ଲୋକଗୀତ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଓ ବର୍ଗୀକରଣ - ପାଠରେ ବିଭିନ୍ନତା - ଇତିହାସର ଅମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପଦ - ଖେଳ କୌତୁକ ଗୀତ - ଶିକ୍ଷା ଗୀତ - ଓଡ଼ିଶାର ଉପାନ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ଗୀତ - ନାନାବାୟା ଗୀତର ଛନ୍ଦ - ଆଧୁନିକ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ -ନାନାବାୟା ଗୀତରେ ହାସ୍ୟରସ - ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତର ଭବିଷ୍ୟତ - ଉପସଂହାର ।
୧. ଗେଲ କରିବା, ଝୁଲାଇବା ଓ ନଚାଇବା ଗୀତ |
୨. କାନ୍ଦୁଥିଲେ ବୁଝାଇବା ଗୀତ |
୩. ଖୁଆଇବା ଗୀତ |
୪. ଶୁଆଇବା ଗୀତ |
୫. ଖେଳ କୌତୁକ ଗୀତ |
୬. ଶିକ୍ଷା ଗୀତ ଓ କଥାଣୀ |
୭. ବିବିଧ |
ଅକଲ ମକଲ ଚଇକି ଚକଲ |
ଅକଲ ମକଲ ଟକଲ ଟାଇଁ... |
ଅକଲ ମକଲ ଟକଲ ଟିଆ... |
ଅକା ମକା ତିନି ଲେକା ... |
ଅଞ୍ଜୁ ମଞ୍ଜୁ ସଞ୍ଜୁ ...... |
ଅଟର ମଟର କାଉଁରିଆ |
ଅରଗଡ଼ ମରଗଡ଼ (୧) ... |
ଅରଗଡ଼ ମରଗଡ଼ (୨)... |
ଅରଟ ଗାଇଁ ଗୁଇଁ ଲୋ ବୁଢ଼ୀ... |
ଅଲ୍ ମଲ୍ ଢିଙ୍କି ଡଲ୍... |
ଆ’ ଆ’ ରେ କୋକମୁନ... |
ଆ’ରେ ଆ’ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ... |
ଆ’ରେ ଆ’ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ... |
ଆଇ ଆଇ ରେ କଜଳପାତୀ... |
ଆଇକମ୍ ବାଇକମ୍... |
ଆଇତ ଆଇରେ ନିଦମାଉସୀ ... |
ଆଇ ରେ ବାଇଆ ଖାଇବୁ ... |
ଆଏବୁ ଆଏବୁ ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ ... |
ଆକାଶରେ ମେଘ ଲୋ ... |
ଆଖି ନାହିଁ କାନ ନାହିଁ... |
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ସରଗଶଶୀ (୧).... |
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ସରଗଶଶୀ (୨).... |
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ଶରଦଶଶୀ... |
ଆନିଆ ମାଆ ଲୋ ... |
ଆପଟ ବାପଟ କାନ ମଡ଼କା... |
ଆବୋରି କିରେ ବୋରି... |
ଆମ କୁନା ବାବୁ ବନେ... |
ଆମ୍ବ ପାଚେ ପଣସ ପାଚେ... |
ଆୟରେ ଆୟ ଚେତାବଣି |
ଆ’ରେ ବାଇଆ ଆ ... |
ଆସ ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ... |
ଆସରେ ପିଲାଏ କଥା କହିବା |
ଆସରେ ପିଲାଏ ଜାମୁକୋଳି |
ଆସରେ ପିଲେ ବଣକୁ ଯିବା... |
ଆସ ଲୋ କବତୀ ... |
ଆସିଲାଣି ମେଘ ... |
ଇକନ୍ ମିକନ୍ ଚାଇଁକି ଚିକନ୍... |
ଇଞ୍ଚିଡ଼ି ମିଞ୍ଚିଡ଼ି... |
ଇଚିରି ମିଚିରି...... |
ଇଟିଲି ମିଟିଲି... |
ଈଲି ମିଲି ଖିଲିକାତି... |
ଉଦୁ ଉଦୁମା ତାଳଗୋଟମା... |
ଏଉଟି ମୋ ଧନ ତ.. |
ଏକ ତରା ଦୁଇ ତରା (୧)... |
ଏକ ଚରା ଦୁଇ ତରା (୨)... |
ଏକ ତରା ଦୁଇତରା ତିନି ତରା.... |
ଏକ ତରା ଭାଇ ଦୁଇ ତରା ... |
ଏକ ତରା ଗଲା ପାଇକପରା ... |
ଏକ ତରା ମଣିଷମରା ... |
ଏକ ଦୁଇ ତିନି ଚାରି ... |
ଏକନ୍ ଦୋକାନ୍... |
ଏକ ପୁତ ଦୁଇ ସଙ୍ଗାତ ... |
ଏକ ବିଲେଇ ଲାଙ୍ଗୁଡ଼ ସେକ ... |
ଏକମା ଦୁକମା ତିନକେ ବାଡ଼ି... |
ଏକି ଫୁଲ ସେକି ଫୁଲ ... |
ଏକେ ତାଉଁ ମେକେ ଡାଉଁ ... |
ଏତେ ଏତେ ପାଣି ... |
କିଏ ମାଇଲାରେ କିଏ ଧଇଲା (୧) |
କିଏ ମାଇଲାରେ କିଏ ଧଇଲା (୨) |
କିଏ ସେ ମାରିଲା କିଏ ଗାଳିଦେଲା |
କୁଆ କେମିତି ବେଙ୍ଗ ନିଏ... |
କଇଞ୍ଚି କାକୁଡ଼ି ନଳିତାପିତା |
କକ କାଳିନ୍ଦୀ ତୀରେ... |
କକରବାଇରେ କକରବାଇ |
କକରମିନାରେ ବାଇଚଢ଼େଇ |
କଖାରୁ ଫୁଲ ଫୁଟିଲା |
କଥାଟିଏ କହୁଁ... |
କଦଳୀଗଛରେ କୁଆମଇତା |
କଲକବତାରେ କଲକବତା .... |
କଳା ନାଇ ଦେବି ... |
କାଇଁଚ କେରିଏ ଦଉଁ... |
କାଉ କାଉରେ ... |
କାଟିଗଲି ତହୁକ ତୁମେର... |
କାଠିକି କାଠି ପବନ କାଠି... |
କାନ୍ଦନା କାନ୍ଦନା କଳାମାଣିକ |
କାନ୍ଦୁଲ ବାଡ଼ିକି ଯାଏ ... |
କାର୍ତ୍ତିକ ଶୀତ କରେ ରାତିକି... |
କାହିଁକି କାନ୍ଦୁରେ .... |
କିଆ ବନେ ବନେ ଲୋ ... |
ଗହମ ଚଲେଇ ଦେଲି... |
ଗାଈ ଚରିଗଲେ ହିଡ଼ି ହିଡ଼ିକା |
ଗିଲି ଗିଲି ଗୁଣ୍ଡି... |
ଗୁଆ ଗଛ ଧାଡ଼ିକି ଧାଡ଼ି... |
କୁଆ ମୋର ବେଙ୍ଗକୁ ନେଲା ... |
କୁଉ କୁଉ କଜଳ... |
କୁଉ କୁଉ କୁ’ କୁ’.... |
କୁକୁଡ଼ା ନଖାଏ ଖୁଦ... |
କୁନା ଆଉ କାନ୍ଦ ନାଇଁରେ ... |
କୁନିକି ଶୋଇଦେ ମା’ ... |
କୁନା ବାହା ହେବ ଆଳିରେ... |
କୁନି ମୁନି ପଡ଼ ଶୋଇ... |
କୁନୁ ମୁନୁ ବାଇଆ... |
କୁଅ ମୂଳ ଦଉଡ଼ି.... |
କେରାଣ୍ଡି ମାଛର କାତି... |
କୋଇଲି ତୁ କେଇଲା... |
କୋକବାୟା ନନା ରେ |
ଗଡ଼ିଆର ଚାରିପାଖେ... |
ଝୁଲୁ ହାତୀ ଝୁଲୁ ହାତୀ... |
ଟିକି ଟିକି ଚଢ଼େଇମାନେ... |
ଟିକି ଟିକି ଧାନ ଓଲଟବେଣୀ... |
ଟିକି ଟିକି ଧାନ ଶହେଭରଣ... |
ଟୁକୁ ମୂଷିରେ ଟୁକେଇମୂଷି... |
ଡାମରା କାଉରେ ଡାମରା କାଉ... |
ତିବି ତିବି ବାଜେ... |
ଡେଇଁ ଡେଇଁ ଗଲା ବଣି... |
ଗୁଗୁ ଗୁଗୁ ପାଞ୍ଚି... |
ଗୁଗୁପାଞ୍ଚି, ଗୁଗୁପାଞ୍ଚି ... |
ଘୋର ନିଶା ଗରଜେ... |
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ (୧)... |
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ... |
ଚାଇଁ ଚାଇଁ ମୁଠି |
ଚାଲୁଣି ଚଲଉଁ ଚଲଉଁ... |
ଛଟାକୁ ଛଟା... |
ଛିଲୋ ଲାଇ... |
ଜଗ ଜଗ ନାରୀ... |
ଜହ୍ନ ପାଖେ ପାଖେ ତରା |
ଜହ୍ନିଫୁଲ ଠୋ ଠା |
ଝୁଲ ପଣ୍ଡା ଝୁଲ୍ପଣ୍ଡା |
ଝୁଲ୍ରେ ହାତୀ ଝୁଲ୍ |
ଦୁଲି ତଲେ ଗଲା ଜନ୍ଦା |
ଦେ ଧେଇକି ନାଟ... |
ଦୋଳି କରେ ରଟମଟ... |
ଦୋଳି ତ ଦୋଳି ପବନଦୋଳି |
ଧାନ କୁଟିବୁ ରେ ବଗ... |
ଧୋଓ ରେ ବାୟା ଧୋ |
ଧୋ ବାଇ ରେ ଧୋ ବାଇ (୧) |
ଧୋ ବାଇରେ ଧୋ ବାଇ (୨) |
ତାଇ ତାଇ ତାଇ (୧)... |
ତାଇ ତାଇ ତାଇ (୨)... |
ତାକ୍ଧିନା ଧିନ୍(୧).... |
ତାକ୍ଧିନା ଧିନ୍(୨)... |
ତାକ୍ବଦନ ଥୈୟା.... |
ତା ଥେଇକି ତା ଥେଇକି... |
ତାଳି ତାଳି ବନମାଳୀ... |
ତୁ ମୋ କଳାକାଇଁଚ... |
ତୋ ରୋ ରେ ରେ... |
ଥୋଲ୍ ଥନ୍ତଲପେଟା... |
ଦଶ କୋଡ଼ିଏ ଆଡ଼ି ମୁଢ଼ି... |
ନିଦ ଘର ପୁଇ ରେ |
ନିଦମାଉସୀ ନିଦମାଉସୀ |
ନିଦମାଉସୀ ଲୋ ନିଦମାଉସୀ (୧) |
ନିଦମାଉସୀ ରେ ନିଦମାଉସୀ |
ନେ ବଳଦ ଟାଣିଟୁଣି |
ପାଟିଲା ଆମ୍ୱରୁ ଫାଳେ |
ପାଚେ ପାଚେ ରେ |
ପାଠ ପଢ଼ିବି |
ପାଠ ପଢ଼ିବୁ ତୁ |
ପିତା ଶାଗ ବୁଦି ବୁଦି |
ପୁଞ୍ଚି ଲୋ ଘୁଞ୍ଚି ଯା |
ଧୋ ବାଇଆ ଧୋ (୧)... |
ଧୋ ବାଇଆ ଧୋ (୨)... |
ନଈ ତଳେ ତଳେ କିଏ ଯାଉଛି |
ନ କାନ୍ଦ ନ କାନ୍ଦରେ... |
ନଡ଼ିଆର ଖଣ୍ଡି... |
ନାଇଁ କାନ୍ଦନାରେ ବାପ ମୋ... |
ନାଇଁ ନାଇଁରେ ଧନମାଲୀ.... |
ନାଚି ନାଚି କେତେ ଝାଳ |
ନାନାବାୟା ତାନାରେ |
ନାନାବାୟା ଧର ରେ |
ନାହିଁ ଲୋ ନାହିଁ |
ବାଇଚଢ଼େଇରେ ବାଇଚଢ଼େଇ (୧) |
ବାଇଚଢ଼େଇରେ ବାଇଚଢ଼େଇ (୨) |
ବାଇଚଢ଼େଇରେ ବାଇଚଢ଼େଇ (୩) |
ବାଇଚଢ଼େଇରେ ବାଇଚଢ଼େଇ (୪) |
ବାଇଧର ମଣି ବାଇଧର ମଣି |
ବାଇମୁଣ୍ଡ ବାଇମୁଣ୍ଡ |
ବାପଧନ ଦୟାନିଧି |
ବାଘ ପାଣି ପିଏ |
ବାୟା ଚଢ଼େଇ ରେ ବାୟା ଚଢ଼େଇ |
ବିଲୁଆ ନନା ରେ ବିଲୁଆନନା |
ବେଙ୍ଗୁଲୀ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ପାଣି ଦେ |
ପୁଞ୍ଚି ଲୋ ପୁଞ୍ଚି ଲୋ |
ପେଚାରେ ପେଚା |
ଫିକି ଦିଅରେ |
ବଗ ଯାଇଥିଲା ବଗ ବଣକୁ |
ବଗୁଲୀ କାନ୍ଦନା ଲୋ |
ବନା ମା ତା ଧେଇକି |
ବାଇଆ ଫେରି ଯା ରେ |
ବାଇଆ ମା ଯେ ନ ଖାଏ ଖୁଦ |
ବାଇଚଢ଼େଇ ତୁ ନ କର ଗୋଳ |
ମୋର ଗଣ୍ଠିଧନ... |
ମୋର ଧନ ଶୁଇ ପଡ଼ିଲା... |
ମୋ ହେଲୀ ଦେଖ |
ମୋ ଗେଲୀ ଦେଖ... |
ଯେଉଁ ଡାଲେ କୁଇଲି ବସେ |
ରଜା ଯେ ରାଉତିଆ... |
ରୋ ରୋ ରୋ... |
ସବୁ ପିଲାଏ ତ ଖେଳି ଅଇଲେ |
ସାତ ତାଳ ପାଣି... |
ଶଙ୍ଖଚିଲ ମହାବିଲ... |
ଶୁଖିଲା ପାନକୁ ଶୁଖିଲା ଚୂନ |
ବେଙ୍ଗୁଲୀ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ମାଉସୀ ମଲା |
ମେଘ ବରଷିଲା ଟୁପୁରୁ ଟୁପୁରୁ |
ମେଘ ବରଷିଲା ଟୁପୁରୁ ଟୁପୁରୁ |
ମୋ କଥାଟି ସରିଲା |
ମୋ କୁନି କାନ୍ଦନା ଲୋ |
ମୋ କୁନିକୁ କିଏ |
ମୋ କୃଷ୍ଣ ନାଚୁଥିବେ |
ମୋ ଧନପରି କିଏ ହବରେ |
ମୋ ପେଏଁ କାଳି ବାଜେ |
ଶୋଇପଡ଼ ଶୋଇପଡ଼... |
ଶୋଇପଡ଼ କୁନା ଶୋଇପଡ଼ |
ଶୋଇପଡ଼ ରେ ବାଇଆ ମୋର |
ଶୋଇପଡ଼ ରେ ଧନ... |
ଶୋଇଯା’ ଶୋଇଯା’... |
ହାତୀ ଝୁଲୁଚିରେ... |
ହାତୀଟି କାଳିଆ (୧)... |
ହାତୀଟି କାଳିଆ (୨)... |
ହୁପେଣ୍ଡି ବାଇସ୍କୋପ୍... |
ହୋ ଗୋ ମୁନା କାଉ କାଉ |
୧। ଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ (୧୮୭୪-୧୯୪୫)
ଝୁଲ୍ ହାତୀ ଝୁଲ୍....
ବାୟା ମା...
ଟୁକୁ ମୂଷି...
ବେଙ୍ଗୁଲୀ ନାନୀ...
୨। ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ (୧୮୭୫୧୯୨୮)
ବାୟା ଚଢ଼େଇ...
ଚୁଟିଆ ମୂଷା...
ହୋଓ ରେ ବାଇଆ ହୋଓ...
ନିଦମାଉସୀ....
ବେଙ୍ଗୁଲୀ ରାଣୀ
୩। ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ (୧୮୮୪-୧୯୬୭)
ମୋ ରଜା...
ଜହ୍ନମାମୁଁ...
୪। ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର (୧୮୮୬-୧୯୫୬)
ତୁନି ହୁଅ...
୫। ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତ ମହାପାତ୍ର (୧୮୮୮-୧୯୫୩)
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ...
୬। ମଦନମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକ (୧୮୯୦-୧୯୬୭)
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ...
୭। ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର (୧୮୯୫-୧୯୬୬)
ଆବୁ-ତାବୁ....
ଖରା ମା...
ଧାଇଁ ଗୁଡୁ ଗୁଡୁ...
୮। କାଳୀଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ (୧୮୯୭-୧୯୭୮)
ବାଇଆ ହାତୀ...
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ...
ଧୋ’ରେ ବାଇଆ ଧୋ’...
ଚଉବାହା ତୋର ସାହା...
୯। ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ର (୧୯୦୦-)
ଶିଶୁର ଶୟନ ସଙ୍ଗୀତ...
୧୦। ଲୋକନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ (୧୯୦୦-୧୯୬୫)
ମୋର ସୁନାପୁଅରେ...
୧୧। ରଘୁନାଥ ମହାନ୍ତି (୧୯୦୦)
ପୁଅ ଖେଳାଇବା ଗୀତ...
୧୨। ଉପେନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀ (୧୯୦୩)
ମା’ର ଶିଶୁଶୁଆ ଗୀତ...
ଟୁଉକୁ ମୂଷି ଗୀତ...
ବାଇଚଢ଼େଇ...
ଗା’ଲୋ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ଗା’...
୧୩। ଉଦୟନାଥ ଷଡ଼ଙ୍ଗୀ (୧୯୦୫)
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ...
ବାଇଚଢ଼େଇ....
ରାତି ପାହିଲା...
୧୪। ରାମକୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦ (୧୯୦୬-)
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ...
ହାତୀ ନେ, ଘୋଡ଼ା ନେ...
ଆସନ୍ତା ମାସର ପହିଲା...
ଚୁଟିଆ ମୂଷାର ଚାତର...
୧୫। ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ (୧୯୨୦-)
ହୋଓରେ ବାଇଆ ହୋ...
୧୬। ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ମହାପାତ୍ର (୧୯୧୨-)
ନାନାବାଇ...
୧୭। କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶ (୧୯୧୪-)
ଉଦୁଉଦୁମା...
କଳାକାହ୍ନୁ ମୋର ପଡ଼ିବ ଶୋଇ...
୧୮। ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର (୧୯୨୫)
ଗୋଧନ...
୧୯। ରାମପ୍ରସାଦ ମହାନ୍ତି (୧୯୨୬)
ମିଟୁ ଆମର...
ଗୋଟିକି ଗୋଟି...
କାରିଗର...
ପାକୋଈ ବୁଢ଼ୀ...
ଟିକି ଓ ନିଖି...
ଜାପାନ୍ ଦେଶର ଲୋଲୀ...
୨୦। ନଦିୟା ବିହାରୀ ମହାନ୍ତି (୧୯୩୧-)
କୁନିକି ଶୋଇଦେ...
ଉଠ ସକାଳ ହେଲା...
୨୧। ସ୍ନେହଲତା ମହାନ୍ତି (୧୯୩୨-)
ବାଇଆ ମାଆ ଲୋ...
୨୨। ନାରାୟଣ ପ୍ରସାଦ ସିଂହ (୧୯୩୩-)
କଇଁଚି କାକୁଡ଼ି ନଳିତା ପିତା...
ଟୁଉକୁ ମୂଷି....
୨୩। କ୍ଷୀରୋଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପୋଥାଳ (୧୯୩୭-)
ବାଇଆ ରଜା...
କଣ୍ଢେଇ ବାହାଘର...
୨୪। ବିରଞ୍ଚି ମଲ୍ଲିକ (୧୯୩୯-)
ଆରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ...
୨୫। ନିରଞ୍ଜନ ବେହେରା (୧୯୩୯-)
ନିଦମାଉସୀ...
୨୬। ଶ୍ରୀପତି ପାଣିଗ୍ରାହୀ (୧୯୪୦-)
ଲେରୀ (ସମ୍ବଲପୁରୀ ଗୀତ)
୨୭। ପ୍ରସନ୍ନ କୁମାର ମିଶ୍ର (୧୯୪୧-)
ଛୁଇଁ ଛୁଇଁ ଯା...
ଉଠ୍ ଉଠ୍ ଉଠ୍...
୨୮। ଗଣେଶ୍ୱର ମିଶ୍ର (୧୯୪୨-)
ଟିକି ରବିନ୍...
ଟିକି ଝିଅ ମଫ୍ପେଟ୍...
୨୯। ଗୋପା ଦାସ (୧୯୪୯-)
ଧୋ’ରେ ବାଇଆ ଧୋ
୩୦। ରାଜକିଶୋର ରାଜ (୧୯୫୪-)
ମୋ ଧନ ପଡ଼ିବ ଶୋଇ...
୩୧। ଅଜ୍ଞାତ...
ଚକା ଚକା ଭଉଁରୀ
ମାନବ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରଥମ ଉନ୍ମେଷ ଘଟିଥିଲା ପଲ୍ଲୀରେ । ପଲ୍ଲୀ ପ୍ରକୃତିର ସରଳ ଶାନ୍ତିପ୍ରଦ କ୍ରୋଡ଼ରେ ଆଦିମ ମନୁଷ୍ୟର ଜୀବନଧାର ବହି ଚାଲିଥିଲା କଳନାଦିନୀ ନିର୍ଝରିଣୀ ପରି । କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ସେ ତୃପ୍ତ ନହୋଇ ଖୋଜିଲା ଅଧିକ ସୁଖ, ଅଧିକ ସମ୍ପଦ । ପଲ୍ଲୀକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ନିଜ ଜ୍ଞାନ ଓ କଳନାର ସମସ୍ତ ସାମଗ୍ରୀକୁ ଠୁଳକରି ଗଢ଼ିଲା ସହର । ପୃଥିବୀର ସବୁ ଦେଶରେ ଏହି କ୍ରମରେ ଜନବସତି ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା- ଆଗ ପଲ୍ଲୀ, ପରେ ସହର । ସେଥିପାଇଁ କୁହାଯାଏ - ଭଗବାନଙ୍କ ସୃଷ୍ଟି ପଲ୍ଲୀ, ମନୁଷ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ସହର । ମାନବସଭ୍ୟତା ଯେତିକି ବିକାଶୋନ୍ମୁଖୀ ହୋଇଛି, ସହରସଂଖ୍ୟା ସେତେ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଛି । ଆଜିର ଶିଳ୍ପ ଓ ବିଜ୍ଞାନ ମନୁଷ୍ୟକୁ କରିଛି ଅଗ୍ରଦର୍ଶୀ; ସେ ପଛକୁ ଫେରିବାକୁ ଚାହେଁନା । ଅତୀତକୁ ପାଦରେ ଠେଲିଦେଇ ସେ ଆଗେଇଚାଲିଛି ତା’ର କଳ୍ପିତ ଅମରବତୀର ସନ୍ଧାନରେ ।
କିନ୍ତୁ ମାନବସମାଜରୁ ପ୍ରାଚୀନତାର ଚିହ୍ନ ପୂରାପୂରି ଲିଭିଯିବା ଏତେ ସହଜ ନୁହେଁ । ପ୍ରତି ମନୁଷ୍ୟ ଦେହରେ ବୋହୁଛି ପୂର୍ବ ପୂରୂଷଙ୍କ ରକ୍ତ । ପରମ୍ପରାର ଦାଗ ତା’ ମନରୁ ଲିଭିପାରୁନାହିଁ । ରକ୍ଷଣଶୀଳ ସମାଜପତି ମାନେ ପଛକୁ ଫେରିଚାହୁଁଛନ୍ତି କେଡ଼େ ସରଳ ଥିଲା ମନୁଷ୍ୟର ଜୀବନ ! ସେମାନେ ଅତୀତର ଚଳଣିକୁ ବଞ୍ଚାଇରଖିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି । ଧୋତି ଚାଦର, ଚିତା ମୁରୁଜ, ଶଙ୍ଖ ହୁଳହୁଳି, ଅଳତା ସିନ୍ଦୂର ଓ ଓଷାବ୍ରତର ମୋହ ସେମାନେ ଛାଡ଼ିପାରୁନାହାନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ଯୁଗର ଆଚାରବିଚାର ସେମାନଙ୍କୁ ସୁଖ ଲାଗୁନାହିଁ । ଚିନ୍ତାଶୀଳ ମନୀଷୀମାନେ ଏ ସହରୀ ସଭ୍ୟତାର ପରିଣତି ଚିନ୍ତା ପରି ମଧ୍ୟେ ମଧ୍ୟ ଡାକ ଦେଉଛନ୍ତି ‘ପଲ୍ଲୀକୁ ଫେରିଯାଅ’ ; କିନ୍ତୁ ଅଣଲେଉଟା ରୁକୁଣାରଥ ପରି ନୂତନ ସଭ୍ୟତା ଦୁର୍ବାର ଗତିରେ ଆଗକୁ ଆଗକୁ ମାଡ଼ିଚାଲିଛି ।
ଗତ ଶହେ ବର୍ଷ ଭିତରେ ଭାରତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ପରି ଓଡ଼ିଶାର ସାମାଜିକ ପରିସ୍ଥିତି ବିଶେଷ ରୂପେ ଦୋହଲିଯାଇଛି । ଇଂରେଜ ଶାସନ, ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଓ ବିଜ୍ଞାନର ବିକାଶ ଆମର ଚିନ୍ତା ଓ ରୁଚିକୁ ଅନେକ ବଦଳାଇଦେଇଛି । ପୁଅମାନେ ଧୋତି ଓ ଝିଅମାନେ ଅଳଙ୍କାର ଛାଡ଼ିଦେଉଛନ୍ତି । ଧର୍ମଧାରଣା ଓ ଈଶ୍ଵରବିଶ୍ଵାସ ବଦଳିଯାଉଛି। ଲୋକମାନଙ୍କ ବୃତ୍ତି ଓ ଜୀବନଧାରା କ୍ରମେ ଜଟିଳତର ହେଉଛି । କଳକବ୍ଜା ଘରେ ଘରେ ପ୍ରବେଶ କଲାଣି ଛାପାକଳ ଓ ରେଡ଼ିଓ ଶିକ୍ଷାରାଜ୍ୟରେ ଆଣିଛି ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ । ମନୁଷ୍ୟକୁ ଆଉ ପୂର୍ବପରି ଶୁଣି ଶୁଣି ମନେ ରଖିବାକୁ ପଡ଼ୁନାହିଁ । କ୍ୟାମେରା ଓ କମ୍ପ୍ୟୁଟର ତା’ ମସ୍ତିଷ୍କକୁ ଅମାପ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଉଛନ୍ତି । ସବୁ ବିଦ୍ୟା, ସବୁ ଜ୍ଞାନ, ସବୁ ଭାବନା ଛାପି ହୋଇ ରହିଯାଉଛି କାଗଜ ଓ କାଳିରେ ।
ମୁଦ୍ରାଯନ୍ତ୍ର ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଷାରେ ସାହିତ୍ୟ ବଞ୍ଚିରହିଥିଲା ଲୋକମୁଖରେ, ଗୀତ ଓ କାହାଣୀ ଆକାରରେ। ସହଜ ଓ ଲୋଭନୀୟ ଛାପା ବହିର ପ୍ରବଳ ବନ୍ୟାରେ ସେସବୁ ଲୁଚିଯିବାକୁ ବସିଲା । ଓଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ୟ ତାହାହିଁ ଘଟିଛି । କେତେକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷାରେ ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇ ଏବେ ତା’ର ପୁନରୁଦ୍ଧାରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇଛନ୍ତି । ବୁଢ଼ାବୁଢ଼ୀଙ୍କ ସ୍ମୃତିରେ ଯେଉଁ ଟିକକ ଥିଲା ତାକୁ ଗୋଟେଇ ଆଣି ସାଇତି ରଖୁଛନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତ ଯେଉଁ କେତେଜଣ କୃତବିଦ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏ ଦିଗରେ ଉଦ୍ୟମ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ, ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ, ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର ଓ କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶଙ୍କ ନାମ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।
ଓଡ଼ିଆ ପଲ୍ଲୀସାହିତ୍ୟର ସମୃଦ୍ଧ ଭଣ୍ଡାର ମଧ୍ୟରେ ପଲ୍ଲୀଗୀତର ସମ୍ଭାର ଅତି ବିପୁଳ । ମାତ୍ର ଆମର ଏହି ସଂଗ୍ରହ ତା’ର କେବଳ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବିଭାଗ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ (Nursery Songs) ଉପରେ ଆଧାରିତ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଲ୍ଲୀଗୀତଠାରୁ ଏହାର ବିଶେଷତ୍ୱ ଏହି ଯେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ରଚିତ ଏବଂ ଗୀତ ହୋଇଥାଏ, ସେମାନେ ପ୍ରାୟ ତା'ର ଅର୍ଥ ବୁଝନ୍ତି ନାହିଁ । ବୁଝିବାର ବୟସ ସେମାନଙ୍କର ହୋଇନଥାଏ । ସେମାନେ ଯାହା କିଛି ବୁଝନ୍ତି, ଚକ୍ଷୁ ଓ କର୍ଣ୍ଣ ମାଧ୍ୟମରେ । ସେତିକିବେଳେ ସ୍ନେହମୟୀ ଜନନୀ, ବଡ଼ଭଉଣୀ ଓ ଜେଜେମାଆ ସେମାନଙ୍କୁ ଶୁଣାନ୍ତି ଟୁଉକୁ ମୂଷି ଓ ବାଇଚଢ଼େଇ ଗୀତ, ଆକାଶରେ ଦେଖାନ୍ତି ଜହ୍ନମାମୁଁ, ଡାକନ୍ତି କୋକମିନାକୁ । ସବୁଥିରେ ଥାଏ କଳ୍ପନାର କାଉଁରି ଓ ସଙ୍ଗୀତର ସମ୍ମୋହିନୀ ଶକ୍ତି । ନାରୀକଣ୍ଠର କୋମଳ ଗୀତଲହରୀ ଓ ହସ୍ତପଦର ସହଜ ଅଭିନୟ ଶିଶୁକୁ ମୁଗ୍ଧ କରେ । ଗୀତ ଶୁଣି ସେ ଅଳି ଅଝଟ ଭୁଲିଯାଏ, କାନ୍ଦୁଥିଲେ ତୁନି ହୋଇଯାଏ, କୋକମିନା ଗୀତ ଶୁଣି ଦୁଧକଳକ ଢୋକିଦିଏ । ଝୁଲୁହାତୀ ଗୀତ ଶୁଣି ‘ଗହମ ନିଦ’ ରେ ଶୋଇପଡ଼େ । ଅବ୍ୟର୍ଥ ସେ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରଭାବ । ନବ୍ୟଶିକ୍ଷିତା ଜନନୀ ସେ ଗୀତଗୁଡ଼ିକୁ ଭୁଲିଯିବାକୁ ବସିଲାଣି । କୃତ୍ରିମତାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସେ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ସଭ୍ୟତାର ଶିଡ଼ିରେ ପାଦ ଦେଇଛି । ଶିଶୁ ପାଟିରେ ଦୁଧବୋତଲ ଧରାଇଦେଇ ସେ ନିଜ ପାଟିକୁ ବନ୍ଦ ରଖୁଛି । ଗୀତ ବୋଲି ଅବୁଝା ଶିଶୁକୁ ବୁଝାଇଚାକୁ ତାକୁ ସଙ୍କୋଚ ଲାଗୁଛି ।
ଶିଶୁକୁ ଶାନ୍ତ କରିବାର ଗୀତ ପୃଥିବୀରେ ସର୍ବତ୍ର ଅଛି । ଏହାକୁ ଆଦି ସଙ୍ଗୀତ କହିଲେ ଭୁଲ୍ ହେବ ନାହିଁ । ଇଂରାଜୀରେ ଏହାର ନାମ Nursery Songs ବା Nursery Rhymes । ଏହି ଅର୍ଥସୂଚକ କିଛି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନାମ ଓଡ଼ିଆରେ ବୋଧହୁଏ ପୂର୍ବରୁ ନଥିଲା । ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ ପ୍ରଥମେ ଏଭଳି ଗୀତର ନାମକରଣ କଲେ ‘ନାନାବାୟା ଗୀତ’ । ଶିଶୁ ଯେତେବେଳେ କଥା କହିଶିଖି ନଥାଏ ବା ମନର ଭାବକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବାକୁ ଅକ୍ଷମ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ କାନ୍ଦି କରି ସାଧାରଣତଃ ସେ ତା’ ମନର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରେ । ‘ବାଳାନା’ ରୋଦନଂ ବଳଂ ’ । ତେଣୁ ଅଧିକାଂଶ ନାନାବାୟା ଗୀତ ଅଶାନ ଶିଶୁକୁ ବୁଝାଇ ଶାନ୍ତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ରଚିତ ।
ବିଭିନ୍ନ କାରଣରୁ ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତି ଉପୁଜୁଥାଏ । କେତେବେଳେ ଶିଶୁ ଭୋକରେ କାନ୍ଦେ, କେତେବେଳେ ବା ତା ଇଚ୍ଛାବିରୋଧରେ ଖୁଆଇଲେ ସେ ପ୍ରତିବାଦ କରେ । ଶାରୀରିକ କଷ୍ଟ ବା ଭୟ ଯୋଗୁ ମଧ୍ୟ ଶିଶୁମାନେ କାନ୍ଦନ୍ତି । ମାଆକୁ ଖୋଜିଲାବେଳେ, ଶୋଇବା ପୂର୍ବରୁ କିମ୍ବା ଅଚିହ୍ନାଲୋକ ଦେଖିଲେ ଶିଶୁ କାନ୍ଦିଥାଏ । ଗାଧୋଇ ଦେଲାବେଳେ, ତେଲ ହଳଦୀଲଗାଇ ଦେଲାବେଳେ ମଧ୍ୟ ସେ ଅବୁଝା ହୁଏ । ତେଣୁ ଯେକୌଣସି ନାନାବାୟା ଗୀତ ହେଉ, ଶିଶୁକୁ ଭୁଲାଇ ଶାନ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ତାହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ସେଗୁଡ଼ିକର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ସହଜ ନୁହେଁ । ଶୁଆଇବା ବୋଳର ଗୀତକୁ ଖୁଆଇବା ସମୟରେ ଏବଂ ଗେଲ କରିବା ବେଳର ଗୀତକୁ ଝୁଲାଇବା ବେଳେ ମଧ୍ୟ ବୋଲାଯାଇଥାଏ । ତଥାପି ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରଧାନ ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ବିଚାର କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଏହି ସଙ୍କଳନରେ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସନ୍ନିବେଶିତ କରାଯାଇଛି, ଯଥା : ଗେଲ କରିବା, ନଚାଇବା ଓ ଝୁଲାଇବା ଗୀତ, କାନ୍ଦୁଥିଲେ ବୁଝାଇବା ଗୀତ, ଖୁଆଇବା ଗୀତ, ଶୁଆଇବା ଗୀତ, ଖେଳ କୌତୁକ ଗୀତ, ଶିକ୍ଷାଗୀତ ଓ କଥାଣୀ । ଯାହା କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଯାଇପାରିନାହିଁ, ତାହାକୁ ଏକ ସତନ୍ତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
ନାନାବାୟା ସଙ୍ଗୀତର ରଚୟିତା ଅଜ୍ଞାତ । ମାତ୍ର ସେଗୁଡ଼ିକର ଅକୃତ୍ରିମ ଲାଳିତ୍ୟ ଏବଂ ବାତ୍ସଲ୍ୟରସରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ସୂଚିତ ହୁଏ ଯେ, ଓଡ଼ିଆ ନାରୀ ହିଁ ତାହାକୁ ପ୍ରଥମେ ରଚନା କରିଥିଲେ । କେଉଁ ଅଜ୍ଞାତ କାଳରୁ ତାହା ଲୋକସୃତିରେ ଆଶ୍ରୟ ପାଇ ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ପ୍ରାନ୍ତରୁ ଅପର ପ୍ରାନ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁରୁଷାନୁକ୍ରମେ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଛି, ତାହା ଜାଣିବାର ଉପାୟ ନାହିଁ । ଏହି କାରଣରୁ ଗୀତଗୁଡ଼ିକର ମୂଳରୂପ ବଦଳିଯାଇଥିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ଅଞ୍ଚଳଭେଦରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଗୀତର ରୂପାନ୍ତର ଘଟିଛି । ‘କପୋତୀ’ କୁ କିଏ ବୋଲୁଛି ‘କବତୀ’, ‘କୋଇଲି’ କୁ ‘କୁଇଲି’, ‘ନ କର ବସା’ କୁ ‘ନାଇଁ କର ବସା, ‘କୋକମିନା’କୁ ‘କକରମିନା,’ କେଉଁଠି ବା ‘କୋକବାୟା ନନା’ ଏହି ପରି ନାନା ପ୍ରକାରେ ବୋଲୁଛନ୍ତି । ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଗୀତର ପଦପଂକ୍ତିରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସୂରୂପ
ଧୋରେବାୟା ଧୋ
ଯେଉଁ କିଆରିରେ ଗହଳ ମାଣିଆ
ସେଇ କିଆରିରେ ଶୋ ।
ଏହା କେଉଁଠି ବୋଲାଯାଉଛି
ଧୋରେ ବାୟା ଧୋ
ଗହଳ ମହଳ ଧାନ କିଆରି
ସେଇ କିଆରିରେ ଶୋ ।
କିମ୍ୱା ଏକ ଖେଳଗୀତ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ
ବେଲଗଛର ଦାଣ୍ଡି
କୋଚିଲା ଚାଉଳ କାଣ୍ଡି
କୋଚିଲା ଚାଉଳ ପିତା
ପଧାନ ମୁଣରେ ଚିତା.....ବୋଲାଯାଉଥିବା ସ୍ଥଳେ
ଅନ୍ୟ ଏକ ମାନରେ ବୋଲାଯାଉଛି
ବେଲଗଛ ମୂଳେ ଦାଣ୍ଡ
ଅରୁଆଚାଉଳ କାଣ୍ଡି
ଉଷୁନାଚାଉଳ ପିତା
ମଦନା ମୁଣ୍ତରେ ଚିତା...ଇତ୍ୟାଦି ।
ଅଲିଖିତ ମୌଖିକ ସାହିତ୍ୟରେ ଏଭଳି ବିଭିନ୍ନତା ଅସ୍ୱାଭାବିକ ନୁହେଁ; ବରଂ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ଏହି ପାଠାନ୍ତରଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରାହକ ଆଗରେ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଏକ ସମସ୍ୟା ରୂପେ ଦେଖାଦେଇଛି । କେତେକ ଗୀତ ଅର୍ଥହୀନ ଓ ପରସ୍ପର ଅସଂପୃକ୍ତ ଥିବା ହେତୁ କେଉଁଟି ମୂଳ ରଚନା, ତାହା ଜାଣିବା ସହଜ ନୁହେଁ । ହୁଏତ ମୂଳଗୀତର ଯେଉଁ ଅର୍ଥ ଥିଲା, ସାମାଜିକ ପରିବେଶ ଓ ରୀତିନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ତାହା ଆଜିକାଲି ଆମର ଦୁର୍ବୋଧ ହୋଇପଡ଼ିଛି ।
ଗୋଟିଏ ଖୁଆଇବାବେଳର ଗୀତରେ ଅଛି ‘ଗିଲି ଗିଲି ଗୁଣ୍ଡି’ । ଏ ପଦର ଅର୍ଥରେ ଯେଉଁ କୂଟସଂକେତ ଅଛି, ତାହା ବୁଝିବା ନିଶ୍ଚୟ କଷ୍ଟକର । ଗିଲପରି ଛୋଟ ଛୋଟ ଭାତଗୁଣ୍ଡା ତିଆରି କରି ଶିଶୁକୁ ଖୁଆଇବାବେଳେ ଏହା ବୋଲାଯାଇଥାଏ । ଟୀକା କରି ବୁଝାଇଦେଲେ ମଧ୍ୟ ଯେ ଗିଲ ଫଳ ନଦେଖିଛି, ସେ ଏହାକୁ ବୁଝିବ କିପରି ?
ଲୋକସାହିତ୍ୟରୁ ଅତୀତ ସମାଜର ବହୁ ଉପାଦେୟ ତଥ୍ୟ ମିଳିଥାଏ । ଲୋକରତ୍ନ ଡକ୍ଟର କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ଲୋକଜୀବନର ଯଥାର୍ଥ ଇତିହାସ ତହିଁରେ ବ୍ୟାପ୍ତ’’ ।* ନାନାବାୟା ଗୀତରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଚୀନ ଜୀବନଧାରା ଓ ଚଳଣିର ଚିତ୍ର ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । ଗବେଷକମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏହି ଉପାଦାନ ଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୂଲ୍ୟବାନ ।
ଆଜିର ମହାର୍ଘ ଯୁଗରେ କେହି ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତୁ ବା ନ କରନ୍ତୁ ଆମ ଦେଶରେ ଦିନେ ଯେ ଗୋଟିଏ ଟଙ୍କାରେ ଶାଢ଼ୀଗଣ୍ଡେ ମିଳୁଥିଲା, ତାହାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଗୀତ ପଦକରୁ
‘ଯାହାର ମଲ୍ଲୀ ସେ ତୋଳି ନେଲାଣି
ଟଙ୍କାକିଆ ଶାଢ଼ୀ ଚିରିଗଲାଣି ।’’
ଏବେ ‘କରାଟ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କେହି ବୁଝିବେ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ଦିନେ ତାହା ଥିଲା ଏକାଧାରରେ ଓଡ଼ିଆ ନାରୀର ଟଙ୍କାଥାଳୀ (money purse) ଓ ଖୋସଣୀକୁ ସୁଦୃଢ଼ ରଖିବାର ସାଧନ । ତେଣୁ ଗୀତରେ ଥିଲା
‘କରାଟେ ହେଙ୍ଗୁ ହୋଇ ରହିବୁ ତୃହି
ମହମହ ମହକି ବାସିଚୁ ତହିଁରେ ।
ସେହିପରି ଆଉ ଗୋଟିଏ ପଦ ଦେଖନ୍ତୁ
‘ବାଇଆ ମାଆ ଯେ ନ ଖାଏ ଖୁଦ
ପୁଅ ଜନ୍ମ କଲା ପୋହଳାବିଦ ।’
ଯେଉଁ ଯୁଗରେ ନାରୀ ପ୍ରାୟ ନିରାଭରଣା ହେଲାଣି, ସେତେବେଳେ ‘ବିଦ’ ଯେ ଦିନେ ଓଡ଼ିଆଣୀର ବାହୁଭୂଷଣ ଥିଲା, କିଏ କାହିଁକି ସେକଥା ବୁଝିବ ? ପୋହଳାରେ ତିଆରି ବିଦପରି ସୁନ୍ଦର ପୁଅଟିଏ ବାଇଆ ମା’ ଜନ୍ମ କରିଛି, ଏହାହିଁ ସମ୍ଭବତଃ ପଦଟିର ଅର୍ଥ ।
ଆଜିକାଲି ଅରଟ ଓ ଢିଙ୍କି ଗାଁଗହଳିରୁ ବିଦାୟ ନେଲେଣି । ତେଣୁ,
‘ଅରଟ ଗୁଇଁଗାଇଁ ଲୋ ବୁଢ଼ୀ
ତୋ’ ସୂତା ନଟେଇ କାହିଁ ?’
କିମ୍ବା’
ଉଦୁଉଦୁମା, ତାଳଗୋଟମା,
ଲୁହାପାହୁରାଣି ପିତଳ ସମା ।’
ଏ ପଦମାନଙ୍କର ଥିବା ‘ନଟେଇ’, ‘ପାହୁରାଣି’ ଓ ‘ସମା’ ର ଅର୍ଥ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଅଭିଧାନର ଆଶ୍ରୟ ନେବା ଛଡ଼ା ଉପାୟ ନାହିଁ ।
ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ଦେଖନ୍ତୁ
‘ତିନି ତିନି ପଣ ଅଠର ପଣ
ଭାଇଙ୍କି ଡକାଇ କଉଡ଼ି ଗଣ ।
କଉଡ଼ିଗଣାରେ ପାହିଲା ରାତି
ଚୋର ନେଇଗଲା କଜଳପାତି ।’
ଆଉ କେତେକ ବର୍ଷ ପରେ ଏ ପଦ୍ୟାଂଶଟିର ମାଧୁରୀ ଉପଭୋଗ କରିବା ହୁଏତ ସହଜ ହେବ ନାହିଁ । କଉଡ଼ି ଏବେ ଆଉ ମୁଦ୍ର ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉନାହିଁ । ରାତି ଉଜାଗର ରହି ତାକୁ ‘ପଣ’ ଓ ‘କାହାଣ’ ସଂଖ୍ୟାରେ ଗଣିବା କି ବ୍ୟାପାର, ତାହା ବୁଝିବ କିଏ ? ‘କଜଳପାତି’ ବା କଳାପାତି ଏବେ କେବଳ ବୁଢ଼ୀମାଆଙ୍କ ପେଡ଼ିରେ ଖୋଜିଲେ ମିଳିପାରେ ! ଆଧୁନିକାମାନଙ୍କ ପ୍ରସାଧନ ସାମଗ୍ରୀ ତାଲିକାରେ ତା’ର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ଆଇବ୍ରୋପେନ୍ସିଲ୍, ସ୍ନୋ, ପାଉଡ଼ର ଓ ସାମ୍ପୋର ଆକର୍ଷଣୀୟ ରୂପସମ୍ଭାର ନିକଟରେ ସେ ମରହଟ୍ଟା ଜିନିଷ ରୂପେ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ।
ସରଳମତି ଶିଶୁ ଯେତେବେଳେ ନିଜେ ଅଙ୍ଗଟାଳନା କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ ମା’ ଭଉଣୀ ତାକୁ ଖେଳାଇବା ଓ ହସାଇବା ପାଇଁ ଗୀତ ବୋଲି ବୋଲି ନିଜେ ନାନା ପ୍ରକାର ଅଭିନୟ କରନି ଶିଶୁକୁ କୋଳରେ ବସାଇ ଝୁଲ୍ ହାତୀ କରିବା, ତାଳିସର ଗୀତ ବୋଲି ତାକୁ ତାଳି ବଜାଇ ଶିଖାଇବା ଏବଂ ‘ଚାଲି ଚାଲି, ନଈ ବାଲି’ ଗାଇ ଗାଇ ତାକୁ ଚାଲି ଶିଖାଇବା ଏହି ଜାତୀୟ । ଖେଳ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗୀତ ମାଧ୍ୟମରେ ଶିଶୁକୁ କର୍ମରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ କରାଇବା ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏଇଥିରୁ ଆମ କର୍ମସଙ୍ଗୀତର ସୃଷ୍ଟି । ଏହି ସବୁ ଖେଳଗୀତ ଶୁଣି ଶିଶୁର ତାଳଜ୍ଞାନ କିପରି ବିକଶିତ ହୁଏ, ତାହା ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟକରିବାର କଥା ।
ଛୋଟ ଛୁଆଙ୍କୁ ଦୁଇ ହାତରେ ଟେକିଧରି ଝୁଲାଇବାବେଳେ କୁଆ କେମିତି ବେଙ୍ଗ ନିଏ, ଗୋଡ଼ ଦିଓଟି ଲଡ଼କୁଥାଏ’ ଏବଂ ତାକୁ ଉପରକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ପୁଣି ଧରିପକେଇଲାବେଳେ ‘ଫିଙ୍ଗି ଦିଅରେ ନିନିକେ ମୋର ଖତକୁରକୁ, କାଉ ନେଇଯିବ ମାମୁଁଘରକୁ,... ପ୍ରଭୃତି ଗୀତ ତାକୁ ଯେତିକି ଆନନ୍ଦ ଦିଏ, ସେତିକି ନିର୍ଭୀକ କରାଏ ଶିଶୁକୁ ହସାଇବା ପାଇଁ ନାନା ପ୍ରକାର ଗୀତ ଓ ଅଭିନୟର ଆଶ୍ରୟ ନିଆଯାଏ । ‘ଟୁଉକୁ ମୂଷି' ଏଥିମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ । ଏହି ଗୀତ ଶେଷରେ ‘ଟୁଉକୁ ମୂଷି ଗଲାରେ, ହାଣ୍ଡିକୁଣ୍ଢେଇ ସମ୍ଭାଳିଥିବୁ ହାଣ୍ଡି ଧଡ଼ ଧଡ଼ କଲା ରେ’ କହି ତା’ କାଖଯାଏଁ ଆଙ୍ଗୁଠି ଚଲାଇ ନେଇ କୁତୁକୁତୁ କଲା ମାତ୍ରେ ସେ ହସିଉଠେ । ଆଉ ଏକପ୍ରକାର ସରଳ କୌତୁକାଭିନୟ କରାଯାଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଜରିଆରେ । ଶିଶୁକୁ ପଚରାଯାଏ ‘ତୋଟାକୁ ଯିବୁ ? ଆମ୍ବ ଖାଇବୁ ?’ ତାଠାରୁ ଉତ୍ତର ମିଳେ ‘ହଁ । ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ ହୁଏ ‘ବାଘମାମୁଁ ଆସିଲେ ଡରିବୁ ନାହିଁ ତ ?’ ଶିଶୁ କହେ ‘ନା’ । ତା’ପରେ ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ତା ଆଖିକୁ ଜୋର୍ରେ ଫୁଙ୍କିଦିଅନ୍ତି । ସେ ଆଖି ବୁଜିଦେଲେ କହନ୍ତି, ‘ହେଇ ଡରିଲା ଡରିଲା’ । ଉଭୟେ ତା’ପରେ ହସିଉଠନ୍ତି ।
ଶିଶୁ କଥା କହି ଶିଖିଲା ପରେ ‘ଗୁଗୁପାଞ୍ଚି’ ଖେଳରେ ଭାଗ ନେଇଥାଏ । ପିଲା ଯେତେବେଳେ ଆଉ ଟିକିଏ ବଡ଼ ହୋଇ ନିଜେ ଚାଲିବୁଲିପାରେ, ସେତେବେଳେ ସେ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହିତ ‘ଲୁଚକାଳି’, ‘ରୁମାଲଚୋରି’ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖେଳ ଖେଳେ । ଏ ସବୁଥିରେ ‘ରେଫରି’ ବା ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । କିଏ ‘ଚୋର’ ହେବ ବା ପ୍ରଥମେ ଖେଳ ଆରମ୍ଭ କରିବ, ତାହା ଗୀତ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଣ୍ଣିତ ହୁଏ । ଏହି ଜାତୀୟ କେତେକ ଗୀତ ଏ ସଂଗ୍ରହରେ ‘ଖେଳଗୀତ’ ବିଭାଗରେ ଦିଆଯାଇଛି ।
ସେଗୁଡିକ କିପରି ସମତାଳରେ ଓ କ୍ରମାନ୍ୱୟେ ବୋଲିବାକୁ ହୁଏ, ତାହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ପିଲା ଜାଣନ୍ତି ।
ନିମ୍ନ ଉଦାହରଣରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଦର ତାଳ, ବିରତିସ୍ଥଳ ଓ ଯତିପାତ ଯଥାକ୍ରମେ ।’’ ଏବଂ ରେଖାଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଛି।
(୧)
ଇ’ଟିକିଲି । ମି’ଟିକିଲି । ଫୁଟିଗଲା । କାଇଁଚ
ତୁ’ମର। ଆ’ମର। ନା’ଲି । ପ’ଇଁଚ
(୨)
ଗୁ’ଆଗଛ । ଧା’ଡିକି ଧାଡ଼ି ।।
ଅ’ଇଲାରେ ଭାଇ । ମେ’ଲ ଗାଡ଼ି ।।
ମେ’ଲ ଗାଡ଼ିରେ । ବହୁତ ଲୋକ ।।
ମୁ’ହଁ ଦିଶୁଥାଏ । ଜ’କଜକ ।।
ଏହି ଗୀତଗୁଡିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଖେଳାଳି ଉପରେ ତାଳ ଦେଇ ସଂଖ୍ୟା ଗଣିବା ପରି ବୋଲିବାକୁ ହୁଏ ଏବଂ ଯାହାଠାରେ ଶେଷ ପଦ ଛିଡ଼େ, ସେ ହୁଏ ଚୋର, କିମ୍ୱା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଥର ଜଣ ଜଣକୁ ବାଦ୍ ଦେବାପରେ ଶେଷକୁ ଯେ ରହିଯାଏ, ସେ ଚୋର ହୁଏ ।
ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ିବା ପୂର୍ବରୁ ଶିଶୁକୁ ବର୍ଣ୍ଣମାଳା ଏବଂ ସହଜ ସଂଖ୍ୟାଗଣନା ଶିଖାଇବା ପାଇଁ ପୂର୍ବପୁରୁଷମାନେ ଗୀତର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥିଲେ । କେବଳ ଆମରି ଭାଷାରେ ନୁହେଁ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଜାତୀୟ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ବିଦେଶୀୟ ଭାଷାରେ ଏହାର ବହୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରହିଛି । ଇଂରାଜୀରେ ଅଛି:
‘One and two
And three and four,
I take four steps
To the door’.......
କିମ୍ଭା
One, two, Buckle my shoe.
Three four, Knock at the door.
Five, six, Pick up sticks...
ଓଡ଼ିଆ ସଂଖ୍ୟାଗଣନା ଗୀତ ପ୍ରାୟ ଏହିପରି
ଏକ ପୁତ, ଦୁଇ ସଙ୍ଗାତ, ତିନି ତିନି ତା,
ଚାରି ଚାଉଳ, ପାଞ୍ଚ ବଉଳ, ଛଅ ପଇତା....
ଇତ୍ୟାଦି ।
ବର୍ଣ୍ଣମାଳା ଶିଖାଇବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୂପ ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁସୃତ ହୁଏ । ଇଂରାଜୀରେ ଯେପରି ଅଛି
A for an apple,
B for a ball,
C for a cat,
D for a doll,
ପ୍ରାଚୀନ ଓଡିଆ ରଚନାରେ ସେହିପରି
କ, କ କାଳିନ୍ଦୀ ତୀରେ
ଖ, ଖ ଖେଳନ୍ତି ଧୀରେ.... ।
ଏବଂ ଆଧୁନିକ ବର୍ଣ୍ଣଶିକ୍ଷା ବହିରେ ‘ଅରଟ ଧରି କାଟୁଛି ସୂତା, ଆତ ଫଳିଛି ତୋଳ ଦୁଇଟା...’ ପ୍ରଭୃତି ଗୀତମାନ ରହିଛି । ଚଉତିଶା ସ୍ତରକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ଏହି ଗୀତ ଆବୃତ୍ତି କରି ଶିଶୁ ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର କ୍ରମ ମନେରଖିପାରେ ।
ନାନାବାୟା ଗୀତର ସାର୍ବଜନୀନତା ସୃଷ୍ଟି ନିୟମରେ ସ୍ୱୀକୃତ । ଜନନୀ ମୁଖରେ ଯେଉଁଦିନଠାରୁ ଭାଷା ଫୁଟିଛି, ବାତ୍ସଲ୍ୟର ପରିପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ସେ ଏହି ମାଧ୍ୟମକୁ ବାଛିନେଇଛି । ତେଣୁ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶ ଓ ଭାଷାର ଗୀତ ମଧ୍ୟରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ଓଡ଼ିଶୀର ଉପାନ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ଭାଷା କଟକ ଓ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଳାର ଭାଷାଠାରୁ ସାମାନ୍ୟ ପୃଥକ୍ ହେଲେହେଁ ଭାବର ସମାନତା ସବୁ ଗୀତରେ ସ୍ପଷ୍ଟ । ଏହା ପ୍ରତିପାଦିତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତର କେତେଗୋଟି ଶିଶୁଗୀତ ଏହି ସଂଗ୍ରହର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଦୁର୍ବୋଧ୍ୟତା ବା ଅସଂଗତି ଯୋଗୁଁ ନାନାବାୟା ଗୀତର ମହତ୍ତ୍ୱ ଜମିଯାଏ ନାହିଁ । ଏହାର ସଙ୍ଗୀତ ଓ ଶୈଳୀ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ କୂଟସଂକେତରୁ ଗୀତର ଅର୍ଥ ବୋଧଗମ୍ୟ । ହୁଏ; କେଉଁଠି ବା ତା’ବି ହୁଏ ନାହିଁ। ଇଂରାଜୀରେ କେତେକ ଶିଶୁ ସଙ୍ଗୀତକୁ (Nursery Rhyme) ବା ଅର୍ଥହୀନ ଗୀତ ନାମରେ ଅଭିହତ କରାଯାଇଛି କାବ୍ୟ କବିତାର ମାପକାଠି ଓ ବ୍ୟାକରଣ ନିୟମକୁ ଉପେକ୍ଷା କରି ଏହା ନିଜର ସ୍ୱତଃସ୍ଫୂର୍ତ୍ତ ଗୁଣରେ ଶିଶୁ ମନକୁ କିଣିନିଏ ଏହା ହିଁ ଏ ଗୀତର ବିଶେଷତ୍ୱ । ‘ମୋ ଧନମାଳୀ ଶୁଇପଡ଼ିଲା କାଏଁ ?’ ଓ ‘ମୋ ଧନମାଳୀ ଶୁଇ ପଡ଼ିଲା କାଏଏ ଉଭୟର ଆବେଗ ସମାନ, ଉଭୟ ହିଁ ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରାଣର ଭାଷା । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେକ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଅଞ୍ଚଳର ନାନାବାୟା ଗୀତ ମଧ୍ୟ ଏହି ସଂଗ୍ରହରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି।
କେତେକ ପଲ୍ଲୀଗୀତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ଆଉ କେତେକ ସମଷ୍ଟିଗତ ଭାବରେ ଗାନ କରାଯାଏ । ପୁଞ୍ଚି, ଦୋଳି, ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ ଓଷା, ବନ୍ଦନା ପ୍ରଭୃତିର ଗୀତମାନ ପ୍ରାୟ ମିଳିତ କଣ୍ଠରେ ଏବଂ କାନ୍ଦଣା, ଶଗଡ଼ିଆ ଗୀତ, ନାଉରୀ ଗୀତ ଓ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ (Nursery Songs) ମାନ ଏକକ କଣ୍ଠରେ ଗୀତ ହୁଏ । ନାନାବାୟା ଗୀତର ବିଶେଷତ୍ୱ ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଛି । ଶିଶୁ ଏହାର ଭାବ ଅପେକ୍ଷା ସଙ୍ଗୀତର ଅଧିକ ମୁଗ୍ଧ ହୁଏ, କାରଣ ଗୀତଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାରସାମର୍ଥ୍ୟ ତା’ର ଆସି ନଥାଏ । ପୁନଶ୍ଚ, କେତେକ ଗୀତ ନାନା କାରଣରୁ ବୟସ୍କମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଦୁର୍ବୋଧ । ତେଣୁ ସଙ୍ଗୀତ ମାଧ୍ୟମରେ ଏକ ସପ୍ନିଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟ କରି ଶିଶୁ ମନକୁ ଭୁଲାଇଦେବା ଏହି ଗୀତଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଧାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବୋଲି ମନେ ହୁଏ ।
କିନ୍ତୁ ଗୀତର ଅର୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ତା’ର ଗାୟନ ରୀତି ଅଧକ ଫଳପ୍ରଦ । ନାନାବାୟା ଗୀତଗୁଡିକ ସମ ଓ ବିଷମ ଉଭୟ ଛନ୍ଦରେ ରଚିତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଅଧିକାଂଶ ମିତ୍ରାକ୍ଷର ହେଲେହେଁ କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ଗୀତର ବିଭିନ୍ନ ଚରଣ ସମାନାକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ତେଣୁ ଗାନ ସମୟରେ ସରକୁ ଗୁରୁ ଲଘୁ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଧ୍ୱନିମେଳ ଥିଲେ ଦୁଇ ଚାରି ଅକ୍ଷର କମ୍ ବା ବେଶି ହେଲେ କିଛି ଯାଏ ଆସେ ନାହିଁ ।
ମୋ’ କୁନିକି କିଏ ମା’ଇଲା ମାଡ଼ ଲୋ
ଭା’ଙ୍ଗି ପକେଇଲା ପ’ଞ୍ଜରା ହାଡ଼
ନେ’ଇ ମାମୁଁଘରେ ଛା’ତ ।
ଏହି ଗୀତଟିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ଏହାର ପ୍ରଥମ ପାଦ ୧୨ ଅକ୍ଷର, ଦ୍ୱିତୀୟ ୧୧ ଏବଂ ତୃତୀୟ ପାଦ ୮ ଅକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ । ତା’ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ବୋଲିଲା ବେଳେ ସ୍ୱରର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଯତିପାତରେ କୌଣସି ଅସୁବିଧା ଘଟେ ନାହିଁ । ଶେଷାକ୍ଷର ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚରଣର ଯତି ପଡ଼େ ।
ଉଲ୍ଲିଖିତ ଆଲୋଚନାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବ ଯେ, ନାନାବାୟା ଗୀତଗୁଡ଼ିକର ରାଗ, ଅବସ୍ଥା ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ଅନୁସାରୀ ! ଶିଶୁକୁ ଶୁଆଇବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ସଙ୍ଗୀତ ବୋଲାଯାଏ, ତାହାର ଗତି ବିଳମ୍ୱିତ ଏବଂ ସ୍ୱର ଅନୁଚ୍ଚ । ଜନନୀ ଯେତେବେଳେ ବୋଲନ୍ତି
ଶୋ’ଇପଡ଼ କୁନା / ଶୋ’ଇପଡ଼ ତୁରେ ।
କ’ହିଛନ୍ତି ଜହ୍ନ / ମା’ମୁ ।।
ମୋ’ହଳଦୀଗଣ୍ଠି / ଶୋ’ଇ ପଡ଼ିବରେ /
ଉ’ଠିଲେ ଖାଇବ / ଜା’ମୁ ।।*
ସେତେବେଳେ ସଙ୍ଗୀତର ବିଳମ୍ୱିତ ଛନ୍ଦ ଓ ନାରୀକଣ୍ଠରେ କୋମଳ ମାଧୁରୀ ଶିଶୁକୁ ଅନାୟତ୍ତ କରିଦିଏ ! ତାର ଆଖିପତା ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ବୁଜି ହୋଇଆସେ । ମନେହୁଏ ନିଜେ ଗାୟିକା ଯେପରିକି ଗୀତ ବୋଲୁ ବୋଲୁ ଘୁମେଇ ପଡ଼ୁଛନ୍ତି ।
ଖେଳ ଗୀତର ଛନ୍ଦ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଦ୍ରୁତଗତି ବିଶିଷ୍ଟ । ଏହାର ପ୍ଳୁତ ଉଚ୍ଚାରଣ ଖେଳକୁ ଜୀବନ୍ତ କରି ଖେଳାଳିମନରେ ଉନ୍ମାଦନା ଆଣେ । ଗୀତର ଶବ୍ଦଯୋଜନା ସେଥିରେ ସହାୟକ ହୁଏ । ମାତ୍ର ଏସବୁ ଗୀତର ତୁତ ନ ହେଲେ ତାହା ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେନାହିଁ ।
ଅକଲ / ମକଲ / ଟକଲ / ଟାଇଁ ।।
ଗଡ଼ିଶ / ବାଜଇ / ତାଇଁ / ତାଇଁ ।।
କିମ୍ଭା
ଜହ୍ନିଫୁଲ / ଠୋ’ ଠା ।।
କା’କୁଡ଼ି ଫୁଲ / ଠୋ’ ଠା ।।
ଚୁ’ଟିଆମୂଷା / କ’ହିଯାଇଛି /
ଚା’ଉଳ ମୁଠିଏ / ଥୋ’ଇ ଥା ।।
ଝୁଲେଇବା ଏବଂ ନଚେଇବା ଗୀତର ଗାୟନରୀତିରେ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୂପ ବ୍ୟଞ୍ଜନା ପ୍ରକାଶ ପାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାନାବାୟା ଗୀତର ସଙ୍ଗୀତ ହିଁ ତାହାର ପ୍ରାଣ, ତେଣୁ ସମସ୍ତ ଗୀତ ମିତ୍ରାକ୍ଷର ବୃତ୍ତରେ ରଚିତ । ଯେଉଁଠି ଏହାର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଏ, ବୁଝିବାକୁ ହେବ ତାହା ମୂଳ ରଚନା ନୁହେଁ । ଅମିତ୍ରାକ୍ଷର ଛନ୍ଦ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ ପାଇଁ ଅନୁପଯୋଗୀ ଏହି ଧ୍ୱନିମେଳ ଏଥିରେ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଇଂରାଜୀରେ ଏଭଳି ଗୀତକୁ Rhyme ବା Song ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି ।
ପାରମ୍ପରିକ ନାନାବାୟା ଗୀତଠାରୁ ଆଧୁନିକ ରଚନା ବହୁ ଗୁଣରେ ଭିନ୍ନ । ପ୍ରାଚୀନ ସଙ୍ଗୀତର ରଚନାଶୈଳୀ, ଲଳିତ ଶବ୍ଦବିନ୍ୟାସ ଓ କଳ୍ପନାବିଳାସ ଆଧୁନିକ ଗୀତରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ନାହିଁ । ଛନ୍ଦର ଅନିୟମିତତା ଏବଂ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଅର୍ଥହୀନତା ସତ୍ତ୍ୱେ ପୁରାତନ ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ନିଜସ୍ଵ କଳାରେ ସମୃଦ୍ଧ । ଶିଶୁମନକୁ ସ୍ପପ୍ନରାଜ୍ୟକୁ ଟାଣିନେବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଉପାଦାନ ସେଥିରେ ଭରିରହିଛି । ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ଗୀତଗୁତିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଉକ୍ତି ପ୍ରଣିଧାନଯୋଗ୍ୟ । ସେ କହିଛନ୍ତି ‘‘ଖାଲି ପୁରପଲ୍ଲୀ କାହିଁକି, ଓଡ଼ିଶାର ବନପ୍ରାନ୍ତର ମଧ୍ୟ ଏହି ଗୀତରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏ ସଙ୍ଗୀତ ମାନବପ୍ରାଣ ଗଠନର ଆଦି ଉପାଦାନ । ଏହା ସର୍ବତ୍ର ଅଛି, କିନ୍ତୁ ଖୋଜିଲେ ସହଜରେ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏହା ଅତି ପୁରାଣ ପରଂପରାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପଦପଦାର୍ଥ ଯୋଜନାରେ ଏହାର ତାଦୃଶ ସଂଗତି ନାଇ । ଏହା ସ୍ୱଭାବସୁନ୍ଦର । ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁର ବର୍ଣ୍ଣ ବିଭବ ତଥା ଦୂର କଥଂଚିତ୍ ଅନାଶକ୍ତ ଧୂମ୍ରନୀଳିମା ପ୍ରଭୃତି ପରି କାବ୍ୟକଳାର ସ୍ୱାଭାବିକ ଉପାଦାନ ସଂଗେ ଏହାର କଥଂଚିତ୍ ତୁଳନା କରାଯାଇପାରେ । ପଲ୍ଲୀପ୍ରାଣରୁ ଏହାକୁ ଛାଣି ବାହାର କରିଦେଖାଇଦେଲେ ନନ୍ଦକିଶୋର ।’’ *
କିନ୍ତୁ ଏ କଥା ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେବ ଯେ ଆଧୁନିକ ଯୁଗର କବିମାନେ ସେମାନଙ୍କ ରଚନାରେ ମୌଳିକ ନାନାବାୟା ଗୀତର ସେଇ ଯାଦୁସ୍ପର୍ଶଟିକକ ଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପାରଂପରିକ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତରୁ ଦୁଇ ଚାରି ପଦ ଯୋଗ କରି ନୂଆ ଗୀତ ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ଏ ଦିଗରେ ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ହୋଇଛନ୍ତି ନନ୍ଦକିଶୋର । ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ନାନାବାୟା ଗୀତ ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ ଯେଉଁ ଅଠଚାଲିଶଟି କବିତା ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଅଛି, ସେଥିମଧ୍ୟରୁ କେତେକଟିର ପ୍ରାଚୀନ ଶୈଳୀ ଓ ଭାବଧାର ସୁସ୍ପଷ୍ଟ । ସେଇ ବାୟାଚଢ଼େଇ, ଡାମରାକାଉ, ବିଲୁଆନନା, ପାରା, ବେଙ୍ଗୁଲୀନାନୀ ଓ ଚୁଟିଆମୂଷା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ନେଇ ଏବଂ ପୁରୁଣା ସଙ୍ଗୀତର ଛନ୍ଦ ଓ ପଦକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସେ ତାହାକୁ ନିଜସ୍ୱ କଳାରେ ସଂପ୍ରସାରିତ କରିଛନ୍ତି ।
ତାଙ୍କ ଡାମରାକାଉରେ ଡାମରାକାଉ, ହୋଓରେ ବାଇଆ ହୋ, ମେଘ ବରଷିଲା ଟପର ଟପର କେଶୁର ମାଇଲା ଗଜା, ଚୁଟିଆମୂଷାରେ ଚୁଟେଇମୂଷି, ବେଙ୍ଗୁଲା ବେଙ୍ଗୁଲୀ ପାଣି ଦେ, ନଈ ସମୁଦର ଭସେଇ ଦେ ଇତ୍ୟାଦି କବିତା ପାରଂପରିକ ନାନାବାୟା ଗୀତର ଛାୟାରେ ରଚିତ ।
ଆଧୁନିକ ଯୁଗର ଯେଉଁ କବିମାନେ ନାନାବାୟା ଗୀତରଚନାରେ ହାତ ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ କୃତିର କେତେକ ନମୁନା ଏହି ସଂଗ୍ରହର ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ ସଂଗ୍ରଥିତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ଗୀତରେ ସଙ୍ଗୀତର ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଚା ଭାବର ସରଳତା ନାହିଁ, ଯାହା ଶିଶୁର ବୋଧ ପରିସର ବାହାରେ, ସେଭଳି ଗୀତକୁ ଏ ସଂକଳନରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇନାହିଁ । ନୃସିଂହକୁମାର ରଥଙ୍କ ‘ଲୁଲୁ ପାଇଁ ନାନାବାୟା ଗୀତ’କୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୂପେ ନିଆଯାଇପାରେ । ଉକ୍ତ ଗୀତର ‘ମୋ ଲୁଲୁ ପଡ଼ରେ ଶୋଇ, ମାଡ଼ିଆସେ ଘନ ଘୋର ରାତି’ କେବଳ ଏଇ ପ୍ରଥମ ପଂକ୍ତିଟିକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଆଉ କୌଣସିଟି ଲୁଲୁ ପାଇଁ ଅଭିପ୍ରେତ ନୁହେଁ । ଆଧୁନିକ ସମସ୍ୟାବହୁଳ ଜୀବନର ଚିତ୍ର ଏଥିରେ ରୂପାୟିତ ।
ନନ୍ଦକିଶୋରଙ୍କ ‘କାକବାରତା’ ଓ ‘ନବବର୍ଷୀଭାବନା’ ରେ ପାରଂପାରିକ ଗୀତରୁ ପଦେ ପଦେ ମୂର୍ଚ୍ଛନା ଦିଆଯାଇଥଲେ ହେଁ କବିତା ଦ୍ଵୟର ଭାବ ଓ ଭାଷା ସାଂସାରିକ ଭାବନାରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ।
ଆଧୁନିକ ଗୀତଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର କଥା । ସେଗୁଡ଼ିକ ଅପେକ୍ଷାକ୍ତ ଦୀର୍ଘ । ସେଥିରେ ନାନାବାୟା ଗୀତର ଆଭରଣ ଥିବାରୁ ଏବଂ ରଚନା କେତେକ ପରିମାଣରେ ସୁବୋଧ୍ୟ ଥିବାରୁ ସେଥିମଧ୍ୟରୁ କେତେକକୁ ବାଛି ମୁଁ ଏ ପୁସ୍ତକରେ ସ୍ଥାନ ଦେଇଛି । ପ୍ରକୃତରେ ଦେଖିଲେ ପ୍ରାଚୀନ ଗୀତଗୁଡ଼ିକୁ ମନରୁ ବୋଲି ମା’ ଭଉଣୀମାନେ ଯେପରି ଶିଶୁକୁ ଶୁଣାନ୍ତି, ଏସବୁ ଗୀତକୁ ମନେ ରଖି ସେପରି ବୋଲିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ମନେରଖିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିବାରୁ ପୁରୁଣା ନାନାବାୟା ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ଦୀର୍ଘ ହୋଇନଥିଲା, ମାତ୍ର ଆଧୁନିକ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ ପଠନ ଓ ଆବୃତ୍ତି ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ଶିଶୁ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଇ ପଢ଼ିଶିଖିବା ପରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ପଢ଼ିବ ଏବଂ ବୋଲିବ । ଏଣୁ ରଚୟିତାମାନେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍ଧ କରିନାହାନ୍ତି।
ଆମର ଅଧିକାଂଶ ପ୍ରାଚୀନ ଶିଶୁ ସଙ୍ଗୀତ (Nursery Songs) ଶିଶୁକୁ ବୁଝାଇ ଶାନ୍ତ କରିବାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ: ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ବାତ୍ସଲ୍ୟର ପ୍ରଧାନ । ଅବୁଝା ଶିଶୁଗୀତର ସଙ୍ଗୀତର ଭୁଲିଯାଏ, ଅର୍ଥରେ ନୁହେଁ । ଶିଶୁକୁ ହସାଇବାପାଇଁ ଆମର ବେଶି କିଛି ଗୀତ ଥିବାପରି ମନେହୁଏ ନାହିଁ । ଯେଉଁ କେତୋଟି ଗୀତ ଏ ସଂକଳନର ଖେଳ କୌତୁକ ବିଭାଗରେ ଦିଆଯାଇଛି । ଯଥା : ଟୁଉକୁ ମୁଷି, ଗୁଗୁପାଞ୍ଚି ଇତ୍ୟାଦି । ସେଥିରେ ଗୀତର ଭାବ ହାସ୍ୟୋଦ୍ଦୀପକ ନୁହେଁ । ‘କାଳିଆ ବଳଦ ଗଲାରେ, ହାଣି ଧୁଡୁଧୁଡୁ କଲାରେ’ କହି ପିଲାକୁ କୁତୁକୁତୁ କରିବାରୁ ସେ ହସେ ।
ପ୍ରକୃତରେ ଦେଖିଲେ, ଓଡ଼ିଆ ନାନାବାୟା ଗୀତରେ ଶିଶୁକୁ ଡରାଇବା ପାଇଁ ଯେତେ ଉପାଦାନ ଅଛି, ହସାଇବା ପାଇଁ ସେତେ ନାହିଁ । ଅବୁଝା ଶିଶୁକୁ ଭୟ ଦେଖାଇ ତୁନି କରିବା ସହଜ ପନ୍ଥା ହୋଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ମନସ୍ତାତ୍ତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହା ସୁସ୍ଥର ପରଂପରା ନୁହେଁ । କୋକମିନା ଗୀତ ଶୁଣି ଶୁଣି ଏକ ଅହେତୁକ ଭୟ ଶିଶୁର ଅସ୍ଥିମଜାଗତ ହୋଇଯାଏ । ସେ ସାମାନ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଶୁଣି ଚମକିଉଠେ ଏବଂ ମାଆକୋଳରେ ମୁହଁ ଲୁଚାଏ । ଏଭଳି ଗୀତ ତା କୋମଳ ମନ ଉପରେ କି ପ୍ରଭାବ ପକାଉଥିବ, ଯେକୌଣସି ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନୁମାନ କରିପାରିବେ:
‘କୁନିକୁନି ପଡ଼ ଶୋଇ, ନିଶବଦ ଗାଆଁ ଭୂଇଁ
କକବାୟୀ ଆସେ ଅନ୍ଧାରେ ଅନ୍ଧାରେ
ଶୋଇପଡ଼ ତୁନି ହୋଇ ।
ଗାଆଁମୁଣ୍ଡ ନଈକୂଳେ, ମଶାଣିରେ ନିଆଁ ଜଳେ,
ଆସୁଛି ଅନ୍ଧାର ଘୁଡୁଘୁଡ଼ି ଏଣେ
ଶୋଇପଡ଼ ମୋର କୋଳେ ।
ବାଇଆ ଆସୁଛି ଆଜି, କେତେ କଥା ମନେ ହେଜି
ତା’ ଝୁଲାମୁଣିରେ ନେଇଯିବ ତୋତେ
ଶୋଇପଡ଼ ଆଖି ବୁଜି ।’
କାନ୍ଦୁଥିବା ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଭୁଲାଇ ଶୁଆଇ ଦେବାପାଇଁ ଶିକ୍ଷିତା ମାଆ ଉଉଣୀମାନେ କୋକମିନାର ଭୟ ନଦେଖାଇ ‘ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ’, ‘ନିଦମାଉସୀ’ ପ୍ରଭୃତି ଆମୋଦଦାୟକ ଗୀତ ଶୁଣାଇବା ଆବଶ୍ୟକ ।
ଯେଉଁ କାରଣରୁ, ହେଉ ପଛକେ, ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତରେ ହାସ୍ୟରସର ଅବତାରଣା ପାଇଁ ବିଶେଷ ଉଦ୍ୟମ ହୋଇନାହିଁ । ଖୁଆଇବା ଓ ଶୁଆଇବା ଗୀତରେ ତ ହାସ୍ୟରସ ନ ରହିବା କଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୀତରେ ଯାହା ଅଛି, ତାହା ଅତି ନଗଣ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ଶିଶୁ ଟିକିଏ ବଡ଼ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ ଗୀତର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତା’ ପାଇଁ ହାସ୍ୟରସସିକ୍ତ ମଜାଗୀତ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଭାବସଂଗତି ଥାଉ ବା ନଥାଉ, ନାନାବାୟା ଗୀତକୁ ହାସ୍ୟରସସିକ୍ତ କରି ଉପଭୋଗ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ । ଓଡ଼ିଶା ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶିତ ‘ଛୁବିବହି’ ରୁ ଏହିପରି ଗୋଟିଏ ମଜା ଶିଶୁଗୀତ ଏଠାରେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସ୍ୱରୂପ ଦିଆଯାଉଅଛି :
‘‘ବାଃ ଚାଃ ବାଃ, କେମିତି ମଜା
ଭାଲୁ ନାଚ କରେ ବଜାଇ ବାଜା,
ଗଧ ଗୀତ ଗାଇ ଆସିଲା ପଶି
ଖୁସିରେ ପିଲାଏ ଉଠିଲେ ହସି !’’
ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଏଭଳି ଅନେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଛି । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ :…୧୬
Doctor Faustus was a good man,
He whipped his scholars now and then,
When he whipped he made them dance
Out of England into France,
Out of France and into Spain,
And then he whipped them back again.
ଇଂରାଜୀ ଶିଶୁପୁସ୍ତକମାନଙ୍କରେ ଏହି ଗୀତଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟଙ୍ଗଚିତ୍ର ଦ୍ଵାରା ଆହୁରି ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଇଂରେଜୀରେ ଆଉ ଏକପ୍ରକାର ମଜାଗୀତକୁ Limerick କୁହାଯାଏ । Edward Lear (୧୮୧୨୮୮) ଏହାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । ପାଞ୍ଚ ଧାଡ଼ିରେ ରଚିତ ଏହି ଗୀତର ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଛନ୍ଦ ଅଛି । ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ସଙ୍ଗେ ପଞ୍ଚମ ଧାଡ଼ିର ଏବଂ ତୃତୀୟ ସଙ୍ଗେ ଚତୁର୍ଥ ଧାଡ଼ିର ଯତିମେଳ ଥାଏ । ଦେଖନ୍ତୁ ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଆଗଲା ।
There was an old man with a beared,
Who said, ‘‘It is just as I feared :
Two Owls and a Hen,
Four Larks and a Wren,
Have all built their nests in my beard !’’
ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ବ୍ୟଙ୍ଗଚିତ୍ର ସହ ତାଙ୍କ ‘Book of Nonsense’ ଏବଂ ‘more Nonsense’ ପୁସ୍ତକରେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶ କରି ପାଠକମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଆମୋଦ ଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ବ୍ୟଙ୍ଗ କବିତାଗୁଡ଼ିକୁ ଶିଶୁ ଓ ବୟସ୍କ ବ୍ୟକ୍ତି ଉଭୟେ ଉପଭୋଗ କରିପାରନ୍ତି ।
ଓଡ଼ିଆରେ କୌଣସି ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ (Nurser Rhyme) ଧରାବନ୍ଦା ଛନ୍ଦ ଅନୁସରଣ କରିନାହିଁ କି ନିଛକ ହାସ୍ୟୋଦ୍ରେକକାରୀ ନୁହେଁ । ୧୯୮୧ରେ ପ୍ରକାଶିତ ଲୋକରତ୍ନ ଡକ୍ଟର କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶଙ୍କ ପିଲାପିଲିଙ୍କି ଲୋକଗୀତ ‘ତୁମର ଆମର ନାଳି ପଇଞ୍ଚ’ ପୁସ୍ତକରେ ଯେଉଁ ପାଞ୍ଚଟି ମାତ୍ର ‘କଉତୁକିଆ ଗୀତ’ ଦିଆଯାଇଛି, ତା’ର ବ୍ୟଙ୍ଗ ସେତେ ବଳିଷ୍ଠ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପିଲାଙ୍କୁ ହସାଇବା ପାଇଁ ଓଡ଼ିଆରେ ସେଭଳି ଶିଶୁଗୀତର ଯେ ଅଭାବ ଅଛି, ଏହା ସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ । ଏ ଜଞ୍ଜାଳମୟ ଯୁଗରେ ଯେତେବେଳେ ମନର ସରସତା ଏକାନ୍ତ କାମ୍ୟ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ପାଇଁ ହାସ୍ୟରସାତ୍ମକ ରଚନାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବଧି କରି କବି ଓ ଲେଖକମାନେ ସେ ଦିଗରେ ଉଦ୍ୟମ କରିବା ଉଚିତ । ନୂତନ ସୁରୁଚିସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟଙ୍ଗଧର୍ମୀ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ ସର୍ବଥା ସ୍ୱାଗତଯୋଗ୍ୟ ।
ଶିକ୍ଷିତା ନାରୀମହଲରେ ନାନାବାୟା ଗୀତର ଆଦର କ୍ରମଶଃ କମିଯାଉଥିବା କଥା ଏଥିପୂର୍ବରୁ ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଇଅଛି। ଏହାକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିବାକୁ ହେଲେ କେବଳ ପୁସ୍ତକର କେତୋଟି ପୃଷ୍ଠାରେ ଛାପିଦେଲେ ଯଥେଷ୍ଟ ହେବନାହିଁ । ଯେଉଁମାନଙ୍କ ଲାଗି ଏ କବିତାର ସୃଷ୍ଟି, ସେମାନଙ୍କ ବ୍ୟବହାରରେ ନ ଲାଗିଲେ ଏଭଳି ସଂଗ୍ରହ ଓ ପ୍ରକାଶନର ମୂଲ୍ୟ କ’ଣ ?
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଶିକ୍ଷାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ଯେଉଁସବୁ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯାଇଛି, ସେଥିରୁ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାକ୍ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା (PrePrimary Education) ପ୍ରତି ସମୁଚିତ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇନାହିଁ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉନ୍ନତ ଦେଶରେ ଛୋଟ ଛୋଟ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଯେପରି କିଣ୍ଡରଗାର୍ଡ଼ନ ଓ ନର୍ସରୀ ସୁଲମାନ ଅଛି, ଏଠାରେ ସେପରି ନାହିଁ । ଯେଉଁ କେତୋଟି ଅଛି, ସେଗୁଡ଼ିକ English Medium public Schools, ଯେଉଁଠାରେ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାମାଧ୍ୟମରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଏ । ତେଣୁ ସେଠାରେ ଓଡ଼ିଆ ଗୀତ ଶିକ୍ଷା ବା ଆବୃତ୍ତି ପାଇଁ ଅବକାଶ ନାହିଁ । ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ଯେଉଁ ଓଡ଼ିଆ ପିଲାମାନେ ପଢ଼ନ୍ତି, ସେମାନେ ଇଂରାଜୀ ନାନାବାୟା ଗୀତ (Nursery Rhymes) ଶିଖନ୍ତି ଓ ଅଭ୍ୟାସ କରନ୍ତି । ତିନି ଚାରି ବର୍ଷ ବୟସର ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ଦେବାପାଇଁ ଏବଂ ପାଠପଢା ପ୍ରତି ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ଅନୁରାଗ ଜନ୍ମାଇବା ପାଇଁ ସେଠାରେ ରଙ୍ଗିନ୍ ଛବି ଓ ସଙ୍ଗୀତ ସାହାଯ୍ୟରେ ବଛାବଛା ଗୀତର ଆଚରି ଅଭ୍ୟାସ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ତାଦୃଶ ଓଡ଼ିଆ ବିଦ୍ୟାଳୟ ନଥିବାରୁ ଆମ ନାନାବାୟା ଗୀତର ଚର୍ଚ୍ଚା ବା ବିକାଶ ହୋଇପାରୁନାହିଁ । ଫଳରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଏକ ଜୀବନ୍ତ ଅଙ୍ଗରୂପେ ନ ରହି ଆମର ପ୍ରାଚୀନ ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହାଳୟର ବିରଳ ବସ୍ତୁପରି କେବଳ ପୁସ୍ତକରେ ସାଇତା ହୋଇ ରହୁଛି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଓ ଗବେଷକମାନଙ୍କୁ ସାମୟିକ ଖୋରାକ ଯୋଗାଉଛି ।
ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ନିକଟ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରାକ୍ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେବ, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ସେତେବେଳେ ଛୋଟ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ନାନାବାୟା ଗୀତ ନିଶ୍ଚୟ ଖୋଜାପଡ଼ିବ । କିନ୍ତୁ ପରିମାର୍ଜିତ ନ ହେଲେ ଆମର ପାରଂପାରିକ କୋକମିନା ଗୀତ ବା ଆଧୁନିକ କବିମାନଙ୍କ ଦୀର୍ଘ ରଚନା ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାମ ଦେବନାହିଁ । ଆମର ପ୍ରାଚୀନ ଲୋକଗୀତ ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁ ଗୁଡ଼ିକ ଶିଶୁମନୋବିଜ୍ଞାନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଓ କୌତୂହଳୋଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ଶିଶୁର ପରିପାର୍ଶ୍ଵ ଉପରେ ଆଧାରିତ, ଯାହାକୁ ସଙ୍ଗୀତ ରୂପେ ଆବୃତ୍ତି କରିହେବ, ସେହିଭଳି ଗୀତକୁ ସେତେବେଳେ ବାଛିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଆଧୁନିକ ରଚନା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ତା’ ଛଡ଼ା ଛୋଟ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ରଚିତ କୌଣସି ଗୀତ ଦୀର୍ଘ ହେବା ମଧ୍ ଉଚିତ ନୁହେଁ; କାରଣ ପଢ଼ି ନଜାଣିଥିବା ଶିଶୁ ପକ୍ଷରେ ଏଭଳି ଗୀତକୁ ଶୁଣି ଶୁଣି ମନେରଖିବା ଏବଂ ଆବୃତ୍ତି କରିବା କଷ୍ଟକର ।
ଏ ସଂପର୍କରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ କଥା ସୂଚାଇଦେବା ଉଚିତ ମନେକରୁଛି । ବିଶିଷ୍ଟ, ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା କେତୋଟି ସୁନିର୍ବାଚିତ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତର ରେକର୍ଡ଼ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏବେ ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁମାନଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ହିନ୍ଦୀ ସିନେମା ଗୀତ ବେଶ୍ ଆସ୍ଥାନ ଜମେଇବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲାଣି । ‘କଇଞ୍ଚି କାକୁଡ଼ି ନଳିତା ପିତା, ବାବୁଲି ହେବ ମୋ ଜଗତଜିତା’ ଗୀତଟି ରେକର୍ଡ କରାଯିବାପରେ ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କ ମୂଲ୍ୟକୁ ଉପେକ୍ଷା କଲେ ତାହା କେବଳ କେତେକ ଅର୍ଥ ସଂଗତିହୀନ ପଦସମଷ୍ଟି ହୋଇରହିବ ମାତ୍ର ।
ଏହି ସଂଗ୍ରହରେ ଥିବା ପୁରୁଣା ଲୋକଗୀତଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ମାତ୍ର ଏହାକୁ ପିଲାଙ୍କ ଗୀତ କହିଲେ ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ; କାରଣ ସବୁ ଶିଶୁ ପିଲାପଦବାଚ୍ୟ ହେଲେହେଁ ସବୁ ପିଲା ଶିଶୁ ନୁହଁନ୍ତି । ଶିଶୁସାହିତ୍ୟର ପରିସର ବିଚାର କଲାବେଳେ ସାଧାରଣତଃ ସାତ ବର୍ଷ ଓ ଚଉଦ ବର୍ଷକୁ ଦୁଇ ପ୍ରାନ୍ତ ସୀମା ବୋଲି ଧରାଯାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକ୍ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରର ଅର୍ଥାତ୍ ଏକରୁ ପାଞ୍ଚଛଅ ବର୍ଷ ଓ ଚଉଦ ବର୍ଷକୁ ଦୁଇ ପ୍ରାନ୍ତ ସୀମା ବୋଲି ଧରାଯାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକ୍ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରର ଅର୍ଥାତ୍ ଏକରୁ ପାଞ୍ଚଛଅ ବର୍ଷ ବୟସର ଶିଶୁଙ୍କୁ ଦୃଷ୍ଟିଆଗରେ ରଖି ଏ ସଂକଳନର ପ୍ରାଚୀନ ନାନାବାୟା ଗୀତଗୁଡ଼ିକୁ ବଛାଯାଇଛି । ଇଂରାଜୀରେ ଯାହାକୁ.... (Nursery Rhymes) କୁହାଯାଏ, ଏଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାୟ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର । ତେବେ ଏହି ସଂଗ୍ରହର ଖେଳ, ଶିକ୍ଷା ଓ କଥାଣୀ ବିଭାଗରେ ସାମାନ୍ୟ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କରାଯାଇଛି । ସେହି ଗୀଚଗୁଡ଼ିକୁ କାହିଁକି ଏଥିରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଗଲା, ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିପାରେ । ଯଦିଓ ପୁଚି ଓ ଦୋଳି ମୁଖ୍ୟତଃ କିଶୋର ବୟସର ପିଲାମାନଙ୍କ ଖେଳ, ପାଞ୍ଚ ଛଅ ବର୍ଷର ଝିଅପୁଅମାନେ ଯେ ସେ ଖେଳ ନ ଖେଳନ୍ତି, ତାହା ନୁହେଁ । ତେଣୁ କେତେକ ସରଳ ଖେଳଗୀତକୁ ଏ ବିଭାଗରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ଶିକ୍ଷା ଓ କଥାଣୀ ଗୀତ ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଅନୁରୂପ ଯୁକ୍ତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ଏ ସମସ୍ତ ଗୀତର ମୋଟ୍ ସଂଖ୍ୟା ଦୁଇଶହ ଏକ ।
ଜଣାଅଜଣା ଯେଉଁ କବିମାନଙ୍କ ରଚନାକୁ ନେଇ ଏ ପୁସ୍ତକଟି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି, ସେ ସମସ୍ତେ ଆମ ଧନ୍ୟବାଦର ପାତ୍ର । ପୂର୍ବତନ ସଂଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ଯେଉଁ ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରିତ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଛି, ସେଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ ନ କଲେ କୃତଘ୍ନତା ହେବ । ଶ୍ରୀ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ‘ଉତ୍କଳ ଗାଉଁଲି ଗୀତ’ ଲୋକରତ୍ନ ଡକ୍ଟର କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶଙ୍କ ‘ପଲ୍ଲୀଗୀତି ସଞ୍ଚୟନ’ ଓ ସଦ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ ‘ତୁମର ଆମର ନାଲି ପଇଞ୍ଚ’ ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗବେଷଣା ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ପରିଷଦଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶିତ ‘ଲୋକଗୀତ’ ସେଥିମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ । ଡକ୍ଟର ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ସତଃପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇ ତାଙ୍କ ଅପ୍ରକାଶିତ ନାନାବାୟା ଗୀତ ସଂଗ୍ରହର ପାଣ୍ଡୁଲିପିଟି ମୋତେ ଦେଖିବାକୁ ଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଏହି ଅକୁଣ୍ଠ ସହଯୋଗ ଲାଗି ମୁଁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ କୃତଜ୍ଞ ।
ଏମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ବହୁ ସଂସ୍କୃତିପ୍ରେମୀ ବନ୍ଧୁ, ବିଶେଷତଃ ମହିଳା ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳର ନାନାବାୟା ଗୀତ ଯୋଗାଇଦେଇ ମୋତେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ସମସ୍ତଙ୍କ ନାମୋଲ୍ଲେଖ ସମ୍ଭବ ନ ହେଲେହେଁ କେତେକଙ୍କ ନାମ ସୂଚାଇଦେବା ମୁଁ ଉଚିତ ମନେକରେ । ଜଟଣୀରୁ ଶ୍ରୀମତୀ ପ୍ରମୀଳା ନାୟକ, ବ୍ରହ୍ମପୁରରୁ ଶ୍ରୀମତୀ ମମତା ଦାସ, ବାଗୁଡ଼ିରୁ କୁମାରୀ ରାଧାରାଣୀ ପଣ୍ଡା, ବାରିପଦାରୁ ଶ୍ରୀ ନିଶାକର ସାହୁ, ମୋର କନ୍ୟା, ପୁତ୍ରବଧୂ ଏବଂ ବହୁ ଛୋଟ ଛୋଟ ଝିଅଙ୍କ ସମ୍ମିଳିତ ଉଦ୍ୟମରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ପୁଷ୍ଟ । ତଥାପି ଏ ସଂଗ୍ରହ ସମ୍ପୂର୍ଣ ନୁହେଁ । ଏହି ଜାତୀୟ ବହୁ ଶିଶୁସଙ୍ଗୀତ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ରୂପରେ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଯେ ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି, ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହ ।
ଆଧୁନିକ ନାନାବାୟା ଗୀତ ଏ ସଂକଳନର ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ହୋଇନଥିବାରୁ ସବୁ ରଚନା ଏଥିରେ ସଂଯୋଜିତ କରି ଏହାକୁ ପ୍ରତିନିଧିମୂଳକ କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇନାହିଁ । ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳଙ୍କ ସମୟ ଓ ଆଜି ଭିତରେ ଆମ ପଲ୍ଲୀସମାଜ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିଆସିଲାଣି । ଆମ ଚିନ୍ତା ଓ କର୍ମ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯନ୍ତ୍ରଶିଳ୍ପ ଓ ବିଜ୍ଞାନଦ୍ଵାରା ସତତ ପ୍ରଭାବିତ । ସାଂପ୍ରତିକ କବିତାରେ ନାନାବାୟା ଗୀତର କ୍ଷେତ୍ର ସଂକୁଚିତ ହୋଇ ଆସୁଥିଲେ ହେଁ ପ୍ରାକ୍ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିଶୁଶିକ୍ଷାରେ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ୱ ଯେ ଅଚିରେ ଅନୁଭୂତ ହେବ, ଏପରି ଭାବିବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି । ତେଣୁ ଏହାର ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଆଗାମୀ ଯୁଗର ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଏହା କି ଆକାର ଧାରଣ କରିବ ତାହା କେବଳ ଭବିଷ୍ୟତ ହିଁ କହିବ ।
‘ଶିଶୁ ଦିବସ’ ରାମକୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦ
୧୪।୧୧।୧୯୮୧
ଝୁଲୁ ହାତୀ, ଝୁଲୁ ହାତୀ
ଝୁଲିଲେ ଖାଇବୁ ଖଣ୍ଡ ଛାଚି ।
ହାତୀ ଝୁଲୁରେ
ବାଆ ପାଣି ଖାଇ ଫୁଲୁରେ ।
ହାତୀ ଯାଇଥିଲା ନଅର
ହାତୀ ମୁଣ୍ଡରେ ମୋ ସୁନାଚଅଁର ।
ମୋର ହାତୀ ଧାଇଁଥାଏ ଲସରପସର
କିଆକନ୍ଦା ଖାଇବାକୁ,
ମୋର କହ୍ନେଇ ଧାଇଁଥେ ଲସରପସର
ବୋଉ ଦଦ ଖାଇବାକୁ ।
ତାଳି ତାଳି ବନମାଳୀ
ବନ ଗଛ ମୂଳେ ଖଜୁରିକୋଳି
ପିଲାଏ ଖାଆନ୍ତି ତୋଳିତାଳି
ତାଳିସର, ତାଳିସର
ଦୁଧଭାତ ଖାଇ ସରସର
ଟୋକେଇ କୁଣ୍ଢେଇ ସଜ କର
କୁନି ଯିବ ମୋର ମାମୁଁଘର ।
କଇଞ୍ଚି କାକୁଡ଼ି ନଳିତା ପିତା
ବାବୁଲି ହେବ ମୋ ଜଗତଜିତା
କହିବେ ରେ ଲୋକେ କିଏ ତା ମାତା ।
ଏଉଟି ମୋ ଧନ ତ
କଳା ମେଘରେ ଜହ୍ନ ତ ।
ସରଗର ଦରପଣ ତ
ଇନ୍ଦ୍ରପଟିଆ ଚଢ଼ି ତ
ଚିନିପୁର ଦେବ ପୋଡ଼ି ତ ।
ବଗୁଲିଆ ଏଟା ତ
ନାଚଇ ବଣିଆ ଗେଟା ତ ।
ପିଲାଙ୍କ ଭିତରେ ଚାନ୍ଦ ତ
ଛୋଟ ବାଳକେରା ବାନ୍ଧ ତ ।
ନନା ହେ ନମସ୍କାର
ବୋଉ ଲୋ ଶୁଖୁଆ ପୋଡ଼ି ପଖାଳ ବାଢ଼ ।
(କଟକ)
ବନା ମାଆ ତା ଧେଇକି
ହଳଯିବ କୋର ସାଇକି ?
ହଳ ଯିବ ଗହମ ପଦା
ବାଟରେ ଦେଖିଲି ସପୁରି ବୁଦା ।
ସେଇଠି ବଇଦ ଥିଲା
ଘରକୁ ଡାକିନେଲା,
ଦେଲା କାଣ୍ଡିଆ କୁଣ୍ଡା
ଧଇଲ ପେଟ କାମୁଡ଼ା ।
(ଭଦ୍ରକ)
ମୋ ଧନ ପରି କିଏ ହବରେ
ଉଡ଼ିଯାଉଥିଲେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଚଢ଼େଇ
ଧରିଆଣି କିଏ ଦବରେ ?
ତାକ୍ ଧିନାଧିନ୍ ଗେଣ୍ଡାରୁ ମାଳେ
କୁନୁକୁ ଲାଗିଛି କ୍ଷେତରପାଳେ ।
ତା ଥେଇକି
ତା ଥେଇକି
ମାଧିଆ ମାଇଲା କୁଣ୍ଡାଖାଈକି
ଆଉ କୁଣ୍ଡାଖାଈ ଘରେ ଥାଇ କି ?
ତା ଧେଇ ତା ଧେଇ ନନ୍ଦେ
ତାଳ ବାଡ଼ିକି ତାଳ ଖାଇଗଲେ
ଗୋଡ଼େଇ ମାଇଲେ କନ୍ଧେ ।
ଧେଇକି ରେ, ମୋର ଥେଇକି ରେ ।
ମୋ ରଙ୍କୁଣୀ ପେଟିଆ ଲାଉ
ମୋ ଧନକୁ ଯେ ମନ୍ଦ ମନାସିବ
ତଳିତଳା ହୋଇଯାଉ ।
ବେଙ୍ଗୁଲୀ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ପାଣି ଦେ
ନଈବଢ଼ି କରି ଭସେଇ ଦେ ।
ବାଇଚଢ଼େଇ ରେ ବାଇଚଢ଼େଇ
ତୋ’ ମାଆ ଯାଇଛି ଗାଈ ଚରେଇ
ଗାଈରୁ ଆଣିବ ପାଚିଲା ବେଲ
କୁଲାରେ ପକାଇ କରିବ ଗେଲ ।
କୁଆ କେମିତି ବେଙ୍ଗ ନିଏ
ଗୋଡ଼ ଦିଓଟି ଲଡ଼କୁଥାଏ ।
(ଶିଶୁକୁ ଦୁଇ ହାତରେ ଟେକିଧରି ଝୁଲାଇବାବେଳର ଗୀତ)
କୁଆ ମୋର ବେଙ୍ଗକୁ ନେଲା
ଗୋଡ଼ ଦୁଇଖଣ୍ଡ ହଲାଇ ଦେଲା
ତା ଧେଇ ଲୋ ତା ଧେଇ,
ତାଟି କାଢ଼ ଭାତ ବାଢ଼
ମୁଁ ଯାଉଛି ଗାଧୋଇ ।
(ବାରିପଦା)
ହାତୀଟି କାଳିଆ ଅସଲ ମେଳିଆ ।
ନ ଜାଣଇ ଖାଲଖମା,
ଗୋପପୁରେ ଥାଇ ଦୁଧସର ଖାଇ
ହୋଇଛି ଧୂସରଧୂମା ।
ମୋ ହାତୀ ଝୁଲ୍ରେ
ବାଆପାଣି ଖାଇ ଫୁଲ୍ରେ ।
ଝୁଲ୍ ପଣ୍ଡା, ଝୁଲ୍ ପଣ୍ଡା
ଝୁଲୁ ଝୁଲୁ ଖାଏ ଛେନାମଣ୍ଡା
ନ ଝୁଲିଲେ ଖାଏ ଗୁଲି ଗେଣ୍ଡା ।
ବାଇମୁଣ୍ଡ, ବାଇମୁଣ୍ଡ
କିଛି ଖାଇନାହିଁ ଖାଲି ତୁଣ୍ଡ ।
ଝୁଲୁରେ ହାତୀ ଝୁଲ
ବାଆପାଣି ଖାଇ ଫୁଲ
ବଣେ ବୁଲୁଥାଏ ବାଇଆ ହାତୀ,
ଆଈ ମା’ କୋଳେ ଅବୁଝା ନାତି ।
(ଭଦ୍ରକ)
କାଟିଗଲି ତହୁକ ଡୁମେର (୧)
ପକାଇଲି ଟୁହିଲାରେ(୨)
ଗୁଟେ ବୋଲି ପୁଅରେ ମୋହର
ବାଳୁତ କୁମର ରେ ।
ତୋର ଚାଳ ଟିକେ ଦେଖିଲେ ପୁଅ ମୋର
ଶଉଳର କେରାନ ରେ (୩)
ତୋର ଆଖି ଟିକେ ଦେଖିଲେ ପୁଅ ରେ
ଗୁଞ୍ଜୁରୁ ଗୁଞ୍ଜାନରେ
ତୋର ନାକ ଟିକେ ଦେଖିଲେ ପୁଅ ରେ
ଖଣ୍ଡାରେ ଧାରନ ରେ
(୧) ଡହୁକ ଡୁମେର ପାଚିଲା ତିମିରି କୋଳି (୨) ଟୁହିଲା ଗୋଟିକ ପରେ ଗୋଟିଏ (୩) ଶଉଳର କେରାନରେ କୁଞ୍ଚକୁଞ୍ଚିଆ ବାଳ
କେନ ବିଧାତା ପୁଅ ମୋର ଗଢ଼ିଦିଏରେ ଉନାନରେ
ତୋର ଛାତି ଟିକେ ଦେଖିଲେ ପୁଅ ମୋର
କୁଲା ପରି ଛାତିନ ରେ
ତୋର ଅଣ୍ଟା ଟିକେ ଦେଖିଲେ ପୁଅ ମୋର
ମୃଗୁ ଅଣ୍ଟାନରେ ।
କାଟିଗଲି........
(ଭବାନୀପାଟଣା)
ଇ’ଲି ମି’ଲି ଖି’ଲି କାତି
ରଜାଘର ପାଟହାତୀ
ହାତୀ ଖାଏ ବରଡ଼ାଳ
ଡେଇଁ ନ ପାରେ ନଈନାଳ ।
ତହିଁରେ ବସିବ ବାବୁ ।
(ଇରମ, ବାଲେଶ୍ଵର) ।
ଦୋଳି ତ ଦୋଳି ପବନ ଦୋଳି
ଦୋଳି କି ଦୋଳି ଖଜୁରିକୋଳି
ଜାଉ ମାଗୁଛୁ ନା ଭାତ ମାଗୁଛୁ
ମାଗୁଛି ଖଜୁରିକୋଳି ।
ତାକ୍ ଧିନାଧିନ୍ ତାକ୍ ଧିନାଧିନ୍
ତାକ୍ ଧିନାଧିନ୍ ନାଟରେ
ସମସ୍ତେ ପିନ୍ଧିଲେ ଛିଣ୍ଡା କତରୀ
ମୋ ଧନ ପିନ୍ଧିଲା ପାଟରେ ।
ତାକ୍ ଧିନାଧିନ୍ ଲାଉ,
ତେନ୍ତୁଳିପତ୍ରରେ ପିଠା କରିଥିଲା
ପାଟି କଲା ଟାଉ ଟାଉ ।
(ଇରମ, ବାଲେଶ୍ୱର) ।
ବାଇଚଢ଼େଇ ରେ ବାଇଚଢ଼େଇ
ତୋ’ ମାଆ ଯାଇଛି ଗାଈ ଚରେଇ ।
କାଳୀଗାଈଠାରୁ କ୍ଷୀର ଆଣିବ
କ୍ଷୀର କରି ତୋତେ ଖୁଆଇଦେବ ।
ଗୋଡ଼ରେ ପକାଇ କରିବ ଗେଲ
ଲଗାଇ ଦେବ ସେ ହଳଦୀ ତେଲ ।
ମାଠିମୁଠି ଦେବ ଚାନ୍ଦମୁହଁଟି
ମାଆ ଯିବ ତୋର ଧାନ ସାଉଁଟି ।
ବାଇଚଢ଼େଇ ତୁ ନ କର ଗୋଳ
ମାଆ ତୋର ଯିବ ଗହୀର ବିଲ ।
ଗହୀର ବିଲରୁ ଆଣିବ ଧାନ
ମାଡ଼ି ଆସୁଅଛି ଝଡ଼ ପବନ ।
ନଡ଼ିଆବାହୁଙ୍ଗା ଯାଇଛି ଝଡ଼ି
ଝଡ଼ି ବରଷାରେ ଯାଇଛି ଉଡ଼ି।
ପାଣି ପବନକୁ ଖାତିର ନାହିଁ
ବାଆ କଲେ ବସା ଦୋହଲୁଥାଇ ।
(ଜଟଣି, ପୁରୀ) ।
ତାକ୍ ବଦନ୍ ଥୈୟା
ନାଚେ କହ୍ନେୟା,
ରେଡ଼ି ମେ ଫାଟୁଲୁ ଟୁଟୁଲୁ
ଉଠ୍ ବିଦୋରି,
ମୁଁ ଚ୍ମେ ଝିତୋର ଝାତୋର
ପିଠ୍ କାବେରୀ ।
ତାକ୍ ଧିନା ଧିନା ଧିନା
ମୋ ସୁନା ଖାଉଥିବା ମିଠେଇ ଦନା
କସନି କଲାହାଁସୁ ପଡ଼ିଲେ ଜୁହ୍ନା (୧)
ଆମର୍ ବାବୁର କାଏଁଟା ଉନା ।
(ବରଗଡ଼)
(୧) ପୁରୁଣା
ମୋ କୃଷ୍ଣ ନାଚୁଥିବେ ଢଳିଢଳି
ଅଣ୍ଟାରେ ଘାଗୁଡ଼ି ମାଳିକି ମାଳି ।
କୃଷ୍ଣ ନାଚୁଥିବେ ବାଡ଼ିଆଡ଼େ
ଅଣ୍ଟା ଲାଗିଗଲା ଚାରିଆଡ଼େ ।
ତାଇ ତାଇ ତାଇ ଅଜା ଘର ଯାଇ
ମାଛ ଭାତ ଖାଇ ନାଚ ଗାଇ ଗାଇ ।
କାଇଁଚ କେରିଏ ଦେଉଁ
ବେଣା କେରିଏ ଦେଉଁ
କାହିଁ ଗଲା ମୋ ବାଇଆ ହାତୀ ଖୋଜି ଖୋଳି ନ ପାଉଁ ।
ବାଉଁଶବାଡ଼ିକୁ ଯାଉଁ
ଅଳାକୋଳି ଖାଉଁ
ଖୋଜି ଖୋଜି ମୋ ଧନମାଳୀକୁ ପାଉଁଶଗଦାରେ ପାଉଁ ।
ତୁ ମୋ କଳା କାଇଁଚ
ସର ଲବଣୀ ମାଗୁ ତୁ ଲାଞ୍ଚ ଲୋ ।
ଯଶୋଦା ଉଭା ଦୁଆରେ ଲୋ ସଜନୀ
ଯଶୋଦା ଉଭା ଦୁଆରେ,
ମୋ କୃଷ୍ଣ ଆସନ୍ତି ଗୋରୁ ପଛରେ ସେ
ଚାଲୁଥାନ୍ତି ଧୀରେ ଧୀରେ ଲୋ ।୧।
ସବୁ ଗୋପା ମୁଣ୍ଡେ ଚୂଳ ଲୋ ସଜନୀ
ସବୁ ଗୋପୀ ମୁଣ୍ଡେ ଚୂଳ,
ମୋ କୃଷ୍ଠ ମୁଣ୍ଡକୁ ସୁନ୍ଦର ଦିଶଇ
କେଳିଫୁଲ ଜାମୁତାଳ ଲୋ ।୨।
ସବୁ ଗୋପୀ ହାତେ ବାଡ଼ି ଲୋ ସଜନୀ
ସଚୁ ଗୋପୀ ହାତେ ବାଡ଼ି,
ମୋ କୃଷ୍ଣ ହସ୍ତକୁ କେନ୍ଦୁ ଲଉଡ଼ି ସେ
ଚାଲୁଥା’ନ୍ତି ଢଳିଢଳି ଲୋ ।୩।
(ନରସିଂହପୁର)
ହାତୀ ଝୁଲୁଛି ରେ, ଦିଶୁଛି କେତେ ସୁନ୍ଦର !
ଅପୂରୁବ ହାତୀ କାହୁଁ ଯେ ଅଇଲା
କି ଅବା ନୀଳ ମନ୍ଦର ।
କେ ବୋଲେ ଏ ହାତୀ ରାଇ ରଜାଙ୍କର
ଆସିଛି ଗୋପ ନଗର,
ଏହି ନୀଳ ହାତୀ ବଡ଼ ଦୁରୁଦଣ୍ଡ
ଭାଙ୍ଗିଦେବ ଘରଦ୍ୱାର ।
(ଜଟଣୀ, ପୁରୀ)
ନାଚି ନାଚି କେତେ ଝାଳ
ଗଲାଣି ଲୋ ବୋହି,
ସେତିକିବେଳୁ ନାଚୁଛି
ମୋ କଳା କହ୍ନାଇ ।
କିଏ କି ଦରବ ଦେଇ ।
ଥାଅ ମୋ ପୁଅକୁ,
ମାଗଣା ପାଇଲ ଅବା
ନାଚ ଦେଖିବାକୁ ।
(ଜଟଣୀ)
ଦେ ଧେଇକି ନାଟ, ତା ଧେଇ ନାଟ
ତାକ୍ ଧେଇ ଧେଇ ତାଧେଇ ନାଟ,
ମୋ ଧନ ପିନ୍ଧିବ ଦକ୍ଷିଣୀ ପୀଟ ।
ନାଟ ମନ୍ଦିର, ନାଟ ମନ୍ଦିର,
ନାଟୁଆ ପଶିବ କୋଉ କନ୍ଦିର ।
କୃଷ୍ଣ ନାଚୁଥିବ ଥେଇକି ଥେଇ
ଅଣ୍ଟାର ଘାଗୁଡ଼ି ତଳକୁ ଥୋଇ ।
ଆମ୍ଭ ପାଟେ ପଣସ ପାଚେ
ତା’ତଳେ ତଳେ ନେଉଳ ନାଚେ
ନେଉଳ ଭାଇ ମଲା
ଷାଠିଏ ଟଙ୍କାର ଶଗଡ଼ି କିଣିଲି
ବଳଦ ପଟେ ଗଲା ।
ପାଠ ପଢ଼ିବୁ ତୁ ବଡ଼ଲୋକ ହେବୁ
ପାଲିଙ୍କି ପାଟରେ ଛତା,
ଘୋଡ଼ା ହାତୀ ଦାସଦାସୀ ହେବେ ତୋର
ମାଡ଼ି ବୁଲୁଥିବୁ ଜୋତା ।
ଏ ଘର ଦୁଆର ଦିଶିବ ସୁନ୍ଦର
ଧବଳ ମୟୂର ପୁର,
ଦେଖିଣ ତରିବେ ଶତ୍ରୁ ଶଙ୍କିଯିବେ
ଲାଜେ ହୋଇଯିବେ ଦୂର ।
(ଜଟଣୀ)
ମୋ କୁନିକି କିଏ ମାଇଲା ମାଡ଼ ଲୋ
ଭାଙ୍ଗି ପକେଇଲା ପଞ୍ଜରାହାଡ଼
ନେଇ ମାମୁଁଘରେ ଛାଡ଼ ।
ମାମୁଁ ତ କହିଲେ ଏଇଟି କିଏ
ମାଇଁ ତ କହିଲେ ଭଣଜାଟିଏ ।
ଧୋଇଧାଇ କରି ଘରକୁ ନିଅ
ପୀତାମ୍ବରୀ ପାଟ ପିନ୍ଧାଇ ଦିଅ ।
ଦୁଧ ଭାତ କରି ଗୁଣ୍ଡିଏ ଦିଅ
ଖଟ ପଲଙ୍କରେ ଶୁଆଇ ଦିଅ ।
(କଟକ, ପୁରୀ)
ଆଇ ଆଇରେ କଜଳପାତି
ଗାଈ ମଣିତେ ଯିବା
ବାପ ମାଆ ଗାଳି ଦେଲେ
ଯୋଗୀ ବେଶ ହବା ।
ଭୋକ କଲେ ଖାଇବା କିସ
ଆଷାଢ଼ିଆ ଫଳ,
ଶୋଷ କଲେ ପିଇବା କିସ
କଇଁ ଗଡ଼ିଆ ଜଳ ।
ନିଦ ଲାଗିଲେ ଶୋଇବା କେ’ଠି
ଗାଈ ପେଟତଳ,
ଶୀତ କଲେ ଘୋଡ଼ିବା କିସ
ଗଛର ବକଳ ।
(ଜଳେଶ୍ୱର)
(ପୂର୍ବ ଗୀତର ଭିନ୍ନ ରୂପ)
ଆୟରେ ଆୟ ଚେତାବଣି ଗାଈ ଚରେଇ ଯିବା ।
ମାଆ ବାପ ଗାଳିଦେବେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ହୋଇବା ।
ଭୋକ ପାଇଲେ କି ଖାଇବା ? ଅଷାଢୁଆ ଫଳ
ନିଦ ମାଡ଼ିଲେ କୌଠେ ଶୋଇବା ? ଗୋରୁ ଗୋଡ଼ ତଳ ।
ଶୋଷ ପାଇଲେ କି ପିଇବା ? କଂସେଇ ନଈ ଜଳ
କଂସେଇ ନଈ ଜଳ ଯେ ଝିକ୍ ଝିକ୍ କରେ
ମୋର ବାବୁର ଆଖି ଦୁଟି ମିଟ୍ ମିଟ୍ କରେ ।
(ମେଦିନୀପୁର)
କିଏ ମାଇଲା ରେ କିଏ ଧଇଲା
କାହା ବୋଲେ ଗଲୁ ରୁଷି,
ଆଣ ପାନିଆ ଖାଙ୍କିବି ମୁଣ୍ଡ
ରଙ୍ଗ ଜାହାଜରେ ବସି ।
କିଏ ମାଇଲା ?
ଓଉଗଛ ମୂଳେ ବଉ ମାଇଲା
ପାକଲା ଗାମୁଛା ଉଇ ମାଇଲା
ଉ’ଠ କନିଆ ହୁଇ ମାଇଲା
ବରଗଛ ମୂଳେ ବର ଆଇଲା ।
(ଇରମ, ବାଲେଶ୍ୱର)
କିଏ ମାଇଲା ରେ କିଏ ଧଇଲା
କାହା ବୋଲେ ଗଲୁ ରୁଷି
ନୂଆ ନଈତଳେ ଗାଧୋଉଥିଲେ
ମାମୁଁ ନେଇଗଲେ ଆସି ।
ମାଁ ପଚାରିଲେ ଏଇଟି କିଏ
ବଡ଼ ନଣନ୍ଦର ପୁଅ,
ମାମୁଁ ଲଗେଇଛି ତାଳବୁରେଇ (୧)
ଖୁଙ୍କୁଡ଼ି (୨)ଚିରିବୁ ରହ ।
(ବାଗୁଡ଼ି, ବାଲେଶ୍ୱର)
କିଏ ସେ ମାରିଲା କିଏ ଗାଳିଦେଲା
କାହା ବୋଲେ ଗଲେ ରୁଷି,
(ମୋ) ଧନ କାନ୍ଦୁଥିଲା ଦାଣ୍ଡପିଣ୍ଡାରେ ଲୋ
ବାପା କାଖ କଲେ ଆସି ।
(୧) ତାଳଗଛ (୨) ତାଳଗଜା ଭିତରେ ଥିବା ଶସ
ବାପାକୁ ମୋର କିଏ ମାଇଲା ଲୋ
କାହା ବୋଲେ ଗଲା ରୁଷି,
ଆଣ ପାନିଆ ମୁଣ୍ଡ ବାନ୍ଧିଦେବି
କଦମ୍ବମୂଳରେ ବସି ।
ମୋ କୁନି କାନ୍ଦ୍ନା ଲୋ
ମୋ କୁନି କାନ୍ଦ୍ନା ।
ମୋ କୁନି କଣ୍ଡେଇ ଲୋ କାନ୍ଦ୍ନା କାନ୍ଦ୍ନା ।
ଶାଶୂଘର ତୋର ଅଳପ ବାଟ
ହପ୍ତାକେ ପୁଣି ଦି’ପାଳି ହାଟ,
ହାଟପାଳି ଦିନ ଦେଖିଆସିବି ଲୋ
ଆଉ ମନ ଦୁଃଖ କରନା ।
ସମୁଦିଆଣୀ ତୋର ମଣିଷ ଖଣ୍ଡେ
ହାତେ ମାପି ବାଟ ଚାଲେ ଚାଖଣ୍ଡେ,
କଥା ତା’ର ମାନି ଚଳିବୁ ତୁ କୁନି
ଆଉ ମନ ଦୁଃଖ କରନା ।
ବଗ ଯାଇଥିଲା ବଗ ବଣକୁ ମୋ
ବଗୁଲୀ କାଟଇ ବେଣୀ,
କୋଉ ବଗୁଲିଆ ମାଇଲା ବାଟୁଳି
ଛିଡ଼ିଗଲା ଦୁଇ ଡେଣା
ମୋ ବଗୁଲୀ କାନ୍ଦେନା ଲୋ
ତୋ ମାଆ କାଲି ଆସଇ ସିନା
ମୋ ବଗୁଲୀ କାନ୍ଦେ ନା ।
ବାଇଚଢ଼େଇ ରେ ବାଇଚଢ଼େଇ
ତୁ ବାଟରେ ନ କର ବସା,
ମୋର କୁନୁବାବୁ ବନ ଦୁରୁଜନ
ଭାଙ୍ଗିଦେବ ତୋର ବସା ।
ବାଇଚଢ଼େଇ ରେ ବାଇଚଢ଼େଇ ।
ତୁ ଯା’ ଯା’ତୋ ଘରକୁ
କୁହୁଡ଼ି କାକର ମାଡ଼ି ଆସୁଚି ରେ
ମୋ କୁନି ଟାଙ୍ଗରା ମୁଣ୍ଡକୁ
(ଚଣ୍ଡିଖୋଲ)
କେରାଣ୍ଡି ମାଛର କାତି
ମୋ ପ୍ରେମସୁନ୍ଦର ବାହା ହୋଇ ଯିବ ରେ
ଚନ୍ଦ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟ ବରଯାତ୍ରୀ ।
କଅଁଳ କଖାରୁ ଭାରେ
ମୋ ପ୍ରେମସୁନ୍ଦର ବାହାହୋଇ ଯାଉଥିବ ଲୋ
ତେଲିଙ୍ଗି ବାଇଦ ସାରେ ।
ନଳି କାନିକାର ଗଜ
ମୋ ପ୍ରେମସୁନ୍ଦରର ଯେତେବେଳେ ପାଲିଙ୍କି ସଜ ଲୋ
ଭଗାରି ପାଇଚେ ଲାଜ ।
ଆମ କୁନାବାବୁ ବନେ
କାନ୍ଦିଲେ କାନ୍ଦିବ ଦିନକେ ଛନେ
ଖେଲୁଥିବି ମନେମନେ
ମୋ କୁନା ରେ ।
ଆହାରେ ମୋ ଧନମାଲୀ
ଆମର କୁନାକୁ କେ ଦେଲା ଗାଳି ରେ
ଧନ, ରସ ବହେ ଥାଲି ଥାଲି, ମୋ ଧନରେ ।
ହାଣ୍ଡିର ଚାଉଲ ଉଣା
କୁନାର ଚୁଆ ତ ଯାଇଚେ ଜୟପାଟଣାରେ
ଧନ, କୁନାକୁ ଆଣିଦେବେ ଗଣ୍ଠିର ସୁଣା,
ମୋର ପୁଅରେ ।
ତୁଇ ଖାଇଲେ ତୁନି ହୁଅନା, ମୋ ଧନରେ ।
ଆମ କୁନାବାବୁ ବନେ
ଭୋକ ଲାଗିଗଲେ କାନ୍ଦିବ ଛନେ
ମୋ ମାଲୀ ରେ ।
ଧନ, ହସୁଥିବ ମନେମନେ,
ମୋ ଧନ ରେ ।
(ଜୁନାଗଡ଼, କଳାହାଣ୍ଡି)
ନାଇଁ କାନ୍ଦ୍ ରେ ବାପ ମୋର
ନାଇଁ କାନ୍ଦରେ ଧନ ମୋର
ମା ତତେ ମାଇଲା କାଏଁ
ତତେ କାଏଁ ପିଟିଦେଲା
କିଏ ଗାଳିଦେଲା କି ପୁଅ
କିଏ ମାଡ଼ ଦେଲା ।
ଭାଇ ସଙ୍ଗେ ବୁଲିଯିବୁ କାଏଁ
ଦାଦା ସଙ୍ଗେ ଖେଲିଯିବୁ ।
ବୁଲାଇ ଆନିବେ ରେ ତତେ
ଖେଳାଇ ଆନିବେ,
ଖୋଲି ଖୋଲି କାଏଁ ଶୋଇବା ରେ ବାବୁ ମୋର
ଖେଲି ଖେଲି କାଏଁ ଶୋଇବା ।
(ବୁର୍ଲା, ସମ୍ବଲପୁର)
ଆ’ରେ ଆ’ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ
ଓହ୍ଲାଇ ଆ’ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ ।
ତୋତେ ଦେଖି ମୋର ଟୁନୁରୁନୁ
ଖେଳିବେ ହୋଇଣ କୁନୁମୁନୁ
ଓହ୍ଲାଇ ଆ’ରେ ଜହ୍ନସୁନା .
ତୋତେ ଦେଖି ମୋର କୁନୁମୁନା
ଖେଳିବେ ହୋଇଣ ସାଙ୍ଗ ସିନା ।
(ବାରିପଦା)
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ସରଗଶଶୀ
ମୋ କାହ୍ନୁ ହାତରେ ପଡ଼ରେ ଖସି
ରଖିଛି ତୋ ପାଇଁ ରେଶମୀ ଛତା
ମୁଣ୍ଡକୁ ପଗଡ଼ି ପାଦକୁ ଜୋତା
ଶୁଆ ଥଣ୍ଟପରି ନାଲିଆ ଜାମା
ଆଣି ତୋ ପାଖରେ କରିବି ଜମା ।
ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗ ଜଂଘିଆ ଅଛି
ଯାହା ମନ ହେବ ପିନ୍ଧିବୁ ବାଛି ।
ପିନ୍ଧିବୁ ଗଳାରେ ମୁକୁତାମାଳ
ଆଖିରେ ପିନ୍ଧିବୁ କଳା କଜଳ ।
ତୋତେ ଦେଖି କାହ୍ନୁ ହୋଇବ ଖୁସି
ଦୁଧଭାତ ଦେବ ଖାଇବୁ ବସି ।
କାନ୍ଦନା କାନ୍ଦନା କଳାମାଣିକ ମୋର
କାନ୍ଦନା ରେ ପଦ୍ମମୁଖ
କାନ କାଟି ନେବ କୋକ
କାନକଟା କାନ କାଟେ ସବୁ ପିଲାଙ୍କର
କାନ୍ଦନା କାନ୍ଦନା କଳାମାଣିକ ମୋର ।
ପାଚେ ପାଟେ ରେ ଗାଲ
ମାମୁଁ ଆଣିଦେବ ପାଚିଲା ବେଲ ।
ପାଚେ ପାଚେ ରେ ଆଖି
ମାମୁଁ ଆଣିଦେବ ପାରାପଷୀ ।
ପାଚେ ପାଚେ ରେ କାନ
ମାମୁଁ ଆଣିଦେବ ପାଚିଲା ପାନ ।
ପାଚେ ପାଚେ ରେ ନାକଦଣ୍ଡା
ମାମୁଁ ଆଣିଦେବ ଆଖୁଧଣ୍ଡା ।
(କୋରାପୁଟ)
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ସରଗଶଶୀ
ମୋ କୁନା ସାଥିରେ ଖଳିବୁ ବସି ।
ପାଟ ଖଦିଖଣ୍ଡେ ଆଣିବୁ ଯେବେ
କୁନା ସାଥିରେ ତୁ ଖେଳିବୁ ତେବେ ।
ଖଣ୍ଡିଏ ଦେଲେ ରୁଷିବ
ଦି’ଖଣ୍ଡି ଦେଲେ କିରିକିରି ହେଇ ହସିବ ।
କୁଉ କୁଉ କଜଳ,
ମୋ ପୁଅ ଆଖିକି କର ଉଜଳ ।
ମୋ ପୁଅକୁ ଯେ ନଜର ଦେବ
ତା ଛାତିରେ ପଡ଼ିବ ବଜର ।
କୁଉ କୁଉ ବାଣୀ
କୁନି ଶାଶୂ ମହାଦେଈ
ମନି ଶାଶୂ କାଣୀ ।
କୁଉ କୁଉକୁଉ କୁ,
ସାଆନ୍ତ ଗଲେ ଡିହକୁ ।
ଦିଅ ସାଆନ୍ତେ କଉଡ଼ି ଦିଅ
ବଳା ଗଢ଼ିଦେବି ପୁଅକୁ ।
ପୁଅ କାହିଁ ? ପୁଅ ପେଟର,
ପୁଅ ପାଇଁ ଗଢ଼ାଯାଉଛି ଲୋ
ଦାମୋଦରପୁର ହାଟର ।
(ନୂଆଗାଁ, ବାଲେଶ୍ୱର)
କଳା ନାଇଦେବି ନାସି କାଟିକି
ଭଗାରି ମରିବେ ଛାତି ଫାଟିକି ।
ଆ’ ଆ’ରେ ଜହ୍ନମାମୁଁ
ନାଉ ପତରରେ ଜାଉ ଦମୁଁ
ଆଷାଢ଼ ମାସରେ ମେଘ ଘଡ଼ଘଡ଼ି
କୁନାକୁ ଆମର ବାହା ଦମୁଁ ।
(ଇରମ)
ଆଏବୁ (୧) ଆଏବୁରେ ଜନ୍ହମାମୁଁ
ହାମ୍ର ଟିକେ ବୁଆକେ (୨) ନେବୁ ।
ହାମର ନୁନିଟା (୩) କେହିଁ ଥିଲା
ନଏଦ୍କେ (୪) ଗାଁଧି ଯାଇଥିଲା,
ନଦେର୍ ପାନି ହେମ୍ କାକର୍
(୧) ଆସିବୁ, (୨) ବାପାକୁ, ଶବାରେ ପୁଅକୁ, (୩) ଝିଅର ଶରଵାନାମ, (୪୬ନଭକୁ
ହାମର୍ ନନୀକେ ଚାବ୍ଲା (୫) ବୁଢ଼ା ମାକର୍
କାଉ କାଉରେ ଟିକେ ବୁଆ ନିଦ୍ ଘର ଯାଏ ।
(କପାଶିରାସମ୍ବଲପୁର)
କୁନା ଆଉ କାଁଦ୍ ନାଇଁରେ
କୁନା ଆଉ କାଁଦ୍ ନାଇଁ,
ବାଡ଼ିଆଡ଼େ କଁ ବୋବାଳି ଛାଡ଼ୁଛି
କାନ କାଟିନେବା ପାଇଁରେ
କୁନା ଆଉ କାଁଦ୍ ନାଇଁ ।
ନ କାନ୍ଦ ନ କାନ୍ଦରେ ମୋ ଧନ ସୁନା
ତୋ ପାଇଁ ଆଣିଦେବି ଲବଣି, ଛେନା ।
ବସାଇଦେବି ନେଇ ସୁନା ଦୋଳିରେ
ଝୁଲାଇଦେବି ତତେ ଧନମାଳିରେ ।
ଶୋଇ ପଡ଼ିଲେ ମୁଇଁ ମନ୍ଥିବି ଛେନା
ନ କାନ୍ଦ ନ କାନ୍ଦରେ ମୋ ଧନସୁନା ।
(ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି)
କାହିଁକି କାନ୍ଦୁରେ ବାଇଆ ମୋର ?
ତୋ ମାଆ ଯାଇଛି ଗହୀରବିଲ ।
ଗହୀରବିଲରୁ ଆଣିବ ଧାନ,
ମାଡ଼ି ଆସୁଛି ରେ ପାଣିପବନ ।
ମାଠିମୁଠି ଦବ ଚାନ୍ଦମୁହଁଟି,
କିଆରିକୁ ଯିବ ଧାନ ସାଉଁଟି ।
ଗୋଡ଼ରେ ପକାଇ କରିବ ଗେଲ,
ଲଗାଇ ଦେବରେ ହଳଦୀ ତେଲ ।
ତୋ ମାଆର ସତେ କେଡ଼େ ଭରସା
ବାଉଁଗା ଆଗରେ କରିଛି ବସା ।
ପାଣିପବନକୁ ଖାତିରି ନାହିଁ,
ବାଆ କଲେ ବସା ଦୋହଲୁଥାଇ ।
(୫) କାମୁଡ଼ିଲା
ବଗୁଲୀ କାନ୍ଦ୍ନା ଲୋ
ତୋ ମାଆ ଏଇଲେ ଆସିବ,
ଦାଣ୍ଡ ପହଣ୍ଡରେ ବସିବ ।
ଦେହରୁ ମୁଣ୍ଡରୁ ଝାଳ ବୋହୁଥିଲେ
କାନିପଣତରେ ପୋଛିବ ।
ବଗୁଲୀ କାନ୍ଦ୍ନା ଲୋ
ତୋ ମାଆ ଏଇଲେ ଆସିବ ।
ଆନିଆ ମାଆ ଲୋ ଆନିଆ ମାଆ
ପାନିଆ ପକେଇ ବଇଥାଆ ।
କାଳିଆ ଯାଇଛି ମାମୁଁଘରକୁ
ମୁହଁକୁ ଶୁଖେଇ ବଇଥାଆ ।
ବାୟା କୋକରେ ବାୟା କୋକ ।
କାଟି ନେଇ ଯା’ ମୋ କୁନାନାକ ।
କଦଳୀଗଛରେ କୁଆମଇତା
ଲିପି ରୁଷିଗଲେ କିଏ ଯାଆନ୍ତା ?
ଯାଆରେ ବାବୁ ଘୋଡ଼ାରେ ଚଢ଼ି
ଝିଅକୁ ଆଣିବୁ ଗୋଡ଼ତଳେ ପଡ଼ି ।
ଲିପି ଆଣିଥିବ କୋରା ମିଠେଇ
ବାଟରେ ଖାଇବ ପେଡ଼ି ଫିଟେଇ ।
କୁନି ବାହା ହେବ ଆଳିରେ
ଖାଇବ ସୁନା ଥାଳିରେ ।
ପିଇବ ସୁନା ଲୋଟାରେ
ବସି କାନ୍ଦୁଥବ ତୋଟାରେ ।
ବାବୁ ଯିବ ଆଣି
ଗାମୁଛା ଧରିବ ଟାଣି ।
କଲ କବତା ରେ କଲ କବତା
କଲ କଲ କରି ଧାନ ଖାଉଥା ।
ଆଇ ରେ ବାଇଆ ଖାଇବୁ ଭାତ
କାଟି ନେଇଯିବୁ କୁନାର ହାତ ।
ଆଇ ରେ ବାୟା ଖାଇବୁ ମିଠି
କାଟି ନେଇଯିବୁ କୁନାର ପିଠି ।
(ବାଗୁଡ଼ିବାଲେଶ୍ୱର)
ଗିଲି ଗିଲି ଗୁଣ୍ଡି
ଗିଲି ଗିଲି ଗୁଣ୍ଡି
ପାକୁ ପାନେ
ମା’ ଠୋଉ ଯାଇ କଉଡ଼ି ଆଣେ ।
ମା’ ବୋଇଲା କଉଡ଼ି ନାହିଁ
ଝଲକ ଲଡ଼ୁଟି ପାଇବୁ କାହିଁ ?
ପକେଇ ଦେଲି ଖତକୁଢ଼କୁ
କୁଆ ନେଇଗଲା ମାମୁଁଘରକୁ ।
ମାଈଁ ବୋଇଲା ଏଉଟି କିଏ
ମାମୁଁ ବୋଇଲେ ଭଣଜାଟିଏ ।
ଧୋଇଧାଇ କରି ଘରକୁ ନେଏ
ଦୁଧ ଭାତ କରି ଗୁଣ୍ଡିଏ ଦେଏ
ଭାଡ଼ିତଳେ ନେଇ ଗଡ଼େଇ ଦେଏ ।
ଆସରେ ଜହ୍ମମାମୁଁ ସରଗଶଶୀ
ମୋ କାହ୍ନୁ ହାତରେ ପଡ଼ରେ ଖସି ।
ଲୁଚି ଲୁଚି ଯାଉଛୁ ମେଘରେ ମିଶି
ପୁଣି ଦେଖା ଦେଉଛୁ ତୁ ହସି ହସି ରେ ।
ସରଗଶଶୀ ।
ଖାଉନାହିଁ ମୋ କୁନା ବସିଛି ରୁଷି
କ୍ଷୀର ଲବଣି ସର ହୋଇବ ବାସିରେ
ସରଗଶଶୀ ।
(ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି)
ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ଶରଦଶଶୀ
ମୋ କୁନା ହାତରେ ପଡ଼ରେ ଖସି
ସଜାଇଛି କୁନା ଖଜା ମିଠାଇ
ଦେବ ସେ ତୁମକୁ ଖାଇବା ପାଇଁ ।
ଧୋ ବାଇରେ ଧୋ ବାଇ
ତୋ’ ମା’ ଯାଇଛି ଗାଈ ଚରାଇ ।
ଗାଈରୁ ଆଣିବ ଗଜରା ଦୁଧ
କୁନା ଖାଇ ମୋର ହୋଇବ ବୋଧ ।
କାଉ ମେଞ୍ଚି କାଉ ମେଞ୍ଚି
ଖାଉ ଦୁଧଭାତ ଯାଉ ଘୁଞ୍ଚି ।
କୁକୁଡ଼ା ନ ଖାଏ ଖୁଦ
ମୋ ଧନ ନ ଖାଏ ମାଣ୍ଡିଆ ଜାଉ ଲୋ
କାହୁଁ ଆଣିଦେବି ଦୁଧ ?
ନେ ବଳଦ ଟାଣିଟୁଣି
ଆଉ ନାହିଁଟି ଦୋଓଡ଼ା ପାଣି ।
ରୋରୋରୋ
ତର୍ ବୁଆ ଆନିଦବ ଡ଼ୁଁଗର(୧)ର ଚୂରୋରେ (୨)
(୧) ଛୋଟ ପାହାଡ଼, (୨) ବରକୋଳି
ନାଇଁ କାନ୍ଦ୍ବାବୁ ମଅରରେ
ନାଇଁ କାନ୍ଦ୍ ମଅର୍ ।
ଭାତ୍ଖାଆ ବାବୁ ମଅର୍ରେ
ମ’ ବାବୁ ନାଇଁ କାନ୍ଦ୍ରେ ।
(ଜୁନାଗଡ଼ କଳାହାଣ୍ଡି)
ଯେଉଁ ଡ଼ାଲେ କୁଇଲି ବସେ ରେ ଧନ ମୋର
ଯେଉଁ ଡ଼ାଲେ କୁଇଲି ବସେ,
ଆର୍ ସେ ଡାଲ୍ ଲହୁଁ ସେ ରେ ଧନ ମୋର
ଦୁଦୁ ଭାତ ଖାଇବୁ
ଲାଡ଼ଘର(୩) ଯିବୁରେ ଧନ ମୋର
ଗେଲଘର ତୁଇ ଯିବୁ,
ନାଇଁ ଏକା କାନ୍ଦିବୁ ରେ ଧନ ମୋର
ନାଇଁ ଏକା କାନ୍ଦିବୁ ।
(ରିଷିଡ଼ା, କଳାହାଣ୍ଡି)
ନଡ଼ିଆର ଖଣ୍ଡି ମରିଚର ଗୁଣ୍ଡି
ଲବଣି ଦୁଧର ସର
ନାମ ନ ଆସଇ କି ବୋଲି ଡ଼ାକିବି
ଆସ ମୋ ସାରଙ୍ଗଧର
ତାଇ ତାଇ ତାଇ
ମାମୁଁଘର ଯାଇ
ମାମୁଁ ଦେଲା ଦହି
ଗୁହାଳେ ବସି ଖାଇ
ମାଈଁ ଅଇଲା ଝାଣ୍ଟା ଲେଇକି
ଦଉଡ଼ି ପଳାଇ ଯାଇ ।
(୩) ଗେଲ କରିବା ଜାଗାକୁ
ଶୋଇପଡ଼ ରେ ବାଇଆ ମୋର, ପଡ଼ ଟିକିଏ ଶୋଇ
ଆସିବ ଯଦି କକମିନା ରେ ଯିବ ତ ତତେ ନେଇ ।
କକମିନା ରେ ତୁ ମୋର ବୋଲ ଶୁଣ,
ବିଲର ମାଛ ଚିଲ ଖାଇଲା ଦଉଡ଼ ଖଣ୍ଡିଏ ବୁଣ୍ ।
କକମିନାରରେ ଯା’ ଯା’ ତୁ ବାଡ଼ିଦୁଆରେ ଥା,
ଯାହା ଘରେ କାନ୍ଦିବ ପିଲା ତା କାନ ରଗଡ଼ି ଖା ।
କକମିନା ରେ କକମିନା ତୁ ଯା’ ଯା’ ପଳାଇ
ବାଇଆ ମୋର ଶୋଇପଡ଼ିଛି ଆଉ କାନ୍ଦିବ ନାହିଁ ।
ଶୋଇପଡ଼ କୁନା ଶୋଇପଡ଼ ତୁ ରେ
କହିଛନ୍ତି ଜହ୍ନମାମୁଁ
ମୋ ହଳଦୀଗଣ୍ଡି ଶୋଇପଡ଼ ତୁ ରେ
ଉଠିଲେ ଖାଇବୁ ଜାମୁ ।
ଶୁଆ ଶାରୀ ସବୁ ଶୋଇପଡ଼ିଲେଣି
ଚେତା ନାହାନ୍ତି ତ କେହି,
ତୋ ଶୁଆ ରାବିବ ମୋ ଶାରୀ ପଢ଼ିବ
ତେବେ ତୁ ଉଠିବୁ ଯାଇ
ବିଲୁଆନନାରେ ବିଲୁଆନନା
ଚୁପ୍ ଚୁପ୍ ଚୁପ୍ ବିଲୁଆନନା ।
ଘର ପୋଡ଼ିଗଲା ପଛକୁ ଅନା ।
କୁନି ଶୋଇଲାଣି ଆଉ ଭୁକ ନା
ଚୁପ୍ ଚୁପ୍ ଚୁପ୍ ବିଲୁଆନନା ।
ନିଦମାଉସୀ ରେ ନିଦମାଉସୀ
ନିଦ ଦେଇ ଯାଆ ଆଖିରେ ଆସି
ଆସ ମାଉସୀ ଆସ ପିଉସୀ
ନିଦ ଦେଇ ଯାଅ
ପାନ ବିଡ଼ି ବିଡ଼ି ଗୁଆ ପେଡ଼ି ପେଡ଼ି
ବଟୁଆ ପୂରେଇ ଖାଅ ।
(ବାଗୁଡ଼ି, ବାଲେଶ୍ୱର)
କୋକବାୟା ନନାରେ ବାଡ଼ି ପନ୍ଦାତେ ଥା
କୁନିଆ କାନ ମୋଚିମୋଚିକା ଆଉ ଯାହା କାନ ଖା ।
କୋକବାଇ ନନାରେ ମୋ’ ବୋଲ ଶୁଣ୍
ବିଲର ମାଛ ଚିଲ ଖାଇଗଲା ଦଉଡ଼ି ଖଣ୍ଡିଏ ବୁଣ୍ ।
ଦଉଡ଼ି ଖଣ୍ଡିଏ ବୁଣ୍ରେ ନନା ଫାଶଟିଏ କର୍
ଫାଶଟିଏ କରି ସାରି ଚିଲମାନଙ୍କୁ ଧର ।
(ତିଗିରିଆ)
ତୋରେ ରୋ ରେ ଧନ ମୋର
ତୋରେ ରୋ ରୋ
ଗେଲ ଘର ଯିବୁ ରେ ଧନ ମୋର
ଲାଡ଼ ଘର ମୋର ଯିବୁ ।
ନାଇଁ ଏକା କାନ୍ଦିବୁ ରେ ଧନ ମୋର
ନାଇଁ ଏକା କାନ୍ଦିବୁ
କୁଲେ ମ'ର ଶୁଇଯିବୁ ରେ ଧନ ମୋର
କୁଲେ ଏକା ଶୁଇଯିବୁ ।
(ରିଷିଡ଼ା, କଳାହାଣ୍ଡି)
ନିଦ ଘର ପୁର ରେ ନିଦ ଘର ପୁଇ
ନିଦ ଘର ପୁଇ ଆସିଲେ ଆମ ଛୁଆ ଯିବ ଶୋଇ
(ବାଗୁଡ଼ି ବାଲେଶ୍ଵର)
କାଉ କାଉ ରେ
ବାବୁ ନିଦ ଯାଉରେ
ନିନି ନିଦ ଯାଉ ରେ
ଦାଣ୍ଡେ ଖେଳୁ ଧୂଲିବାଲି
ଧୂଳିଆ ଧୂସନ ତୋତେ ଦେବେ ଗାଲି
କକ ଆସିଛି ମୋହନ
ନ କାନ୍ଦିବୁ ବାପଧନ
କୋଳ କରି ନେଇଯିବେ ମଥୁରାକୁ ରେ ।
(ବୌଦ୍ଧ)
ନାଇଁ ନାଇଁ ରେ ଧନମାଲୀ
କିଏ ଦେଲା ତତେ ଗାଲିରେ ଧନମାଲୀ
ଶୁଇ ପଡ଼ିବୁ ଧନ ସୁନାରେ ଧନ
ବାପା ଦେବେ ଗାଲି ରେ ମଦନ
ବାପା ଦେବେ ଗାଲି
ଆହା ମୋର ଧନମାଲୀ
ନାଇଁ ଦିଏ ରେ ତତେ ଗାଲି ।
(ବୌଦ୍ଧ)
କୁନିକି ଶୋଇଦେ ମା କକ ଭୁକିଲାଣି
କୁନିକି ଶୋଇଦେ କକରମନ,
କକର ମନରେ କକରମନ
ଯା’ ଚାଲି ଯା’ କକରମନ
କୁନି ବାହାଦିନ ଖାଇବୁ ପାନ ।
ହୋ ଗୋ ମୁନା କାଉ କାଉ
ଆମର୍ ବାବୁର୍ ନିଦ ଯାଉ
ଆମର୍ ହାତୀକେ କିଏ ମାଇଲା ରେ
ପୁତୁଲି ଛୁଆ ଖେଲୁଛେ
ଆମର୍ ବାବୁ ଶୁଇପଡ଼ବା ରେ
କକମିନା ଆସୁଛେ,
ହୋ ଗୋ ମୁନା କାଉ କାଉ
ଆମର୍ ବାବୁର୍ ନିଦ ଯାଉ ।
(ଚୁର୍ଲା)
ମୋର ଧନ ଶୁଇ ପଡ଼ିଲା କାଏଁରେ
କାନ୍ଦିଲେ କାନ୍ଦିବ ଦିନେକ ଛନେ
ଧନ ଖେଲୁଥିସି ମନେମନେ
ମୋ ଧନ ରେ ।
ଆହା ରେ ମୋ ଧନମାଲୀ
ମୋର ଧନ କେଣେ କେ ଦେସି ଗାଲି
କାନ୍ଦୁଥିଲି ଖାଲି ଖାଲି
ମୋର ଧନ କେଣେ ଭୋକ୍ ଲାଗିଲେ ତ
କାନ୍ଦୁଥିସି ରଡ଼ି ରଡ଼ି
ଖାଇସାରିଲେ ତ ଶୁଇ ପଡ଼ିସି ରେ
ହସୁଥିସି ମନେମନେ
ତୋ ବାପା ଯାଇଛେ ଭବାନୀପାଟଣା ରେ
ଆନି ଦେବା ତତେ କୁର୍ତା
ଶୁଇ ଉଠିଲେ ତ ପିନ୍ଧିବୁ କରଣ ରେ
ଦେଖିଯିବୁ ରଥ ଯାତରା,
ମୋର ଧନତ ଶୁଇ ପଡ଼ିବା ରେ
ମୋର ଧନ ତ ଶୁଇ ପଡ଼ିବା ।
(କଳାହାଣ୍ଡି)
ଆଇ ତ ଆଇରେ ନିଦମାଉସୀ,
ନିଦ ଦେଇଯିବୁ କୁନିକୁ ବସି ।
କୁନି ଶାଶୂଘର ଆଳିରେ,
କୁନି ଭାତ ଖାଏ ସୁନାଥାଳିରେ ।
କୁନି ଶାଶୂଘର ବାଁ ବରଡ଼ା,
ନିତି ଖାଉଥିବ ଛେନା ଖରଡ଼ା ।
କୁନି ଶାଶୂଘର କେ ରାଇଜ,
କୁନି ନେଇଯିବ ସେ ରାଇଜ ।
କୁନି ଶାଶୂଘର ଆମ୍ବିଳି ଅଠା,
କୁନି ନେଇଯିବ ଚିତୁଳି ପିଠା ।
(ଜଳେଶ୍ୱର)
ଧୋରେ ବାୟା ଧୋ
ଗହଳ ମହଳ ଧାନ କିଆରି
ସେଇ କିଆରିରେ ଶୋ ।
ପୂବେଇ ବାଆରେ ମେଘ ବରଷିଲା
ଟୁପୁରୁ ଟୁପୁରୁ ପାଣି
ସାରୁଗଛ ମୂଳେ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ନାନୀ
ଆପେ ବୋଲାଉଛି ରାଣୀ ।
କକରମିନାରେ ବାଇ ଚଢ଼େଇ
ବାଡ଼ି ପନ୍ଦାଡ଼ରେ ଥାଆ
ରାଧିକା କାନ ମୋଚି ମୋଚି
କହ୍ନେଇ କାନ ଖାଆ ।
ନାଇଁ ଲୋ ନାହିଁ
ନାହିଁ ଲୋ ନାହିଁ
ମୋ ଗଣ୍ଠିବନ୍ଧା ସୁନା କାହିଁ ?
ମୋ ବାପଧନ କାହିଁ ?
ମୋ ଧନ ପଡ଼ିଲାଣି ଶୋଇ ।
ଘୋର ନିଶା ଗରଜେ ଘୁ’ ଘୁ’
ବଚନେ ବାଆ ବହେ ସୁ’ ସୁ’ ।
କୁନି ମୋ ନିଦରେ ସପନ ଦେଖେ ରେ
ନଈବଢ଼ି ଫେରିଯା’ ।
ବେଣାବନ ବୁଡ଼ି ଉବୁଟୁବୁ ହେଲା
ସାରା ବନ ବୁଡ଼େ ଉଡ଼େ,
ପାହାଡ଼ ତଳର ବାଘ ବାଘୁଣୀ ଲୋ
ହିତ଼ତଳେ ରଡ଼ି ଛାଡ଼େ ।
ମୋର ଗଣ୍ଠିଧନ ରଙ୍କରତନ
କଥା ମୋର ମାନିଯା’,
ଗାଇଚି ମୁଁ ଗୀତ ଶୁଣି ଶୁଣିତୁ ତ
କୋଳେ ମୋର ଶୋଇଯା ।
ଶୋଇଯା ଶୋଇଯା ମୋର କାଳିଆ କାହ୍ନା
କାନ କାଟି ନବ କୋକ ନପଡ଼ି ଚିହ୍ନା ।
(ଗୁମସର)
ଶୋଇପଡ଼ ରେ ଧନ
ପାପୀ (ପିଠା) କରିଦେବି ପହରିଦିନ
ଖାଇବୁ ପୂରାଇ ମନ ।
(ଗୁମସର)
କକରବାଇ ରେ କକରବାଇ
ଶୋଇପଡ଼ ରେ କକରବାଇ
ତୋ ମାଆ ଯାଇଚି ଧାନ ଚୂରାଇ
ଆଣିଲେ ଖାଇବୁ ପେଟ ପୂରାଇ ।
(ଗୁମସର)
ପେଚାରେ ପେଚା
ମାଉଁସ ମେଞ୍ଚା
ନିଆଁ କରଚୁଲି କାଠରେ ଖେଞ୍ଚା
ଥୁଣ୍ଟା ବରଗଛ ଡ଼ାଳେ
ପେଚା ରାବିଲାଣି
କୁନାକୁ ଶୋଇ ଦେ ମା
କକ ଭୁକିଲାଣି ।
(ବାରିପଦା)
ଧୋ ବାଇରେ ଧୋ ବାଇ
ତୋ ମାମୁଁ ଯାଇଛି ବୋଇତ ନେଇ ।
ବୋଇତରେ ସେ ବେପାର କରି
ତୋ ପାଇଁ ଆଣିବ ରୁପା କଣ୍ଢେଇ, ସୁନା କଣ୍ଢେଇ
ଶୋଇପଡ଼ ମୋର ଧୋ ବାଇ ।
ଧୋ ବାଇରେ ଧୋ ବାଇ
ତୋ ବାପ ଯାଇଛି ପାଠ ପଢ଼ାଇ
ପାଠ ପଢାରେ ସେ ଦେଇଛି ମନ
ଶୋଇପଡ଼ ମୋର ବାଇଆ ଧନ ।
(ବାରିପଦା)
ଧୋରେ ବାୟା ଧୋ
ଯୋଉ କିଆରିରେ ଗହଳ ମାଣ୍ଡିଆ
ସେହି କିଆରିରେ ଶୋ
ଆସ ମାଉସୀ ଆସ ପିଉସୀ
ନିଦ ଦେଇଯାଅ
ପାନ ବିଡ଼ି ଗୁଆ ପେଡ଼ି ପେଡ଼ି
ବଟୁଆ ପୂରେଇ ଖାଅ ।
ନିଦ ମାଉସୀ ଲୋ ନିଦ ମାଉସୀ
ଚାଳେ ବାଡ଼େ ରହିଥା,
ସେରେ ଚାଉଳ ଦେବି, ବାବୁକୁ
ନିଦ କରେଇ ଯା ।
କକମିନା ରେ ତୁ ଯା ଯା ପଳାଇ
ବାୟା ମୋର ଶୋଇ ପଡ଼ିଛି
ଆଉ କାନ୍ଦିବ ନାହିଁ ।
ମେଘ ବରଷଇ ଝୁପୁର ଝୁପୁରୁ
ବାରିଆଡ଼େ ଗୋଟେ କିଏ ରେ ?
ବାରି ପଛଆଡ଼େ ମହଣ ପତର
ମୁଣ୍ଡରେ ଗୋଟିଏ ଦେଏରେ ।
ଶୋଇପଡ଼ ଶୋଇପଡ଼
ରାତି ପାହୁଁ ଯିବୁ ତୁ ମାମୁଁଘର
ତୋର ମାଈଁ କରିବେ ଆଦର, ଦୁଃଖୀଧନ ।
ଦୁଃଖୀଧନ ନୀଳମଣି
ଯାଇଥିଲୁ କେଉଁ ରାଇଜେ ପୁଣି
ଆଣିଥୁଲୁ କେତେ ଜିନିଷ କିଣି
ଦୁଃଖୀଧନ ନୀଳମଣି ।
କୁନୁମୁନି ପଡ଼ ଶୋଇ, ନିଶବଦ ଗାଆଁ ଭୂଇଁ
କକବାୟା ଆସେ ଅନ୍ଧାରେ ଅନ୍ଧାରେ
ଶୋଇପଡ଼ ତୁନି ହୋଇ ।
ଗାଁମୁଣ୍ଡ ନଈକୂଳେ, ମଶାଣିରେ ନିଆଁ ଜଳେ
ଆସୁଛି ଅନ୍ଧାର ଘୁଡ଼ୁଘୁଡ଼ି ଏଣେ
ଶୋଇପଡ଼ ମୋର କୋଳେ ।
ବାଇଆ ଆସୁଛି ଆଜି, କେତେ କଥା ମନେ ହେଜି
ତା’ ଝୁଲାମୁଣିରେ ନେଇଯିବ ତୋତେ ।
ଶୋଇପଡ଼ ଆଖି ବୁଜି ।
ଆ’ ଆ’ ରେ କୋକମୁନା ଆ’ରେ
ଆ ଆ କୋକମୁନା,
କାହିଁକି ଆସୁନୁ କଅଣ ହୋଇଛି
କିଏ କି କରିଛି ମନା ?
କୁନା ଖାଏନାହିଁ ଭାତ ତରକାରି
ଥୁଉ ଥୁଉ ଖାଲି କରେ
ଯେତେ ବୁଝାଇଲେ ମା’ ତାର ପରା
ଧୂଳିରେ ମାଟିରେ ଗଡ଼େ ।
କେଉଁଠି ତୁ ରହୁ କେଉଁଠି ତୋ ଘର
ଆସିବୁନି ତୁ କି ଥରେ ?
ଯେତେ ତାକିଲେ ବି କାହିଁକି ଆସୁନୁ
କାହିଁକି ଆସୁନୁ ତୁହି ?
ସଅଳ ଆ’ ତୁ କୁହୁକ ମେଲିଦେ
କୁନା ଆଖିପତା ଛୁଇଁ ।
ଆ’ ଆ’ରେ କୋକମୁନା
ଆ’ ଆ’ ରେ କୋକମୁନା ।
(ଗଞ୍ଜାମ)