ଶତଦଳ

ଚିନ୍ତାମଣି ମହାନ୍ତି

ଭାରତୀ-ଆବାହନ

ବାଣୀବାଗ୍‌ବାଦିନୀ ବ୍ରାହ୍ମୀ ବିପଦଛେଦିନୀ

ବାକ୍‌ଶକ୍ତିରୁପିଣୀ ଦେବି ତ୍ରିପୁରବ୍ୟାପିନୀ,

ଶୁଭେ ଆସ ଶ୍ୱେତଭୁଜେ ଭାରତୀ ଜନନୀ,

ଶ୍ୱେତପଦ୍ମାସୀନା ସତୀ ଶକ୍ତି ସନାତନୀ,

ଭକ୍ତିବିଲ୍ୱଦତେ ଗୋଳି ଆନନ୍ଦ-ଚନ୍ଦନ,

ବିନୟେ ସମର୍ପିଦେଇ ପୂଜିବି ଚରଣ ।

ଭକ୍ତି ବିନା ମୋର ଦେବି କି ଅଛି ସମ୍ୱଳ,

ଯା ଘେନି ପୂଜିବି ତବ ଚରଣଯୁଗଳ ?

ଦରିଦ୍ର କୁଟୀରେ ମାତଃ ସକଳ ଦୂର୍ଲ୍ଲଭ,

ସୁଲଭ କେବଳ ଭକ୍ତି ବିନୟ ଗୌରବ ।

ନାହିଁ ମା ସେପରି ବିଦ୍ୟା ଜଗତପ୍ରସୁତି,

ବିରଚି କବିତାଛନ୍ଦେ ଗାଇବି ତୋ ସ୍ତୁତି ।

କିଛି ନାହିଁ, ଅଛି ମାତ୍ର ବିଶୁଷ୍କଜୀବନ,

ଘେନି କଣିକାଏ ଭକ୍ତି ଅମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରତନ

ଛାମୁରେ ସମର୍ପିଦେଇ ସେ ଭକ୍ତି-କମଳ,

ପ୍ରତିଦାନେ ମାଗୁଅଛି ଚରଣଯୁଗଳ ।

ବିଧି ପୁରନ୍ଦର ପୂଜ୍ୟ ସେ ପଦ ପରଶେ,

ପ୍ରକାଶିବ ଦିବ୍ୟଜ୍ଞାନ ଏ ମୂଢ଼ ମାନସେ ।

ଯେସନ ମଳୟବାତ କଣ୍ଟକିତ ବନେ,

ପ୍ରକାଶଇ ଦିବ୍ୟ ଚାରୁ ସୁରଭି ସୁମନେ ।

ସିତପଦ୍ମାସୀନେ ସେହି ପଦ ଧ୍ୟାୟି ମୂକ,

କାବ୍ୟ-କାନନରେ ହୁଏ କଳକଣ୍ଠ ଶୂକ ।

ଶୁଣିଛି ସେ ପଦସ୍ପର୍ଶେ ମୂଢ଼ ହୁଏ ଜ୍ଞାନୀ,

ପରଶ ପରଶେ ଯଥା ଲୌହ ବାରବାନୀ ।

ତେଣୁ ମୁଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ତେଜି ମନୁ ଭୀତ,

ଗାଇବାକୁ ବସିଅଛି ତବ ଗୁଣଗୀତ ।

ଦିଅ ବର ହେ ବରଦେ ପୁରୁ ମନସ୍କାମ,

ଘେନି ଦୀନସେବକର ସଭକ୍ତି ପ୍ରଣାମ ।

ବସନ୍ତ

ଆଗତ ଶୀତ ଅନ୍ତେ ଋତୁରାଜନ

ଧରିଲା ଏ ଧରଣୀ ବେଶ ମୋହନ ।

ତୁଟିଲା କ୍ରମେ ଶୀତବସ୍ତ୍ରୁ ଆଦର,

ଆସ୍ତିକ ହୃଦୁଁ ଯଥା ମାୟାନିକର ।

ଶୀତ ସଙ୍ଗେ ଶୀତଜ ବେପଥୁ ହ୍ରାସ,

ମୋହ ବିନାଶେ ଯଥା ଅସ୍ମିତାନାଶ ।

ମଳୟ ବାତେ ଦୁର ପ୍ରାଣି-ସନ୍ତାପ,

ଧରମ ସ୍ପର୍ଶେ ଯଥା ପଳାଏ ପାପ ।

ପଲ୍ଲବିଲେ ବ୍ରତତୀ ତରୁନିଚୟ,

ହରି-ଦର୍ଶନେ ଯଥା ଭକ୍ତ-ହୃଦୟ ।

କୁସୁମ ଗନ୍ଧେ ବ୍ୟାପିଗଲା ସଂସାର,

ମହତ ଯଶ ଯଥା ଲଭେ ବିସ୍ତାର ।

ଶିଶିର କରିଥିଲା କମଳେ ନାଶ,

ତାକୁ ବିନାଶି ମଧୁ କଲା ପ୍ରକାଶ;

ଏପରି ପରେ ବୃଥା ଯେ ଦିଏ ଦଣ୍ଡ,

ତା ଶିରେ ପଡ଼େ ଶୂନ୍ୟୁ ବଜ୍ର ପଚଣ୍ଡ ।

ଶିରୀଷ ଧରି ବିଞ୍ଚେ ଶ୍ୱେତଚାମର,

ସେବବ କି ସେ ଋତୁରାଜନଙ୍କର !

ଉଦ୍ୟାନ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳାଏ ଗୋଲାପଫୁଲ

ସୁପୁତ୍ର କରେ ଯଥା ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ କୁଳ ।

ପୁଷ୍ପ ଉପରେ ବସି ଭ୍ରମରକୁଳେ,

ବଳେ ହରିଲେ ମଧୁ ଖଣ୍ଟର ତୁଲେ ।

କେତକୀ ନ ବସାଏ ଏକା ପାରୁଶେ

ସତୀନାୟିକା ଯଥା ବିଟପୁରୁଷେ ।

ବସନ୍ତ ସମ୍ରାଟର ସେନା ସମାନ,

ପଳାଶ ଧରି ଉଭା କଳ-କୃପାଣ,

ଛେଦନ କରି ଶିର ଶୀତ-ଦୈତ୍ୟର

ହୋଇଛି ସେ କୃପାଣ ରକ୍ତେ ଜର୍ଜର ।

ମହକିଗଲା ବଣମଲ୍ଲୀ ଚହଟ,

ଯେସନ ଗୁଣି ଗୁଣ ହୁଏ ପ୍ରକଟ ।

ପୁଷ୍ପସ୍ତବକଭରେ ନମ୍ର ଅଶୋକେ,

ବିନୟ ଗୁଣେ ଯଥା ପ୍ରବୀଣ ଲୋକେ ।

କାସାର ବିଚ୍ଛୁରିତ ରକ୍ତକୁମୁଦେ,

ଅଜ୍ଞାନ ହୃଦେ ଜ୍ଞାନ-ଭାନୁ କି ଉଦେ ?

ମୁଦ୍ରିତ ପଦ୍ମ ଧରି ଗର୍ଭରେ ଅଳି

ଶୋଭେ ମୁଦ୍ରିତ ଚାରୁ ନୟନ ଭଳି ।

ଫଳେ ଆନତ ଶିର ରସାଳ କରୁ,

କୁଳକାମିନୀ ଯଥା ଲଜ୍ଜାବଶରୁ ।

ବଢ଼ିଲେ କ୍ରମେ ତରୁ ଆଶ୍ରେ ବ୍ରତତୀ,

ଅଭ୍ୟାସ ଆଶ୍ରୟରେ ଯଥା ଉନ୍ନତି ।

କେବେ ଏ ଚାରୁଶୋଭା ଢାଙ୍କେ କୁହୁଡ଼ି,

ନିଜ ସ୍ୱଭାବ ଖଳ ପାରେ କି ହୁଡ଼ି ।

କୋକିଳ କୁହୁ ସ୍ୱର କେଡ଼େ ମଧୁର,

ସୁଧାସିକ୍ତ ବଚନ ଯଥା ସାଧୁର ।

ଧରଇ ରୂପ ସେହୁ ଅତି କୁତ୍ସିତ,

ମାତ୍ର ଗୁଣରେ କରେ ଭବେ ମୋହିତ ।

କି ହେବ ଥାଇ ରୂପ ଦିବ୍ୟସୁନ୍ଦର,

ଗୁଣବିହୀନେ ରୂପେ କାହିଁ ଆଦର ।

ଏକାଳେ ଜୀବେ ଅତି ଲଭନ୍ତି ସୁଖ,

ସୌରାଜ୍ୟ ପ୍ରଜା ଯେହ୍ନେ ନ ଜାଣେ ଦୁଃଖ ।

ନିଶାରେ ନିଶାଚରେ ଆନନ୍ଦ ଅତି,

ଖଳଦର୍ଶନେ ଯଥା ଖଳର ମତି ।

କେଡ଼େ ନିର୍ମଳ ଦିଶେ ନୀଳଗଗନ,

ଧାର୍ମିକ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ହୃଦ ଯେସନ ।

ନାହିଁ ନୀଳିମା ତହିଁ ଦିଶଇ ନୀଳ,

ଯେସନେ ନିରାକାର ଭବ ଅଖିଳ-

ଅସ୍ତିତ୍ୱହୀନ ହୋଇ, ଦିଶେ ସାକାର,

ମାତ୍ର ଏ ସର୍ବ ମିଥ୍ୟା ଛଳ ମାୟାର ।

ଚନ୍ଦ୍ର ସଙ୍ଗେ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ତାରକାବର୍ଗେ

ଅଳ୍ପପାଠୁଆ ଯଥା ବିଜ୍ଞ ସଂସର୍ଗେ ।

ମଧୁ ସିଞ୍ଚିଲେ ମଧୁମକ୍ଷିକାଚୟ,

କୃପଣ କରେ ଯଥା ଧନ ସଞ୍ଚୟ ।

ଭୁଲାଇ ନିଏ ମୃଗେ ମୃଗତୃଷ୍ଣିକା,

ଆଶାତୁରକୁ ଯଥା ଆଶା-ବର୍ତ୍ତିକା ।

ହେଲାକ ଫଳଶୂନ୍ୟ ବଦରୀତରୁ,

ନିର୍ଦ୍ଧନ ଜନ ଯଥା ବହୁ ବ୍ୟୟରୁ ।

ପଦ୍ମଭୂଷଣେ ସର ଦିଶେ ସୁନ୍ଦର,

କ୍ଷମା ଭୂଷଣ ଯଥା ସଜ୍ଜନଙ୍କର ।

ଫୁଲ୍ଲକମଳେ ଅଳି କଲେ ବେଷ୍ଟନ,

ଯେସନ ପ୍ରଲୋଭନ ଲୁବ୍‌ଧକ-ମନ ।

ନ ଲାଗେ ଜଳବିନ୍ଦୁ କମଳଦଳେ,

ନିର୍ଲିପ୍ତ ଆତ୍ମା ଯଥା ସଂସାର-ଜଳେ ।

ଖେଳଇ ବୀଚ ମନ୍ଦ-ବାତେ ସଞ୍ଚରି,

ଭାବୁକ ହୃଦେ ଯଥା ଭାବ-ଲହରୀ ।

ଧ୍ୟାନନିଶ୍ଚଳେ କୂଳେ ବସିଛି ବକ,

ଶ୍ରୀହରିଧ୍ୟାନେ ମଗ୍ନ ଯଥା ସାଧକ ।

ଜଳେ ସନ୍ତରେ ହଂସ ଅତି ହରଷେ,

ଭକ୍ତ ଯେସନେ ପ୍ରେମ-ଅମ ତରସେ ।

ମୃଣାଳ ଭକ୍ଷି ସେହୁ ହର୍ଷେ ମଗନ,

ଆଶା ସଫଳେ ଯଥା ଆଶାୟୀ ଜନ ।

ଶୁଖିଲା ଜଳାଶୟୁ କ୍ରମେ ଜୀବନ,

କ୍ରମରେ କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ ଆୟୁ ଯେସନ ।

ଜଳ ନିଭନେ ଦୁଃଖୀ ସରିଜଚର,

ସୌଭାଗ୍ୟହ୍ରାସେ ଯଥା ବିଷୟୀ ନର ।

ବିରଚି ଠାବେ ଠାବେ ଚର୍ଚ୍ଚରୀ ମେଳା,

ଦେଖାଇଦେଲେ ଦେବେ ଭବର ଖେଳା ।

ବାହୁଡ଼ିଗଲେ ପୁଣି ଯଥାସମୟେ,

ବିଭିନ୍ନ ପଥେ ସର୍ବେ ନିଜ ନିଳୟେ ।

ଯଥା ମାନବେ ଠୁଳ ଏ ଭବ-ହାଟେ,

ସଉଦା ସାରି ଯାନ୍ତି ଯେ ଯାହା ବାଟେ ।

ଉନ୍ନତ ଶିରେ ଉଭା ଶଇଳଗଣ,

ଗର୍ବେ ଉନ୍ନତଶିର ଦମ୍ଭୀ ଯେସନ ।

ଭୃଗୁପ୍ରସ୍ଥରୁ ଝରେ ନିର୍ଝର-ବାର,

କୃପାଳୁ ହୃଦୁଁ କୃପା-ଝର ପ୍ରକାର ।

ନିର୍ଜ୍ଜନେ ବ୍ରହ୍ମଧ୍ୟାନେ ନିଯୁକ୍ତ ଯତି,

ଧନ୍ୟ ସେ କୃତୀ, ଯାର ସ୍ୱଧର୍ମ ମତି ।

ମନ୍ଥିଲେ ବନଦେଶ ପ୍ରମତ୍ତ କରୀ,

ବିନାଶେ ଶତ୍ରୁରାଜ୍ୟ ଯଥା ମତ୍ସରୀ ।

କ୍ରମେ କ୍ରମେ ରଜନୀ ହେଲାକ ହ୍ରାସ

ଆଳସ୍ୟେ ବିଦ୍ୟା-ଧନ କ୍ଷୟସଙ୍କାଶ ।

କୁସୁମ ସମାନ ଏ କୁସୁମ କାଳ,

ଉଡ଼ାଇ କ୍ଷଣେ ମାତ୍ର ଶୋଭା-ଚିରାଳ,

ନିଜ ଗନ୍ତବ୍ୟ ପଥ ପୁଣି ଆଶ୍ରିବ,

ନେତ୍ରଚନ୍ଦ୍ରିକା ଇନ୍ଦ୍ର-କୋଦଣ୍ଡନିଭ ।

ସକଳ ଏହିପରି ଭବେ ଅଚିର,

ବୃଥା ଗଢ଼ନ୍ତି ନରେ ଆଶା-ମନ୍ଦିର ।

ଜାଣି ନାହାନ୍ତି ଦିନେ କାଳ-ସଞ୍ଚାଣ,

ଉପରୁ ଝାମ୍ପ ମାରି ଘେନିବ ପ୍ରାଣ ।

ହୃଦ-ପିଞ୍ଜର ମଧ୍ୟୁଁ ଜୀବନ-ଶାର,

ଅଦୃଶ୍ୟେ ଘେନିଯିବ କାଳ-ମାର୍ଜ୍ଜାର ।

ଏ ନୀତିଶିକ୍ଷା ଦେଲା ଋତୁରାଜନ,

ବୁଝିବ ଈଶଲୀଳା କିଏ ଭାଜନ ?

ଧନ୍ୟ ଜଗତପତି ସୃଷ୍ଟିଚାତୁରୀ,

ସକଳ କାର୍ଯ୍ୟେ ଶିକ୍ଷା ରହିଛି ପୁରି ।

ତହିଁକି ଆନ ଗୁରୁ କି ପ୍ରୟୋଜନ,

ମନ-ଗୁରୁ ସେ ଶିକ୍ଷା ଦାନେ ଭାଜନ ।

ଗ୍ରୀଷ୍ମ

ଆସିଲା ମଧୁଅନ୍ତେ ନିଦାଘ କାଳ,

ସୁଖଶେଷରେ ଯଥା ଦୁଃଖ ଜଞ୍ଜାଳ ।

ସହି ନୋହିଲା ଆଉ ତପନ-ତାପ,

ଯେହ୍ନେ ପ୍ରଜା-ପୀଡ଼କ ନୃପ-ପ୍ରତାପ ।

ଜଳିଗଲା ଧରଣୀ ଉଷ୍ଣ ପବନେ,

ଜଳଇ ହୃଦ ଯଥା କଟୁ ବଚନେ ।

ଶୀତଳ ଜଳେ ଏକା ରହିଲା ଧ୍ୟାନ,

ବିଶ୍ୱାତ୍ମା-ପଦେ ଭକ୍ତ-ମନ ସମାନ ।

ଜଳାଶୟରୁ ଭାନୁ ଶୋଷିଲେ ଜଳ,

ଲୁବ୍‌ଧକ ରାଜା ଯଥା ପ୍ରଜାସମ୍ୱଳ ।

ଜଳ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍କୋଚ ଜଳ ସୁମନ,

ପରଭାଗ୍ୟୋପଜୀବୀ ଜନ ଯେସନ ।

ସଲିଳଚରେ ମଲେ ଲଭି ଦୁର୍ଗତି,

ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ କାଳେ ଯଥା ପ୍ରଜାପଙ୍କତି ।

ଜଳାଭାବେ ବୁଡ଼ିଲେ ପଙ୍କେ ଶୂକରେ,

ପାପରେ ଲିପ୍ତ ଯଥା ପାତକୀ ନରେ ।

ଧର୍ମିକେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଦେଲେ ପ୍ରପାନ,

ସାର୍ଥକ ଏକା ସିନା ସତ୍କାର୍ଯ୍ୟେ ଦାନ ।

ବୃଦ୍ଧି ଲଭିଲା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଦିବସ,

ଆଦର୍ଶ ମାନବର ଯଥା ସୂଯଶ ।

ଦିନୁ ଦିନୁ ରଜନୀ ହେଲାକ ହ୍ରାସ,

ଜ୍ଞାନ ଉଦୟେ ମୋହମାୟାସଂକାଶ ।

ଅନଳେ ଦହିହେଲେ ବନ-ଶିଖରୀ,

ପର ଉନ୍ନତି ଦେଖି ଯଥା ମତ୍ସରୀ ।

ତୃଷାର୍ତ୍ତେ ଘନେ ଡାକଦେଲା ଚାତକ,

ଧାର୍ମିକେ-ଦ୍ୱାରେ ଯଥା ଦୀନ ଯାଚକ ।

ମାତ୍ର ନ ଶୁଣିଲା ତା ଡାକ ଅମ୍ୱୁଦ,

ଦ୍ରବେ କି ଦୁଃଖିଦୁଃଖେ ପାଷାଣ ହୃଦ ?

ଭୀଷଣେ ଗର୍ଜେ କେକୀ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଦେଖି,

ସୁକୃତିମନ୍ତ ଯଥା ପାପେ ନିରେଖି ।

କେବେ ବା ଶୁଷ୍କଘନ ଗର୍ଜ୍ଜେ ପ୍ରଚଣ୍ଡେ,

ବାକ୍ୟେ ଆଟୋପ ଯଥା ଦେଖାନ୍ତି ଭଣ୍ଡେ ।

ସହିଲେ ରୌଦ୍ରତାପ ପାଦପଗଣ,

ମୂର୍ଖ ଦୁର୍ବାକ୍ୟ ଯଥା ସହେ ସୁଜନ ।

ଜଳ ଖୋଜିଲେ ମୃଗେ ହୋଇ ଉଚ୍ଚାଟ,

ଖୋଜନ୍ତି ଯଥା ସାଧୁ ମୁକତିବାଟ ।

ମାଟିରୁ ସରସତା ହେବାରୁ ଦୂର,

ଜନ୍ମିଲା ନାହିଁ ଉପ୍ତ ବୀଜୁ ଅଙ୍କୁର ।

ଯଥା ଅଜ୍ଞାନ-ତପ୍ତ ନୀରସ ହୃଦେ,

ଭକ୍ତିବୈରାଗ୍ୟବୀଜ ନ ହୁଏ ଉଦେ ।

ମଧ୍ୟାହ୍ନ ରୌଦ୍ରତାପେ ଦୂରସ୍ଥ ଗିରି,

କ୍ଷଣକେ ହୋଇଗଲା ବିଲୀନ ଶିରୀ ।

ଯେସନ ଦୃଷ୍ଟକର୍ମ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ,

ହୁଅନ୍ତି ଜ୍ଞାନତେଜେ ଲୀନ ବହନ ।

ଏ କାଳେ ବୃକ୍ଷୁଁ ପଡ଼େ ସୁପକ୍ୱ ଚୂତ,

ଅଭିୃପ୍ତ ଯେସନ ସ୍ୱର୍ଗୁ ବିଚ୍ୟୁତ ।

ସୁପକ୍ୱ ରସାଳର ଦେଖି ଆଦର,

ବିଦାରି ହେଲା ହୃଦ କଣ୍ଟାଫଳର ।

ଶୁଣିଲେ ଲୋକମୁଖେ ପର ସୁଖ୍ୟାତି,

ବିଦାରି ହୁଏ ଯଥା ଈର୍ଷାଳୁ ଛାତି ।

ଆଚ୍ଛାଦି ଦେଲା ଧୃଳି ଦିଗ-ଗଗନ,

ମାୟାଜାଲିକା ଯଥା ବିଷୟି-ମନ ।

ମଲ୍ଲିକା ଫୁଲୁଁ ଏବେ ତୁଟିଲା ବାସ,

ଯୌବନଗତେ ଯଥା ସୁଶ୍ରୀ ବିନାଶ ।

ବସନ୍ତେ ପ୍ରଶଂସିତ ଯେଉଁ ପବନ,

ନିଦାଘେ ହେଲା ସେହୁ ନିନ୍ଦାଭାଜନ ।

ଏହିପରି ସଂସର୍ଗ ଦୋଷଗୁଣରେ,

ନିନ୍ଦା ପ୍ରଶଂସା ସିନା ଲଭନ୍ତି ନରେ ।

ଜଣାଏ ତାପମାନଯନ୍ତ୍ର ସଙ୍କେତେ,

ତାପର ପରିମାଣ ସେ ଦିନ ଯେତେ ।

ଏସନ ଖଳଭାବ ସିନା ଉଦ୍ଧତ

ପରିଚ୍ଛିଦ୍ରସନ୍ଧାନେ ସତତ ରତ ।

ନିଦାଘେ ଭୀତ ନୁହେଁ ପାଦପତୟ,

ନ କରେ ସାଧୁ ଯଥା ମରଣେ ଭୟ ।

ବନୁ ବନାନ୍ତେ ମୃଗ ଗଲେ ବହନ,

ଜୀବାତ୍ମା ଘଟୁ ଘଟେ ଭ୍ରମେ ଯେସନ ।

ମଧ୍ୟାହ୍ନେ ସାବଧାନ ରହିଲେ ଜନେ,

ସତର୍କ ଥାନ୍ତି ସାଧୁ ଯଥା ଯୌବନେ ।

ଆଶ୍ରିଲେ ପଶୁ ତରୁଚ୍ଛାୟା ଗହନ,

ସୁରାଜା ରାଜଚ୍ଛତ୍ର ପ୍ରଜା ଯେସନ ।

ଶାଖାପତ୍ରାନ୍ତରାଳେ ଲୁଚିଲେ ପକ୍ଷୀ,

ଶିଷ୍ଟ ଯେସନ ଦୁଷ୍ଟ ଆଗତ ଲକ୍ଷି ।

ବାୟସ ନିନ୍ଦା ପାଏ କର୍କଶ ସ୍ୱନେ,

ଅପ୍ରିୟବାଦୀ ସିନା ନିନ୍ଦିତ ଜନେ ।

ପିକ ନୀରବ, ଲଭି ଦାରୁଣ ଶୋକ,

ଦୁର୍ନ୍ନୀତ ରାଜ୍ୟେ ଯଥା ନୀତିଜ୍ଞ ଲୋକ ।

ପରଶି ମହୀ ନବ-ବାରିଦ-ବାରି,

କେଡ଼େ କୋମଳ ଗନ୍ଧ ଦିଏ ବିସ୍ତାରି ।

ଯେସନ ଭକ୍ତିରସପ୍ଳାବୀ ହୃଦୟ,

ପ୍ରକାଶେ ଜ୍ଞାନ-ଗନ୍ଧ ସୁରଭିମୟ ।

କେବେ ଅବା କରକାର ବରଷେ ଘନ

ଦାତାର ଅକାତାର ଦାନ ଯେସନ

ତରଳିଯାଏ ତାହା ଅତି ସତ୍ୱରେ,

ବଦାନ୍ୟ ହୃଦ ଯଥା ଦୁଃଖିଦୁଃଖରେ ।

ନିରେଖି ମୃଗତୃଷ୍ଣା ଦୂରେ ହରିଣ,

ଧାବଇ ମନେ ଜଳ ଆଶା ଧରିଣ ।

ଏରୂପ ଭାବୀ ସୁଖ ଲକ୍ଷି ମନରେ,

ଆଶା-କୁହୁକେ ପଡ଼ି ଅବୁଝ-ନରେ-

ଧାବନ୍ତି, କିନ୍ତୁ କାହିଁ ସେ ସୁଖେ ଭେଟ,

ନ ପାଇ, ଘୋର ଦୁଃଖେ ବଦନ ହେଠ-

କରି, ଫେରନ୍ତି ଶେଷେ ଶୂନ୍ୟ ଅନ୍ତରେ,

ତଥାପି ବଶ ତାହା ମାୟା ମନ୍ତ୍ରରେ ।

ଖରାତାପରେ ଦେହୁଁ ଘର୍ମ ବାହାରେ,

ସୁଜ୍ଞାନ ଯୋଗେ ଦୁଷ୍ଟରିପୁ ପ୍ରକାରେ ।

ମାନବେ ବିଞ୍ଚି ହେଲେ ଧରିଣ ପଙ୍ଖା,

ଉଡ଼େ କି ନିଦାଘର ଜୟ ପତାକା ।

ସୁରଙ୍ଗ ମହାକାଳ ଦିଶେ ସୁନ୍ଦର,

ବାହ୍ୟ ଚହଟ ଯଥା ନିର୍ଗୁଣିନର ।

ପଞ୍ଚାଗ୍ନି ମଧ୍ୟେ ବସି ତପସ୍ୱୀମାନେ,

ଏକାଗ୍ରଚିତ୍ତେ ରତ ଈଶ୍ୱର-ଧ୍ୟାନେ ।

ଏଥିରୁ ଏହି ନୀତି ଶିଖେ ହୃଦୟ,

କଷ୍ଟର ଶେଷଫଳ ସୁଖ ଉଦୟ ।

ଜଳଶୟନେ ପ୍ରଭୁ ଜଗଜ୍ଜନକ,

ନାରାୟଣ ନାମକୁ କଲେ ସାର୍ଥକ ।

ବାହ୍ୟେ କଠିନ ଅତି ମଧ୍ୟେ କୋମଳ,

ସାଧୁ-ହୃଦୟ ପ୍ରାୟେ ପକ୍ୱ ଶ୍ରୀଫଳ ।

ଆଶ୍ରିଲା ବୃନ୍ତୁ ଖସି ଧରଣୀତଳ,

ଆତ୍ମା ଯେସନ ହରି-ପଦ-କମଳ ।

ଆସିବ ଏ ଅନ୍ତରେ ବରଷା କାଳ,

ସଙ୍ଗେ ଘେନି ସମ୍ୱଳ ଜଳଦମାଳ ।

ନିଦାଘ କରିଥିଲା ଯାହା ସଞ୍ଚୟ,

ବରଷା ତାହା ପୁଣଇ କରିବ ବ୍ୟୟ ।

ଏ ରୂପେ ପର ହାତେ କୃପଣ ଧନ,

ହୁଅଇ ସମୂଳରେ ପଡ଼ି ନିଧନ ।

ନିଦାଘ କରି ନିଜ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଶେଷ,

ବାହୁଡ଼ିଯିବ ପାଳି ବିଭୁ-ଆଦେଶ ।

ଏହିପରି ବିଶେଷ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଶିରେ-

ଘେନି, ଲଭନ୍ତି ପ୍ରାଣୀ ଜନ୍ମ ମହୀରେ ।

କିନ୍ତୁ ସେ ମୂଳନୀତି ମାନବେ ହୁଡ଼ି,

ବିଷୟ-ବିଷେ ସଦା ରହନ୍ତି ବୁଡ଼ି ।

ଆଚରି ଦ୍ୱେଷ, ହିଂସା, ଲୋଭ, କଳହ,

ଅନ୍ତେ ଲଭନ୍ତି କ୍ଳେଶ ଅତି ଦୁଃସହ ।

ଉପଦେଶମାଳା

ବିଧର୍ମେ ନ ନିନ୍ଦ ଜନେ ସର୍ବ ଧର୍ମ ଏକ,

ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ଏକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭେକ ।

ସକଳ ନଦୀର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସମୁଦ୍ର ଯେସନ,

ତେସନ ସକଳ ଧର୍ମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନାରାୟଣ ।

ଗର୍ବି-ନର ଭାଗ୍ୟେ ଘଟେ ବିବିଧ ବିପଦ,

ବିନୟୀ ଭୁଞ୍ଜଇ ସଦା ସୁଖ, ଶ୍ରୀ, ସମ୍ପଦ ।

ଊଦ୍ଧ୍ୱଶିର ବୃକ୍ଷେ ଯଥା ନାଶେ ପ୍ରଭଞ୍ଜନ,

ମାତ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ରତୃଣ ଥାଏ ଯେଶନ ତେସନ ।

ଚୂର୍ଣ୍ଣ କରେ ଗିରିଶିର ବଜ୍ରେ ମଖଣ୍ଡଳ,

ପାରେ କି ଧୂଳିର କିଛି ସାଧି ଅମଙ୍ଗଳ ?

ଦୋଷ ତେଜି ଗୁଣୀ ଗୁଣ କରିବ ଗ୍ରହଣ,

ନୀର ତେଜି କ୍ଷୀର ଶୋଷେ ମରାଳ ଯେସନ ।

ଭୋଗରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ କେବେ ନୁହଇ ଦମିତ,

ଘୃତଯୋଗେ ଅଗ୍ନି ଯଥା ନୁହେଁ ନିର୍ବାପିତ ।

ଗିରି-ଶିରେ ଚଢ଼ି କଲେ ଦୃଷ୍ଟି ସଞ୍ଚାଳନ,

ନିମ୍ନଭୂମି ଏକାକାର ଦିଶଇ ଯେସନ ।

ସେହିପରି ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନୀ ସମଦର୍ଶୀମାନ

ସର୍ବଧର୍ମେ ସର୍ବଜନେ ଦେଖନ୍ତି ସମାନ ।

ବିଜ୍ଞ-ସହବାସେ ମୂଢ଼ ହୁଏ ଜ୍ଞାନବାନ,

ସୁନା ସଙ୍ଗେ କାଚ ଯଥା ମଣିର ସମାନ ।

ଅଯୋଗ୍ୟ ପାତ୍ରରେ ହୁଏ ଶ୍ରମ ଅକାରଣ,

କାକ କି ହୋଇବ ଶୁକ, କଲେହେଁ ଯତନ ?

ଉଚ୍ଚକୁଳେ ନୀଚ ଜାତ ନୁହଇ କଦାଚ,

ମଣି-ଖଣିରୁ ଯେସନ ନ ଉପୁଜେ କାଚ ।

କ୍ରୋଧାବେଶେ ସାଧୁମନ ନୁହେଁ କଳୁଷିତ

ବାଡ଼କେ ନ ହୁଏ ଯଥା ସିନ୍ଧୁ ପ୍ରଜ୍ୱଳିତ ।

ଜ୍ଞାନୀ କରେ କାବ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରେ ଜ୍ଞାନ ଅନ୍ୱେଷଣ,

ମୂର୍ଖ ସଦା ସେବେ ନିଦ୍ରା କଳହ ବ୍ୟସନ ।

କ୍ରିୟାହୀନ-ଜ୍ଞାନ ଅଟେ ଶରୀରର ଭାର,

ଅଭାଗିନୀ ରମଣୀର ଯଥା ଅଳଙ୍କାର ।

ବିଦ୍ୱାନ ଯଦ୍ୟପି ଦୁଷ୍ଟ, ତା ସଙ୍ଗ ନ କର,

ମଣିଭୂଷିତ ଫଣି କି ନୁହେଁ ଭୟଙ୍କର ?

ବିପଦେ ଅଧୀର ହୁଏ ଯେହୁ କାପୁରୁଷ,

ବିପଦ-କରୀକି ସିନା ଧଇର୍ଯ୍ୟଅଙ୍କୁଶ ।

ଦୁରାତ୍ମାର ମନ ବାକ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ,

ମାତ୍ର ସଲ୍ଲୋକର ତାହା ଅଟେ ଏକାଧୀନ ।

ଜଳାଶୟ ଜଳ ଯଥା ବ୍ୟୟେ ହୁଏ ବୃଦ୍ଧି,

ଦାନେ ଦିନୁ ଦିନୁ ବୃଦ୍ଧି ତେସନ ସମୃଦ୍ଧି ।

ଗଜକୁ ଉଦ୍ଧାରେ ଗଜ ପଙ୍କସରୁ,

ସାଧୁକୁ ଉଦ୍ଧାରେ ସାଧୁ ତଥା ସଙ୍କଟରୁ ।

ସୁନାର ପରୀକ୍ଷା ହୁଏ କଷଟି ପଥରେ,

ବନ୍ଧୁର ପରୀକ୍ଷା ହୁଏ ବିପଦ କାଳରେ ।

ନିର୍ଗୁଣେ ସଗୁଣେ ସମ ଦୟା ମହତର,

ନ ହରେ ଚଣ୍ଡାଳଘରୁ ଚନ୍ଦ୍ର ନିଜ କର ।

କ୍ଷୁଦ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ସିଦ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟ ସୁମହତ,

ତୃଣଗୁଚ୍ଛ ଯୋଗେ ବଦ୍ଧ ମାତଙ୍ଗ ପ୍ରମତ୍ତ ।

ତୁଚ୍ଛବସ୍ତୁ ଉପକାର ସାଧଇ ପ୍ରଚୁର,

ତୁଷରୁ ଭିନ୍ନ ତଣ୍ଡୁଳ, ନ ହୁଏ ଅଙ୍କୁର ।

ଗୃହସ୍ଥର ସାରଧର୍ମ ଅତିଥି-ସତ୍କାର,

ହେଉ ପଛେ ଶତ୍ରୁ, ପାଦ ପୂଜିବ ତାହାର ।

ଅଚେତନ ପାଦପର କେଡ଼େ-ବଡ଼ପଣ,

ଛେଦକ ନିକଟୁ ଛାୟା ନ କରେ ହରଣ ।

ଆହାର, ବିହାର, ନିଦ୍ରା, ଭୟ, ଏ ସକଳ,

ପଶୁମାନବର ଅଛି ସମ ଅବିକଳ;

କେବଳ ଜ୍ଞାନରେ ପଶୁ ନରଠାରୁ ସାନ,

ଏଣୁ ଜ୍ଞାନହୀନ ନର ପଶୁର ସମାନ ।

ଉଦ୍ୟୋଗବିହୀନେ କାହିଁ ସିଦ୍ଧ ମନୋରଥ,

କେଉଁ କାଳେ ଚଳି ନାହିଁ ଏକଚକ୍ରେ ରଥ ।

ପଶି ନାହିଁ କେଉଁ କାଳେ ମୃଗ ଇଚ୍ଛାସୁଖେ,

ନିକାଞ୍ଚନ ଗିରିଗୃହା-ସୁପ୍ତ ସିଂହମୁଖେ ।

ଈର୍ଷ୍ୟାଯୁକ୍ତ, ଘୃଣାଯୁକ୍ତ, ସଦା ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ,

ପରଗଳଗ୍ରହ, ଭୀତ, ପୁଣି ଅତି ରୁଷ୍ଟ,

ଏହି ଷଡ଼ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଦୁର୍ବଳ କପାଳେ,

ନ ମିଳଇ ସୁଖଲେଶ ଇହ ପରକାଳେ ।

ରଖେ ତରୁ ଅଗ୍ନିକଣ ଲୁଚାଇ କ୍ରୋଟରେ,

ପରିଶେଷେ ତହିଁରେ ସେ ଜଳିପୋଡ଼ି ମରେ ।

ଆପଣାର ଈର୍ଷାନଳେ ଈର୍ଷାଳୁ ତେସନ,

ଦହିହୋଇ ଅନୁକ୍ଷଣ ହରାଏ ଜୀବନ

ମାଟି ଘଟ ପରି ସିନା ଦୁର୍ଜ୍ଜନ ଅନ୍ତର,

ଭାଙ୍ଗିବା ସହଜ ତାହା ଯୋଡ଼ିବା ଦୁଷ୍କର ।

କିନ୍ତୁ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣମୟ ଅଟେ ସାଧୁ ହୃଦ-ଘଟ,

ଯୋଡ଼ିବା ସହଜ ତାହା ଭାଙ୍ଗିବା ଦୁର୍ଘଟ ।

ବଦରୀକୋଳି ସମାନ ଦୁଷ୍ଟ ହୃଦସ୍ଥଳ,

ଭିତର କଠିନ ଅତି ବାହାର କୋମଳ ।

ନାରିକେଳ ଫଳ ଯଥା ସାଧୁର ମାନସ,

ଭିତର ସରସ ତାର ବାହାର କର୍କଶ ।

ପଦଲଗ୍ନ ଧୂଳି ପ୍ରାୟ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ଧନ,

ନଦୀସ୍ରୋତ ବେଗ ସମ ଚଞ୍ଚଳ ଯୌବନ ।

ପଦ୍ମପତ୍ରେ ଜଳ ଯଥା ସଦା ଢଳଢ଼ଳ,

ଜୀବନ-ସଲୀଳ ବିନ୍ଦୁ ତଥା ସଚଞ୍ଚଳ ।

ଦେବତା ସମାନ ନୃପେ କରିବ ଭକତି,

ନୃପତି-ସନ୍ତୋଷେ ସିନା ପ୍ରଜାର ଉନ୍ନତି ।

ନୃମଣି ଅଭାବେ ରାଜ୍ୟ ହୁଏ ଛାରଖାର,

ଶେଷ ବିନା କେ ବହିବ ଧରଣୀର ଭାର ।

ପର ନିନ୍ଦା, ପର କୁତ୍ସା ନୁହଇ ଉଚିତ,

ନିଜର ଚରିତ୍ର ତହିଁ ନୁହଇ ହୁଏ କଳୁଷିତ ।

ଯେସନ ଫିଙ୍ଗିଲେ ଲୋଷ୍ଟ୍ର ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ଗୋବରେ,

ଛିଡ଼ିକି ପଡ଼ଇ ତାହା ଆପଣା ଉପରେ ।

ମୂର୍ଖ ପ୍ରଶଂସାରେ ସ୍ଫୀତ କଦାଚ ହୁଅ ନା,

ନୁହେଟି ପ୍ରଶଂସା ତାହା ଅଟଇ ଭର୍ତ୍ସନା,

ଯେସନ ମଧୁର ରସ ସାହାଡ଼ାଫଳର,

କଟୁଠାରୁ ଶତଗୁଣେ ବଳି କଟୁତର ।

ବିଫଳ ସଦୁପଦେଶ ପାମରେ ଅର୍ପଣ,

କି ଫଳ ବା ଅନ୍ଧ ଆଗେ ଧରିଲେ ଦର୍ପଣ ।

ଫଳେ ଫଳେ ବୃକ୍ଷମୂଳେ ଦେଲେ ନିତି ଜଳ,

ସତ୍ପାତ୍ରରେ ଉପଦେଶ ନ ହୁଏ ବିଫଳ ।

ଅଭାଜନେ ଯାଚି ଦେଲେ ହିତ ଉପଦେଶ,

ଉପଦେଶକର ଖାଲି ସାର ହୁଏ କ୍ଳେଶ ।

ବାନର ଗଳାରେ ଦେଲେ ନବ ରତ୍ନହାର

ବୁଝିବ କି ମୂଲ୍ୟ କିମ୍ବା ମହତ୍ତ୍ୱ ସେ ତାର ।

ବରାହର ନାମ ଦେଲେ ମତ୍ତମତଙ୍ଗଜ,

ବଢ଼ିଯିବ ବହୁଗୁଣ ତାହାର ମଗଜ ।

ଚାକରକୁ ବାବୁ ବୋଲି ସମ୍ୱୋଧିଲେ ତଥା,

ଆକାଶକୁ ଭେଦିଯାଏ ତାର କ୍ଷୁଦ୍ର ମଥା ।