦର୍ପବାତେ । ମନ୍ଦୋଦରୀ ହୃଦ କୁମୁଦ ନିହାର (କୁମୁଦିନୀ ହାର) କର ତା ଭ୍ରୂଲତା ବିହାର । ହଲିଗଲେ ଓଜରାଜି ଭାଜିଯିବେ ପଞ୍ଚନବ ମଞ୍ଚମଣ୍ଡଳ । ନବ ପଞ୍ଚ ମଞ୍ଚମଣ୍ଡଳ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୪) ଭ୍ରାତ କୁମ୍ଭଶ୍ରୁତି (କୁମ୍ଭଜର୍ଣ୍ଣ) । ଘଟନା ଲମ୍ପଟ ବିଧିରୁ ବିଧାତା ଗଢ଼ା ହେଉନାହିଁ ଶ୍ରୁତିକି ।

ଯାହା ଜ୍ୟେଷ୍ଠସୁତି ଆସି କଷିବାରେ ରସିକରି ପାଣି ପଲ୍ଳବ

ଘସି ନାଶିଲା ନାକପାଳ କପାଳ ଲେଖା ବର୍ଣ୍ଣାବଳି ବିଭବ

ଯାହା ବୀରେନ୍ଦ୍ର

ବୀର ପ୍ରଶଂସା ଆଚରଣ

ବଳବନ୍ତକୁଳ ବଳ ଦୂର୍ବାଦଳ ଦଳନେ ଶତାଙ୍ଗ ଚଳନ ।୨୫।

ହୟ ସମୁଦୟ ବନ୍ଧନ ବିଧାନ ପ୍ରଧାନ କନକ ଶୃଙ୍ଖଳା

ପ୍ରତୀତ ହୁଅଇ ଯବନ ବିଦ୍ୟାର ଅନୁ ସରିଛନ୍ତି ଚପଳା

ଗଜେ ଶୋଭିତ

ସମ ଇନ୍ଦ୍ର ଗଜ ସମରେ

ମେରୁ କଇଲାଶ ଆଦ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତ ଦୃଶ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି ଯାହାଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ।୨୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୫) ଶତାଙ୍ଗ—ରଥ । ନାକପାଳ—ଇନ୍ଦ୍ର । ଆସି କଷିବାରେ—ଆସିକରି ଥରେ କଷିକରି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୬) ଯବନ—ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲ । କନକ ଶୃଙ୍ଖଳା—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଶାଙ୍କୋଲି ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୫) ଅସି କଣିବାରେ । ପାଣିପଲ୍ଲବେ । ଘସି—ପଶି । ବିଭବ—ବିଭବେ । ପ୍ରଶଂସା ହୁଏ (ପଣ ପ୍ରଶଂସା) ଆଚରଣେ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୬) ହୟ ସମୁଦାୟ । ଗଜ ଶୋଭିତା । ଆଦ୍ୟପ୍ରାନ୍ତେ ଦୃଶ୍ୟ । ଯାହାର (ତାହାଙ୍କ) ଛାମୁଁରେ ।

ପ୍ଳବଗଗଣ ଶକତିଧର ପଦେ ପ୍ରମାଦ ବିଚାରି ବିହ ଯେ

ପଢ଼ି କୁମାର ନାମ ସୋମଶିଖର କରମ ବଶରୁ ବିହି ଯେ

ଯାହା ପ୍ରତାପ

ଛାୟା ଛାୟା ଦେବୀ ନାୟକ

ଯୋଗ୍ୟବଶରୁ ଦ୍ୱିରଦ ମୁଖେ ଚାରୁ ପଦେ ହୋଇଲେ ବି ନାୟକ ।୨୭।

ଅଣିମାଦି କର ଆଣି ପାଣି ଯୋଡ଼ି ଭଣୁଥାଇ ବାଣୀ ମଣିମା

କହିଲେ ଅଧିକ ସବୁ ହେବ ଧିକ ପଦ ବିପଦକେ ମଣିମା

ପର ପ୍ରମଦା

ପ୍ରମୋଦ ମଦରେ ଜଡ଼ି ଯେ

ରହିଛି ତୁମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ପରିରମ୍ଭେ ବିନା ବାତେ ଯିବ ଉଡ଼ି ଯେ ।୨୮।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୭) ପ୍ଳବଗ—ବାନର । ବିହ—ବିଧାତା । ପ୍ରମାଦ—ଭ୍ରମ । ସୋମ—ଚନ୍ଦ୍ରମା । ଛାୟାପତି—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଦ୍ୱିରଦ—ହସ୍ତୀ । ବି—ଆକାଶ । ସୋମଶିଖର—ଶିବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୮) ଅଣିମାଦି—ଅଷ୍ଟସିଦ୍ଧି । ପରିରୟ—ଆଲିଙ୍ଗନ । ଆରମ୍ଭ ପରିରମ୍ଭ—ଅନୁକୂଳାଲିଙ୍ଗନ, ଅନୁକୂଳପ୍ରତି ଆସକ୍ତି ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୭) ପଦକ ଗଣ ସର୍କ ତୀର୍ଥରେ ହେବା । ପଢ଼ି—ପତି । ଦ୍ୱିରଦ—ବିରଦ । ଗୁରୁପଦେ—ଚାରିପଦେ ।

ପାଠାନ୍ତର—(୨୮) ଅଣିମାଦି କର ହୋଇ ଯୋଡ଼ି ପାଣି ବାଣୀ ଭଣୁଥାନ୍ତି ମଣିମା । ଅଧିକ ହୋଇ କି ହେବ ସୁବୁଦ୍ଧିଙ୍କ ପଦ ବିପଦରେ ମଣିମା । ପ୍ରମୋଦ ମଦରେ ପଡ଼ି । ରହିଛି ତୁମ୍ଭ ଅମ୍ବର ବାନା ବାତେ ସରିତରେ (ପରିରମ୍ଭେ) ଯିବ ଉଡ଼ି ଯେ ।

ଶୁଣି ରଘୁମଣି ଭଣିଲେ ଜାଣିବା ରଣେ ତା ବୀରେନ୍ଦ୍ର ପଣ ଯେ

ଏକା କାଣ୍ଡକେ ପ୍ରାଣପତି କତିରେ ପ୍ରାଣ ହେବ ସମର୍ପଣ ଯେ

ଆମ୍ଭ ପ୍ରମାଣ

ଜାଣ ଛୁଉଁ ଧନୁ କମାଣ

ଆଜଠାରୁ ଲଙ୍କା ମହୀରେ ମହୀନ୍ଦ୍ର ତବ ପଦ ହେଲା ନିର୍ମାଣ ।୨୯।

ବୋଲେ ମିତ୍ରପୁତ୍ର ହେଲା କି ବିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରଭାନୁ କୂଳାମ୍ବୁ ଜକୁ

ସମର୍ପି ଜନକତନୁଜା କନକ ମହୀନ୍ଦ୍ର ଚରଣାମ୍ବୁ ଜକୁ

କଲେ ଆଶ୍ରିତ

କି ହେବ ? ଶ୍ରବଣେ ରାଘବ

ଭଣିଲେ, ଜାଣିବା ବିହି ବିହି ନାହିଁ ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ ନଷ୍ଟ ଲାଘବ ।୩୦।

କଥା—ସୁଗ୍ରୀବ କହିଲେ, ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ପଦ୍ମ ସ୍ୱରୂପୀ ହେ ରାମ ! ତୁମ୍ଭ ପକ୍ଷରେ ଏ ଶପଥ ବିଚିତ୍ର ହେଲା । କାରଣ ଯେବେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଲଙ୍କାର ରାଜା ରାବଣ ଜନକତନୁଜା ସୀତାଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କରି ଆପଣଙ୍କ ଚରଣାମ୍ବୁଜକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିବ ତେବେ କ’ଣ କରାଯିବ ? କିପରି ଆପଣ ଏହି ପ୍ରତିଜ୍ଞା ରକ୍ଷା କରିବେ ? ତେଣୁ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁଳରେ ଜନ୍ମି ଶପଥ ଭଙ୍ଗ କଳଙ୍କ ତ ଅର୍ଜିବେ ? ତା’ ଶୁଣି ରାଘବ ରାମ କହିଲେ, ଫଳରେ ବିଧାତା ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟକୁ ଲାଘବ କରିବା କଥା ମୋ ଭାଗ୍ୟରେ ଲେଖି ନାହିଁ ବୋଲି ମୁଁ ଜାଣିବି । ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ଅନୁସାରେ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ତାଙ୍କୁ ରାଜା କରି ମୁଁ ଚିରଦିନ ବନବାସୀ ହେବି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୨୯) ପ୍ରାଣପତି—ଯମ । ଲଙ୍କା ମହୀରେ ମହୀନ୍ଦ୍ର—ଲଙ୍କାପତି । ତବ ପଦ ନିର୍ମାଣ ହେଲା—ତୁମେ ରାଜା ହେବା ନିଶ୍ଚିତ ହେଲା ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩୦) ମିତ୍ରପୁତ୍ର—ସୁଗ୍ରୀବ । ମିତ୍ର—ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଚିତ୍ରଭାନୁ—ସୂର୍ଯ୍ୟ । କୁଳାମୂଜ— କୁଳର ପଦ୍ମ ପରି ମହତ ଓ ସୁନ୍ଦର । କନକମହୀନ୍ଦ୍ର—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଲଙ୍କାର ରାଜା ।ଚରଣାମ୍ବୁଜକୁ—ତୁମ୍ଭ ଚରଣପଦ୍ମକୁ । ଲାଘବ—ନିରାକରଣ ।

ପାଠାନ୍ତର—ଜାଣିବା—ଜାଣିମା । ରଣେ ତା—ରଣରେ । ଏକା କାଣ୍ଠକେ—ଏକା କାଣ୍ଡକରେ ପ୍ରାଣପତି କତି । ଆମ୍ଭ ପ୍ରମାଣ—ଏହା ପ୍ରମାଣ । ଜାଣି ଛୁଉଁଅଛି କମାଣ । ଜାଣି ଛୁଉଁ ଧନୁ କମାଣ ।

ପାଠାନ୍ତର—ବୋଲେ ଚିତ୍ରସୂତ । କହେ ମିତ୍ରପୁତ୍ର । ମହୀନ୍ଦ୍ର ଅଭୟ ପଦକୁ । କି ହେବ ପ୍ରମାଣେ ରାଘବ ।

ଭ୍ରମିବା ଭଙ୍ଗି ଭଜନ୍ତେ ବା ନରେନ୍ଦ୍ର, ଦୃବିନ୍ଦ ବିଚାରି କହିଲା

ଭଙ୍ଗତର ଏବେ କଲଟି ଯା ହେବ ମାତ୍ରା ଯୋଗ ମହୀ ପାଇଲା

ଥିଲେ ଦୁର୍ଯୋଗ

କଳ୍ପନାର ଯୋଗ ହୋଇବ

କାଳିନକୁ ବାଳୀସୁତ ବୋଇଲା ଅସୁର କୁଳେ ସେ ସମ୍ଭବ ।୩୧।

ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ଯହିଁ ତ ହରିମୁଖ ହର ହରି କାନ୍ତି ସୁନ୍ଦର

ବିନାୟକ ପାଶେ ଅରତି ଭାରତୀ ନୃସିଂହଙ୍କୁ ଚିନ୍ତି ମନର

କ୍ଷିତରକ୍ଷକ

ବୀର ଶିରୋମଣି ମାନ୍ଧାତା

ବିନାୟକ ସିଂହ ବୋଲେ ବେନି ମୂର୍ତ୍ତି ତାପ ତମକୁ ମୋ ସବିତା ।୩୨।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩୧) ଭ୍ରମିବା ଭଙ୍ଗି—ସ୍ୱତତ୍ର ଭାବେ କହିବା । ଦୃବିନ୍ଦ—ଏକ ଦଲପତି । ମାତ୍ରା—ପରିମାଣ । କାଲିଞ୍ଜନ—ଏକ ଦଳପତି । ବାଳୀସୁତ—ଅଙ୍ଗଦ ।

ପ୍ରତିଜ୍ଞା ହେଲା ଲଙ୍କାରେ ରାଜାହେବା କଥା, କିନ୍ତୁ ରାବଣ ଶରଣ ପରିଲେ ବିଭୀଷଣକୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ଦିଆଯିବ । ତେବେ ସେ ଅଯୋଧ୍ୟା ଘେନିବାଟା ଅସୁର କୁଲ ବୋଲି ସମ୍ଭବ ହେବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । (୩୨) ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ—ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଉଦ୍‌ଗାରକ ବ୍ରହ୍ମ ନୃସିଂହ ମୂର୍ତ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମା । ହରିମୁଖ—ସିଂହ ମୁଖ ।

ପାଠାନ୍ତର—ଭ୍ରମିବା ଭଙ୍ଗ—ଭ୍ରମ ଭଙ୍ଗକି । ବିଚାରି ଦୃବିନ୍ଦ କହିଲା । କହିବା ଭଙ୍ଗିରେ (ଭଣିବା ଭଙ୍ଗିରେ) ଯାହା କଲା ତାକୁ ମାତ୍ର ଖ୍ୟାତି ଯୋଗ ପାଇଲା । ହେଲେ ଦୁର୍ଯୋଗ । କଳ୍ପନାର ବିଧି ହୋଇବ । ବାଳୀସୁତକୁ କାଲିଞ୍ଜନ କହିଲା ।

ପାଠାନ୍ତର—ହରିଦ୍ରାର କାନ୍ତି ସୁନ୍ଦର । ଦରହର କାନ୍ତି ସୁନ୍ଦର । ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭଜା ହରହରିମୁଖ ଦରହାସ କାନ୍ତି ସୁନ୍ଦର । ଶୋଭିତ ଭାରତୀ । ବୋଲେ ଏହି ବେନି ତାପ ତମକୁକକ ସେ ସବିତା । ଏହୁ ବେନି ମୂର୍ତ୍ତି ତାପ ତମ ସବିତା ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଏକଚତ୍ୱାରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଚୋଖୀ ବୃତ୍ତରେ ଦଶଟି ମାତ୍ର ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ସହିତ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଯୁଦ୍ଧ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ପ୍ରାସାଦ ମଧ୍ୟରେ କପିମାନେ ଏପରି ଚିତ୍‌କାର କେଲ ଯେ ସେଠାର ପ୍ରହରୀମାନେ ଗଳ୍ପ କଲେ, ଏହା ଏକ ମହାବିପଦ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛି । ଏଗୁଡ଼ାକୁ ଭୟ କରି ଆମେ ବଞ୍ଚିରହିବା ଅତୀବ ଦୁଃଖପ୍ରଦ ଅଟେ ।

ଏ ଘଟଣା ନିଦ୍ରିତ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତକୁ ରମଣୀମାନେ ଦେବାରୁ ସେ ଧନୁଶର ଧରି ଣଥରେ ବସି ବାହାରିଛି । କବି ଇନ୍ଦ୍ରଜିତକୁ ସେ ସମୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି—

ଯମ ଦେବତାର ଯମହୋଇଲେ ସେ ହେବ ବାମ

ଏଣୁ ବୀର ବେଶେ ଲେଶ କୁହା ନ ଗଲା

ମଣିମୟ ରଥେ ବିହରି

ବାହାରିଲା ସୁଲୋଚନା−କୁଚ−କସ୍ତୁରୀ ।

ଇନ୍ଦ୍ରଜିତର ଶୋଭାନୀୟା ସ୍ତ୍ରୀର ନାମ ସୁଲୋଚନା ବୋଲି ପୁରାଣପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ ।

ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ସମ୍ମୁଖରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଦେଖି କହିଛି—ତୁ ତ ଅତିକ୍ଷୁଦ୍ର, ‘ତୁ ତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲାଘବ’, ତୋ ସହିତ ମୁଁ କ’ଣ ଯୁଦ୍ଧ କରିବି ? ଯାହା ହେଉ ମୋ ସମାନ କ୍ଷତ୍ରୀ ନ ହେଲେହେଁ ତୋ ଭାଇର ନାଁଟା ରାଘବ । ସେ ପ୍ରକୃତ ରାଘବ ତ ନୁହେଁ, ଆଜି ସେ ମୋ ସହିତ ଯୁଝିବାକୁ ଅଇଲା ନାହିଁ କାହିଁକି ?

ଲକ୍ଷ୍ମଣ କହିଛନ୍ତି—ଆରେ ! ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ସେ ମହାବୀର ତୋପରି ହୀନ ଲୋକଠାରେ ଏକାନ୍ତ ଦୟାର୍ଦ୍ର ଏଥିରୁ ଜାଣିବୁ । ତୁ ଶିରିଷ ଫୁଲର ଦେହ ବହି ହିମବନ୍ତ ପରି ଦୁର୍ଗମ ଶରୀର ଭାବନା କରୁ କାହିଁକି ?

ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ କହିଲା—ଜାଣୁ, ଅହଲ୍ୟାରତିଲମ୍ପଟ ଇନ୍ଦ୍ର ମୋ ରଡ଼ିରେ ମୁକୁଟ ବହନ କରିପାରି ନ ଥିଲା । ମୋର ଗୋଟେ ସେକାଳର ରଡ଼ିର ଏପରି ପରାକ୍ରମ । ତୁ ଅଯଥା ଗର୍ବ କାହିଁକି ଦେଖାଉଛୁ ? ବଜ୍ରଧ୍ୱନି ଆକାଶରେ ହେଉଥିବାବେଳେ ବେଙ୍ଗମାନେ ଯେପରି ନିଜର ପରାକ୍ରମ ଦେଖାଇ ରଡ଼ି କରନ୍ତି, ଭାବୁଛି ତୋ ବାକ୍ୟସବୁ ସେହିପରି ।

ଏପରି ତର୍କ ବିତର୍କ ପରେ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ଅଙ୍ଗଦକୁ ଦେଖି ପରିହାସ କରିଛି— ରେ ! ତୋ ଆନ ଅଙ୍ଗ ଅଙ୍ଗଦ, ଆସିଗଲା ତ ? ଏହା ପ୍ରକୃତରେ ଅଙ୍ଗଦ ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ଗୋଟିଏ ବିରାଟ ପଥର ନେଇ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ର୍ଥରେ ଛେଚିଦେବା ମାତ୍ରେ ତାର ରଥ ଗୁଣ୍ଡ ହୋଇ ଭାଙ୍ଗିଗଲା । ଏବଂ ସେ

ବିଳ ଭଙ୍ଗା ଅହି ପ୍ରକାର

ଦିଶିଲା ଲାଙ୍କ ବଳିଷ୍ଠ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ କୁମର ।

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନାମରେ ଭଣତି ହୋଇଛି । ସେ ରାଘବ ବିଳାସକୁ ପ୍ରାୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ନାମରେ ଭଣତି କରିଥିଲେ ହେଁ ସେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ଯେ ନିଜେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ତାହା ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

କଳ୍ପି କଳ୍ପି କେତେ ଜଳ୍ପିଲା ଶିଳ୍ପିକାର କୁମ୍ଭର

କଳ୍ପେ କଳ୍ପତରୁ ଭଜିଲି ଦୁଃଖ ନ ଗଲା ମୋର ।

ରାଘବ ବିଳାସ ପ୍ରବନ୍ଧ ରଚନାକୁ କରିଣ

ବିନାୟକ ସିଂହ ଶ୍ରୀ ମାନଧାତା ଗ୍ରନ୍ଥେ ପ୍ରଚାର ।

ଏହି ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ମନେ ହୁଏ ନାହିଁ । ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ବଧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଶ୍ଚୟ ତାହା ଲେଖା ହୋଇଥିବ । କିନ୍ତୁ ଯାହା ମିଳିଥିଲା ତାକୁ କେହି ସଦୟ ସଂଗ୍ରାହକ ଏପରି ଭାବେ ରଖି ଦେଇଛନ୍ତି । ରଚନା ସେ ଯାହା କରିଥିଲେ ତାର ମୂଳଲିପି ନ ଥିଲେ ପ୍ରମାଦ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ ।

ରାଘବ ବିଳାସ

ଏକଚତ୍ୱାରିଂଶ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ—ଚୋଖି)

କପି ବଳଙ୍କ ପ୍ରବଲଚହଳ ଶୁଣି ଚପଲ

ପ୍ରହରୀ ଜଣେ ଜଣକୁ ପଚାରେ ତର୍କି

ମହା ବିଷମ ଗୁପତପୁରେ ପ୍ରୟର ପୂରିତ

ସ୍ଥିତେ ହୋଇ ରବେ ରତ ହରି ଏ ଏକି

ଭୟକରି ହରିଙ୍କ ରଣ

ବିହରିବା ପୁରେ ଆମ୍ଭେ ଧିକ ପରାଶ । ୧।

ଶଚୀଶକଣ୍ଟକ ନିଦ୍ରାମୁଦ୍ରା ଅପଘନେ ଗଦା

ପ୍ରଦାନ କରି ପ୍ରମଦାମାନଙ୍କ ବାଣୀ

ମହତ୍ତ୍ୱ ହତ ବିଧାନପ୍ରଦାନ ଗୁଣ ନିଧାନ

ହୋଇଲା ତ ଉତପନ୍ନ କୁମର ମଣି !

ଚକ୍ଷୁ ମଳି ଉଠେ ବଳିଷ୍ଠ

ପୁଣ୍ୟବନ୍ତ ମତିଗତି ଗଲା ବୈକୁଣ୍ଠ । ୨ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଚପଳ—ଚଞ୍ଚଳ, ଅନବସ୍ଥିତ । ଗୁପତ—ଗୁପ୍ତ । ପୟର—ପାଦ ପୂରିତ—ପୂର୍ଣ୍ଣ । ସ୍ଥିତେ—ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ । ରବେ ରତ—ଧ୍ୱନିରେ ଆସକ୍ତ । ହରି—ମର୍କଟ । ଶଚୀଶକଣ୍ଟକ—ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ । ନିଦ୍ରାମୁଦ୍ରା—ନିଦ୍ରାଭଙ୍ଗୀ ! ଅପଘନେ—ଅଙ୍ଗରେ । ପ୍ରମଦା—ମନୋହାରିଣୀ ରମଣୀ । ପୂଣ୍ୟବନ୍ତ—ରାକ୍ଷସ । ବୈକୁଣ୍ଡ—ବିବିଧମାୟା ।

ପାଠାନ୍ତର—(୧) ପୁରେ ପୟରେ—ପୟରେ ପୁରୀ ସ୍ଥିତ ହୁଏ ରବି ରିତି । ଭୟକରି ହରି କିରଣ । ବିହରିବା ସ୍ଥଳେ ଏକି ଧିକ ପରାଣ ।

(୨) ପ୍ରମଦା ପରି ପ୍ରମୋଦ । ପୁଣ୍ୟଜନ ମତି ଜିତି ଗଲା ବୈକୁଣ୍ଡ । ପୁଣ୍ୟବନ୍ତ ମତି ଗତି ଗଲା ବୈକୁଣ୍ଡ ।

ଉଚ୍ଚାରି ଏ ଭାରତୀକିବେନି କନ୍ଧେ ଭାରତିକି

ମଣ୍ଡନ ହୋଇ କୋଦଣ୍ଡ କାଣ୍ଡ ଧଇଲା

‘ଯମ ଦେବତାର ଯବହୋଇଲେ ସେ ହେବ ବାମ’

ଏଣୁ ବୀର ବେଶେ ଲେଶ କୁହା ନ ଗଲା

ମଣିମୟ ରଥେ ବିହରି

ବାହାରିଲା ସୁଲୋଚନା କୁଚ କସ୍ତୁରୀ । ୩।

ଯୂଥାନ୍ତେ ମର୍କଟ ଶ୍ରେଣୀପାଣି ଦେଖାଇଣ ଭଣି

ଦର କିପାଁ ଅନୁକମ୍ପା ଦତ୍ତକୁ ଯୋଗ୍ୟ

ହିମାଚଳ ହୃଦ ତଟଭେଦନ୍ତା ରମ୍ୟ ଲମ୍ପଟ

ଆୟୁଧ ପେଶିଲେ ତବ ବଧେ ଦୁର୍ଯୋଗ

ଯୋଧାକୀର୍ତ୍ତି ସୁଧା କିରଣ

ହେବେ ସେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ।୪।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଭାରତୀ—ବାଣୀ । ଭାରତ— ଶରମୁଣା । ସୁଲୋଚନା—ଇନ୍ଦ୍ରଜିତପତ୍ନୀ । ସୁଳୋଚନା−କଚ−କସ୍ତୁରୀ—ସୁଲୋଚନା କୁଚର କସ୍ତୁରୀ ସ୍ୱରୂପ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ । ଯୁଥାନ୍ତେ—ଦଳ ମଧ୍ୟରେ । ପାଣି—ହସ୍ତ । ଦୟା—ଭୟ । ଅନୁକମ୍ପା—ଦୟା, କମ୍ପନ । ଦର—ଶଙ୍ଖ । ଦତ୍ତ—ନ୍ୟସ୍ତ, ଅର୍ପିତ । ଲମ୍ପଟ—ଅନୁରାଗୀ । ହିମାଚଳ ହୃଦତଟ ଭେଦନ୍ତା । ରମ୍ୟ—ପାର୍ବତୀ । ପାର୍ବତୀ−ଲମ୍ପଟ—ଶିବ ।

ପାଠାନ୍ତର−(୩) କାଣ୍ଡ କୋଦଣ୍ଡ ଧଇଲା । ବୋଇଲେ ହୁଅନ୍ତା ବାମ । ଏଣୁ ବୀରବେଶ ଲେଶ ଜଣା ନ ଗଲା । ବାହାରିଲା—ବାହାରି ସେ ।

(୪) ଘୁଞ୍ଚନ୍ତେ ମର୍କଟଶ୍ରେଣୀ । ପାଣିକୁ ଦେଖାଇ ଭଣି । ଭେଦନ୍ତେ—ଭେଦନେ । ହେବେ ତ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ।

ଏ ସମୟେ ରାମାନୁଜସନ୍ଧି କୋଦଣ୍ଡେ ନାରାଜ

ବିରାଜମାନ ଝଟତି ପୁରତେ ହେଲେ

‘ତୁତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲାଘବ’ନାମ ମାତ୍ରକ ରାଘବ

ଯାହା ରଣେ ନଇଲାକ ବୋଲୁ ବୋଇଲେ

ହରୀଶ ସଦୟ ହୀନରେ

ଶିରୀଷ ନାଶେ ଗିରୀଶ ଭାବୁ ମନରେ । ୫।

ହସି ଭାଷିଲା ଶିରୀଶଶେଷ ଶିରୀଶ ଶିରୀଶ

ଭ୍ରମ ରୋଗ ମୋ ଭ୍ରମଣ ନିଷାଣ ନାଦେ

ଅହଲ୍ୟା−ରତି−ଲମ୍ପଟବହିଲା ନାହିଁ ମୁକୁଟ

ପ୍ରକଟିଲା ଦିନୁ ମେଘନ ଦ ଶବଦେ

ଗର୍ବ ବହୁ କି ଭାଗ୍ୟବଳେ

ଭେକେ ରଟନ୍ତି ସ୍ତନିତ ଜନିତ ବେଳେ ।୬।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ରାମାନୁଜ—ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ଝଟତି—ଶିଘ୍ର । ପୁରତେ—ସମ୍ମୁଖରେ । ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ମହିଲା—‘ତୁ ତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲାଘବ—କ୍ଷୁଦ୍ର । ନାମ ମାତ୍ରକରେ ଯେ ରାଘବ ଯାହା ରଣେ ନଇଲାକ’ କହନ୍ତେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବୋଇଲେ—ହରୀଣ ଯେ ସୁର୍ଯ୍ୟବଂଶିଶ୍ରେଷ୍ଠ ତୋ ପରି ହୀନରେ ସଦୟ ହୋଇଛନ୍ତି । ତୁ ବା ଶିରୀଷ ଫୁଲ ହୋଇ ଗିରୀଶ—ହିମାଳୟ କଥା ଭାବୁ କାହଁକି ? ଶିରୀଶ—ସୁଲୋଚନାଈଶ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ । ଶିରୀଶ—ପର୍ବତଶିଖର । ଶିରୀଶ—ସୀତା । ଅହଲ୍ୟା ରତି ଲମ୍ପଟ—ଇନ୍ଦ୍ର । ଭେକ—ବେଙ୍ଗ । ସ୍ତକିତ—ବଜ୍ରଧ୍ୱନି । ଜନିତ—ଜାତ । ବଜ୍ରଧ୍ୱନିବେଳେ କଣ ବେଙ୍ଗ ରଡ଼ି ଛାଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ କି ?

ପାଠାନ୍ତର—(୫) ସନ୍ଧି କୋଦଣ୍ଡେ ନାରାଜ । ବିରାଜମାନ ଆସିଣ ସତ୍ୱରେ ହେଲେ । ଯାହାରକି ନଇଲାତୁ ବୋଲି ବୋଇଲେ । ଗିରୀଶ ମୁଁ ଦମ୍ଭ ହୀନରେ । ଶିରୀଶ ନାଶୁ ଶିରୀଶ ।

(୬) ହସି ଭାଷିଲା ଶିରୀଣ । ପ୍ରକଟିଲା ଦିନୁଁ । ଗର୍ବ ବହ କି ବାହୁବଳେ । ଭେକେ ଡାକିଲି ସଲିଳ ଜନିତ କାଳେ ।

ଭାଷିଲେ ରାଘବାନୁଜକାହିଁକି କି ଏଡ଼େ ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ

ବସିଲେଣି କାକପୁରେ ଅନୁକୂଳରେ

ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ହେଲେ ତନୁପ୍ରଚଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ବଦନୁ

ନ ଛାଡ଼ଇ ବଡ଼ପଣ ତୁମ୍ଭ କୁଳରେ

କୁମ୍ଭଶ୍ର, ତିଠାରୁ ଏ ଦେଖା

କନକ ! ତୋ ବୀରକୁଳ କଲଂକ ରେଖା ।୭।

ଚକ୍ରୀରଥର ପୁରତେଚକ୍ରୀ ରହେ କି ବିରତେ

ବିରେନ୍ଦ୍ର ବଧ୍ୟ ବରତେ ନେଷ୍ଠିକ ମୁଁ ଯେ

ତର୍କିନ ପାରି ଆହବଆସିଛୁ କରି ଆହାବ

ଇଚ୍ଛି ଛୁ ଆଶ୍ରୟକୁ ମୁଁ ଦେଲିଣି ଭୁଜେ

ସ୍ୱଚ୍ଛ ଇଚ୍ଛା ଗଚ୍ଛ ତୁ ଆଣ

ଅଗ୍ରଜକୁ ଅଗ୍ରତକୁ କିପଁ । ନ ଆଣ ।୮।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । କୁମ୍ଭଶ୍ରୁତି—କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ । ଚକ୍ରୀ—ସର୍ପ−କୂଟସଂପନ୍ନ—ମର୍କଟ । ପୁରତେ—ଅଗ୍ରତେ । ଚକ୍ରୀ—ବାଜୀକର । ଆହବ— ଯୁଦ୍ଧ । ତର୍କି—ବିବେଚନା । ଆହାବ—ସାହସ । ଗଚ୍ଛ—ଯାଅ । ଅଗ୍ରଜ—ବଡ଼ଭାଇ । ଅଗ୍ରତ—ସମ୍ମୁଖ ।

ପାଠନ୍ତର—(୭) ବସିଲାଣି କାକପୁର ଅନୁକୂଳରେ । ନ ଛାଡ଼ଇ—ନ ଛାଡ଼ନ୍ତି ।ଶୃତି—ସ୍ଥତି । କୁମ୍ଭସୂତଠାରୁ ତୋ ଦେଖା । ରେଖା—ଲେଖା ।

(୮) ଅଗ୍ରଜକୁ ଅଗ୍ରତକୁ କ ଉଜା ଆଣୁ ।

ଏହି କାଳରେ ଅଙ୍ଗଦ‘ତୋ ଆନ ଅଙ୍ଗ ଅଙ୍ଗଦ’

ବୋଲୁ ନେଇ ରଥପରେ ଶିଳା ଛେଚିଲା

ଶିଳା ପର୍ବତ ପତନ ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ସେ ସ୍ୟନ୍ଦନ

ମହୀ ଉଭାରି ଶକ୍ରାରି ଶୋଭା ପାଇଲା

ବିଳଭଙ୍ଗା ଅହି ପ୍ରକାର

ଦିଶିଲା ଲଙ୍କ ବଳ ଷ୍ଠ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ କୁମର ।୯।

ପତିତ ତାରଣ ପାଇଁବେନି ଭୁଜ ଟେକିଦେଇ

ଚକ୍ରେ ବାନ୍ଧି ପତିତ ପାବନ ଚିରାଳ

ବଳଭଦ୍ର ଚକ୍ର ଯୋଗେବାଣୀ ପଦ୍ମା ମଧ୍ୟଭାଗେ

ବସିଥିବାର ଇଷିତ ଭବ ଅଚଳ

ତାଙ୍କ ପଙ୍କେରୁହ ଚରଣେ

ଯଦୁମଣି ଭୃଙ୍ଗରାଜ ଆଚରି ଭଣେ ।୧୦।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ସ୍ୟନ୍ଦନ—ରଥ । ଉଭାରି—ଠିଆହେବା । ମହୀ ଉଭାରି—ତଳେ ଠିଆହେଲା । ଶକ୍ରାରି—ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ । ବିଲଭଙ୍ଗା—ଗାତରୁ ବାହାରିଥିବା । ଅହି—ସର୍ପ । ଚିରାଳ—ପତାକା । ଇଷିତ—ସହଜରେ । ଅଚଳ—ଅଚଳ ମହାମେରୁ । ପଙ୍କେରୁହ—ପଦ୍ମ । ଭୃଙ୍ଗରାଜ—ଭ୍ରମର ।

ପାଠାନ୍ତର—(୯) ଏ ସମୟରେ ଅଙ୍ଗଦ । ତୋ ଆଡ଼ ଆଡ଼ ଆନନ୍ଦ । ଏତେ କହି ରଥ ପରେ ଶିଲା ପିଟିଲା । ସ୍ୟନ୍ଦନ—ସଦନ । ପାଇଲା—ଦିଶିଲା ।

(୧୦) ଭୃଙ୍ଗ—ଭୃଗ ।

-ଶେଷ-